Gulxayrigullilar qabilasi — Malvales - Botanika - Referatlar

Gulxayrigullilar qabilasi — Malvales

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3095.5 KB

Ko'chirib olish

Gulxayrigullilar qabilasi — Malvales Reja: 1. Gulxayridoshlar oilasi vakillarining tuzilishidagi o‘ziga xos xususiyatlar va xo‘jalikdagi ahamiyati. 2. Baobabdoshlar oilasi vakillarining tuzilishi va ahamiyati. 3. Shokolodguldoshlar oilasi vakillarining tuzilishi va xo‘jalikdagi ahamiyati.

Tayanch ibora va atamalar : barg qo‘ltig‘i, savanna, sklerenxima, kauliflariya, alkaloid. Gulxayrigullilar daraxt, buta va o‘t o‘simlik, barglari oddiy yoki ayrim hollarda murakkab, odatda yon bargchali, gullari katta, besh a’zoli, aktinomorf, qo‘sh a’zoli, qo‘sh gul qo‘rg‘onli. Gul kosa va gultoj barglari erkin holda joylashgan, tutash emas. Changchilari, odatda, ikki qator doira shaklida joylashgan. Tashqi doirada joylashgan changchilar, ko‘pincha, rivojlanmagan. Ichki doiradagi changchilar chang iplarini shoxlanishi natijasida ko‘p sonli. Chang iplari birlashib dasta, to‘da yoki naychaga aylangan, bu nayni urug‘chi o‘rab turadi. Urug‘chisi tsenokarp, tugunchasi ustki bir, ikki yoki ko‘p meva bargidan shakllangan. Mevasi quruq meva, ayrim hollarda danaksimon yoki rezavor meva. Urug‘i endospermsiz. Qabilaning xarakterli belgilaridan uning poyasida va, xususan, po‘stlog‘ida sklerenxima tolalarining bo‘lishi, poyaning shoxlangan tuklar bilan qoplanganligi, shilimshiq hujayralar va, ayrim hollarda, shilimshiq oqimi mavjud maxsus kanallarning bo‘lishidir. Taxtadjyan (1987) sistemasida bu qabilaga kiruvchi oilalarning soni o‘nta. Biz quyida gulxayridoshlar (Malvaceae), baobabdoshlar (Bombacaceae) va shokaladguldoshlar (Sterculiaceae) kabi oilalar to‘g‘risida fikr yuritamiz. Gulxayridoshlar oilasi — Malvaceae Oilaning 70 turkumga mansub 900 dan ortiq turi yer yuzining tropik qismida va, ayrim hollarda, o‘rta iqlimli kenglikda o‘sadi. Hamdo‘stlik mamlakatlarida uning 12 turkumga mansub 72 turi uchraydi. Bular daraxt, buta va o‘t o‘simlik. Barglari navbatlashib joylashgan, oddiy, panjasimon. Guli yakka barg qo‘ltig‘ida, ayrim hollarda, poyaning uchida joylashgan. Qo‘sh gul qo‘rg‘onli. Kosacha barglari tutash, 5 ta, ayrim hollarda 3 tadan 6-10 taga qadar, tutash emas. Toj barglari tutashgan. Tugunchasi uch yoki undan ortiq meva barglarining birlashishidan shakllangan, ustuncha va tumshuqchali. Gul formulasi Ca3(3)+(6-10) Co 5 A ∞ G ∞ . Mevasi ko‘sakcha yoki bir qancha yong‘oqchalar to‘plamidan iborat. Urug‘i endospermli. O‘zbekistonda gulxayri turkumiga mansub dag‘al kanop (Abutilon), bo‘ritaroq (Hibiscus), tugmachagul (Malva), baxmalgul (Althea) turlari

keng tarqalgan. Bulardan tashqari oilaning g‘o‘za (Gossypium) turkumi O‘rta Osiyo respublikalarida madaniy o‘simlik sifatida katta maydonlarda o‘stiriladi. G‘o‘za (Gossypium) turkumining asosiy turlaridan 76 turi yer yuzining tropik, subtropik va o‘rta iqlimli mintaqalarida tarqalgan bo‘lib, aksariyat qismi, ko‘p yillik buta, lekin madaniylashtirilganligi bir yillik o‘simlik. Jahonda ishlatiladigan tolaning 75% g‘o‘zadan olinadi. Urug‘idan yog‘ olinadi, toj barglari esa bo‘yoq uchun ishlatiladi. Bular orasida dorivor va manzarali turlari ham bor. G‘o‘za ( 20-rasm ) jahonda 14 mln. gektar yerga ekilib, uning yarmi Osiyo mamlakatlariga to‘g‘ri keladi. O‘rta Osiyoda g‘o‘za ekiladigan yerlarning umumiy maydoni 4 mln. ga teng. G‘o‘za qadim zamonlardan beri madaniy o‘simlik sifatida ekib kelinmokda. U eramizdan 3.000 yil ilgari ham ma’lum bo‘lgan. Undan tola va yog‘dan tashqari, chorva mollari uchun muhim bo‘lgan shulxa va kunjara ham olinadi. O‘zbekistonda uning G. hirsutum va G herbaceum turlari nisbatan ko‘p ekiladi. Gulxayri (Althaeca) turkumining 12 turi keng tarqalgan. Ular orasida dorivor gulxayri (Althaea officinalis) muhim ahamiyatga ega ( 21-rasm ). Uning bo‘yi 70-150 sm, poyasi shoxlangan, tik o‘sadi, barglari tuxumsimon, uchburchak, yuraksimon, ba’zan uch bo‘lakli. Guli barg qo‘ltig‘ida joylashgan och pushti va qizil rangda. Mevasi bir xonali yong‘oqchalar to‘plamidan iborat. Gulxayri (A. officinalis) muhim dorivor o‘simlik, uning ildizi, poyasi va bargi turli xil ichak- oshqozon kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Toj barglari esa bo‘yoq olishda qo‘l keladi. Bu o‘simlikdan olingan bo‘yok ip, jun va ipak matolar bo‘yashda hamda konditer sanoatida, oziq-ovqat mahsulotlariga rang berishda qo‘llaniladi. Turkumning kanopsimon gulxayri (A. cannabina), Arman gulxayrisi (A. armeniaca) singari turlari O‘zbekistonda keng tarqalgan. Baxmalgul (Alcea) turkumining 60 ga yakin turi yer yuziniing turli tuman, o‘lkalarida keng tarqalgan. Uning O‘zbekistonda oq baxmalgul (A. nudiflora), pushti baxmalgul (A. litvinovii) singari turlari cho‘l, adir va tog‘ yonbag‘irlarida ekinlar orasida o‘sadi. Oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan muhim bo‘yoqbop o‘simlik hisoblanadi.

Tugmachagul (Malva) turkumining 125 turi ma’lum. O‘zbekistonda uning befarq tugmachagul (M. neglecta), Movriton tugmachaguli (M. mauritana), o‘rmon tugmachaguli (M. silvestris), Buxoro tugmachaguli (M. bucharica) singari turlari sug‘oriladigan bahorikor yerlarda, ekinzorlarda, bog‘larda tarqalgan. Bu turkumlarning vakillari ham bo‘yoqbop o‘simliklardan bo‘lib, ulardan olingan rang g‘o‘za ipak va jundan tayyorlangan matolarni bo‘yash hamda oziq-ovqat mahsulotlariga rang berishda ishlatiladi. Baobabdoshlar oilasi — Bombacaceae Oilaning 140 turi yer yuzining tropik o‘lkalari, Afrika va Amerikaning seryomg‘ir tropik o‘rmonlarida keng tarqalgan. Gul tuzilishiga ko‘ra, gulxayridoshlar oilasiga yaqin. Lekin gultoj barglari tuklar bilan qoplangan, changchilari silliq, kauliflariya (to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanasidan gul va meva xosil qilish) xususiyatiga ega. Mevasi — ko‘sakcha. Baobab daraxtining (maymun daraxti deb ham yuritiladi — Adansonia digitata) balandligi 10 metrgacha bo‘lgan daraxt bo‘lib, yo‘g‘onligi (diametri) ham 10 metrdan ortiq bo‘ladigan, 5.000 yilga qadar umr ko‘radigan o‘simlik ( 22-rasm ). Barglari naychasimon bo‘lingan, guli oq, kechasi ochiladi, badbo‘y, mevasi bodringga o‘xshash, o‘zagi shirali, iste’mol qilish uchun yaroqli. Poyasi va, ayniqsa, po‘stlog‘i qog‘oz sanoatida ishlatiladi. Qurg‘oqchilik paytlarida barglari to‘kiladi. Baobab Afrika savannalarining o‘ziga xos mahalliy muhitini o‘zida to‘liq aks ettiradigan o‘simliklardan hisoblanadi. Oilaning poyasi turpsimon, tarkibida, ko‘p mikdorda suv saqlaydi. Bu uni yilning qurg‘oqchilik davridagi suvsizlikdan asraydi. Cavanillesia arborea deb ataladigan turpning vatani Janubiy Amerika. Oilaning jun daraxti Bombax va Ceiba deb ataladigan, tropik Amerikada tarqalgan turlari, Duria zibetninus deb ataladigan, (mevasining kattaligi handalakka teng) qimmatbaho rezavor meva, Hindiston va Janubiy sharqiy Osiyoda keng tarqalgan turlari ham ma’lum. Shokoladguldoshlar oilasi — Sterculiaceae Bu oilaning 50 turkumiga mansub 600 turi, asosan, tropik iqlimli mintaqada tarqalgan daraxt o‘simligi. Oilaning Janubiy va markaziy Amerika hamda

Meksikada tarqalgan 15 ga yaqin o‘simlik turini o‘zida birlashtiruvchi Theobrona turkumi tavsifga loyiq. Ularning aksariyat qismi doimiy yashil, seryomg‘ir tropik o‘rmonlarda o‘sadigan, uncha baland bo‘lmagan daraxt. Turkumning xarakterli vakili Shokolad daraxti (Th. Cacao) balandligi 3-5 m keladigan tik o‘suvchi daraxt. Barglari butun, uzunligi 20-40 sm, eni 7-15 sm. Gullari va shunga ko‘ra, mevasi ham poyada gul to‘plamlarida joylashgan, diametri 1,5 sm, qo‘sh jinsli. Tugunchasi 5 xonali. Mevasi poyada 5-8 qatordan bo‘lib joylashgan, uzunchoq, oval shaklli, yalang‘och, uzunligi 30 sm, eni 10 sm gacha, o‘tkir uchli, qalin po‘stli. Urug‘i har bir xonada 5-12 tadan, jami mevada 25 tadan 60 taga qadar, tuxumsimon qizg‘ish qoramtir rangli. Hozirgi paytda yovvoyi holda uchramaydi. (Jukovskiy 1964). Shokolad daraxti barcha tropik o‘lkalarda madaniy o‘simlik sifatida o‘stiriladi. Kola (Cola acuminata) G‘arbiy Afrikada keng tarqalgan daraxt. Urug‘ining tarkibida kolatin, kofein, teobromin deb ataladigan alkaloidlar bor. Bu alkaloidlar kishining ishlash qobiliyatini oshirishi inobatga olinib undan “Kola”, “Koka kola” deb ataluvchi ichimlik tayyorlanadi.

20-rasm . G‘o‘ za (Gossypium hirsutum) : 1 – gulli shoxi; 2 – guli; 3 – gulining diagrammasi; 4 – ochil- magan k o‘ sagi; 5 – ochilmagan k o‘ sagining k o‘ ndalang kesimi; 6 – ochilgan k o‘ sagi; 7 – tolali chigiti; 8 – chigitining kesimi.65 7 8 1 43 2

21-rasm . Gulxayri (Althea officinalis) : 1 – t o‘ pguli; 2 – gulining kesimi; 3 – changchilari; 4 – uru g‘ chisi; 5 – Althea rosea gulining diagrammasi: q – q opla g‘ ich bargchalari. 1 32 5q 4

22-rasm . Baobab (Adansonia digitata): 1 – daraxtning umumiy ko‘rinishi; 2 – guli; 3 – gul diagrammasi.12 3

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. Burigin V. A., Jongurazov F. X . Botanika. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1977. 2. Kursanov A. va boshqalar . Botanika. Toshkent O‘rta va Oliy maktab Davlat nashriyoti. 1963. 3. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2002. 4. Sahobiddinov S. S . O‘simliklar sistematikasi. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1976. 5. Xudoyqulov S. M., Nazarenko L. N . O‘simliklar sistematikasidan amaliy mashg‘ulot. “O‘qituvchi”, Toshkent, 1984. 6. Zokirov K. Z., Jamolxonov X. A . Botanikadan ruscha-o‘zbekcha ensiklopedik lug‘at. I tom. “O‘qituvchi” Toshkent, 1973. 7. Жизнь растений. I-VI т. М. “Просвещение”, 1976-1986. 8. Комарницкий Н. А., Кудряшов Л. В., Уранов А. А . Ботаника: систематика растений. “Просвещение”, М., 1975.

O'xshashlar

Ayiqtovongullilar qabilasi — Ranunculales

Ra’nogullilar qabilasi— Rosales

Dukkakgullilar qabilasi — Fabales

Magnoliyagullilar qabilasi — Magnoliales

Dilleniyakabilar kichik ajdodi