Ayiqtovongullilar qabilasi — Ranunculales - Botanika - Referatlar

Ayiqtovongullilar qabilasi — Ranunculales

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2130 KB

Ko'chirib olish

Ayiqtovongullilar qabilasi — Ranunculales Reja: 1. Ayiqtovondoshlar oilasi vakillarining tuzilishi va ahamiyati. 2. Zirkdoshlar oilasi vakillarining tuzilishidagi o‘ziga xos xususiyatlar. 3. Ko‘ knordosh lar oilasi vakillarining tuzilishi va ahamiyati.

Tayanch ibora va atamalar : zigomorf, aktinomorf, etnomofil, alkaloid, nektarnik, parokarp . Ko‘p yillik hamda bir yillik o‘t, o‘tsimon, daraxtsimon lianalar yoki, ayrim hollarda, tik o‘suvchi butalar va past bo‘yli daraxtlar shaklidagi o‘simlik. Barglari navbatlashib, qarama-qarshi joylashgan, oddiy yoki murakkab, odatda, yon bargi bo‘lmaydiganlari ham uchrab turadi. Guli juda xilma-xil. Uchki yoki qo‘ltiq gul to‘plamlarida yakkama-yakka holda joylashgan, qo‘sh yoki alohida jinsli, aktinomorf yoki zigomorf tuzilishli. Changchisi cheksiz, ayrim hollarda 3 ta yoki 6 ta bo‘ladi. Urug‘chisi apokarp. Mevalari har xil — yong‘oqcha, barg, rezavor meva, danak shakllarda. Urug‘i endospermli, ayrim hollarda endospermsiz. Bu qabilaga 8-10 oila mansub. Shulardan biz quyida Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) va Zirkdoshlar (Berberidaceae) oilalarining tavsifiga bir qadar batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Ayiqtovondoshlar oilasi — Ranunculaceae Oilaning 45 turkumga mansub 2.000 dan ortiq turi yer yuzining o‘rta, sovuq va mo‘’tadil iqlimli kengliklarida tarqalgan bo‘lib, faqat Sharqiy Osiyo hududlarida, jumladan, O‘rta Osiyoda ayiqtovondoshlarning 25 turkumga mansub 202 turi turli-tuman iqlim va ob-havo sharoitlarida o‘simlik qatlamlarining asosiy komponentlaridan hisoblanadi. Ularning aksariyat qismi butasimon, ko‘p yillik o‘tsimon, ildiz poyali o‘simliklar; barglari navbatlashib joylashgan; ayrim turlarida qarama-qarshi, oddiy yoki bo‘lmalardan iborat, panajsimon qirqilganlari ham uchraydi. Ayiqtovondoshlarning guli shingil va boshoqsimon gul to‘plamlaridan iborat, ikki jinsli, ayrim hollarda bir jinsli gul a’zolari spiral joylashgan, aktinomorf, ayrim hollarda zigomorf. Gul o‘rni yaxshi rivojlangan. Gulining rangi nihoyatda turli-tuman. Ular orasida oq, sariq, havorang, och qizil, gunafsha va boshqa ranglilarini uchratish mumkin. Qo‘sh gul qo‘rg‘onli, ayrim hollarda gul qo‘rg‘oni oddiy. Changchisi ko‘p sonli, gul o‘rniga ost qismi bilan tutashgan. Urug‘chisi 1-5 ta, ayrim hollarda ko‘p sonli, tugunchasi ustki. Ayiqtovondoshlarning gul formulasi bir xil emas. Masalan, ayiqtovonning gul

formulasi: Ca 5 Co 5 A ∞ G ∞ , boshqa turlarning gul formulasi bundan farq qiladi. Mevasi to‘p urug‘, to‘pbarg yoki ko‘sakcha va faqat ayrim hollarda shirali meva shaklida. Urug‘i endospermli. Ayiqtovondoshlarning deyarli hammasi alkaloid, glikozidga boy bo‘lganligi tufayli dorivor o‘simliklar sifatida ishlatiladi. Ayiqtovondoshlarning quyidagi turkumlari e’tiborga molik: Sedana (Nigella). Bu bir yillik va, ayrim hollarda, ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik. Uning O‘rta Osiyoda 5 turi tarqalgan. Biz uchun sedanananing ikki turi diqqatga sazovor. Yovvoyi sedana (Nigella integrifolia) bir yillik o‘t, bo‘yi 15-25 sm. Kosacha barglari 5-8 ta, ikki labli. Mevasi kalta, tukli. Aprel-may oylarida gullab urug‘ beradi. Adir va tog‘ zonalarida ekinlar orasida va bo‘sh yotgan dalalarda uchraydi. Ekma sedananing (N. sativa) balandligi 20-75 sm, may, iyun oylarida gullab urug‘laydi. O‘zbekistonning deyarli hamma viloyatlarida ziravor o‘simlik sifatida o‘stiriladi. Uning xushbo‘y urug‘lari efir moyli bo‘lib, non pishirishda, karam va bodring tuzlashda ishlatiladi. Isfarak (Delphinium). Bu turkumga mansub o‘simliklarning aksariyat qismi yer sharining o‘rta iqlimli mintaqalarida tarqalgan. Hozirgi paytda uning yer yuzining turli qit’alarida 200 turi, hamdo‘stlik mamlakatlari florasida 80 turi, shu jumladan O‘rta Osiyo florasida 45 turi borligi aniqlangan. Bular bir yillik va ko‘p yillik o‘tsimon o‘simliklar. Gullari zigomorf monosimmetrik tuzilishli. Gul qo‘rg‘oni oddiy, gul kosachasimon, changchilari ko‘p sonli, urug‘chisi ko‘p sonli ayrim turlarida bittadan 3-5 taga qadar. O‘zbekistonda isfarakning Delphinium semibarbatum deb nomlanuvchi turi tog‘ va tog‘ oldi zonalarida keng tarqalgan. Bu o‘simlikni xalqimiz qadimdan qimmatbaho rang beradigan bo‘yoqbop o‘simlik sifatida biladi. Parpi (Aconitum) turkumining 160 turi yer yuzining Shimoliy yarim sharida, ayniqsa tog‘li viloyatlarda tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida 60 turi, shu jumladan O‘rta Osiyoda uning 12 turi tog‘ zonasining butazor, daraxtzor va archazorlarida, daraxt va butalarning soya-salqin yerlari hamda mayin va shag‘al aralash tuproqlarida o‘sadi. Oq parpi ko‘p yillik, ildizpoyali o‘t. Bo‘yi 60-150 sm. Barglari barmoqsimon qirqilgan. Gullari monosimmetrik bo‘lib, shingil shaklidagi

gul to‘plamlarida joylashgan. Gulining formulasi: Ca 5 Co 8 A ∞ G 3 . Mevasi 3-5 mevabargdan shakllangan. Iyul-avgust oylarida gullab urug‘laydi. Tarkibida alkaloidlari bor dorivor o‘simlik sifatida ishlatiladi. Ayiqtovon (Ranunculus) turkumining yer yuzida 400 turi, shu jumladan 150 turi Hamdo‘stlik mamlakatlarida, O‘rta Osiyoda 65 turi keng tarqalgan. Ayiqtovondoshlarning aksariyat qismi ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Barglari panjasimon bo‘lmali, ayrim hollarda butun. Guli sariq, ayrim hollarda oq rangli, gul tuzilishi gemitsiklik, gulning formulasi Ca 5 C 5 A ∞ G ∞ . O‘zbekistonda ayiqtovonlarning bir yillik va ko‘p yillik turlarini adir, tog‘ va yaylov zonalarining shag‘al aralash mayin tuproqli, toshloq, tog‘ qoyalari va yonbag‘irlari, daryolarning sohillari, ariqlarning bo‘yida, nam o‘tloqlarda uchratish mumkin ( 18-rasm ). Jumhuriyatimizda bu turkumning Ranunculus laetus nomi bilan yuritiladigan turi daryolarning sohillari, nam yerlar, ekin maydonlarining chetlarida uchraydi. Mahalliy aholi undan dorivor o‘simlik sifatida foydalangan. Zaharli ayiqtovon (R. sceleratus) deb ataladigan bir yillik turi ariq va daryo sohillarida tarqalgan, zaharli, olmoso‘t (R. regelianus) deb ataladigan ko‘p yillik turi adir va tog‘ zonalarining mayin tuproqli, nam yerlarida shag‘al va tosh aralash tog‘yonbarirlarida o‘sadigan dorivor o‘simlik. Sug‘uro‘t ( Adonis ) turkumi. Bu turkumning Hamdo‘stlik mamlakatlarda tarqalgan 11 turidan 9 tasi O‘rta Osiyoda uchraydi. Ularning hammisi ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Gul formulasi: Ca 5 Co ∞ A ∞ G ∞ . Mevasi ko‘p urug‘li. O‘zbekistonda bu turkumning Turkiston sug‘uro‘ti (A. chrysociatus) deb yuritiladigan turi Zarafshon, Oloy va Turkiston tizma tog‘larining mayin tuproqli yonbag‘irlarida keng tarqalgan. U baland bo‘yli yirik sariq gulli, o‘ziga xos badbo‘y hid tarqatadi. Meditsinada dori-darmon olish uchun ishlatiladigan adonizin shu o‘simlikdan olinadi . Zirkdoshlar oilasi — Berberidaceae Zirkdoshlar oilasi vakillarining ginetseyi psevdo (yolg‘on) monomer tuzilishli tsiklik joylashgan, kam sonli (4-18 tagacha, ko‘pincha 6 ta) changchili, ular o‘z navbatida maxsus qopqoq yordamida ochiladi. Oila nihoyatda geterogen,

uning karpologiyasi palenologik tuzilishi gul, meva va urug‘ining tuzilishi, vegetativ organlarining ichki va tashqi tuzilishi bilan bir-biridan keskin farq qiladi. Oilaning 12 turkumga mansub 600 dan ortiq turi yer yuzining turli iqlim sharoitlarida tarqalgan. Oila vakillari asosan o‘rta iqlimli mintaqada uchraydi. Ular ko‘p yillik o‘t va buta o‘simlik. Barglari murakkab yoki oddiy. Guli tsiklik tuzilishli, gul qo‘rg‘oni oddiy, aktinomorf, yakka holda yoki gul to‘plamidan iborat, ikki uyli etnomofil. Gul formulasi: R 3+4 (6 ta toj bargchalari nektarnikka aylangan) A 3+3 G 1 . Guli sariq rangli, mevasi rezavor, urug‘i endospermli. Ko‘pchilik turlari uchun berberin alkaloidi xarakterli. Bu oilaning O‘zbekistonda zirk (Berberis) va yersovun (Leontice) turkumlariga taalluqli turlari tabiiy o‘simlik jamoalarining asosiy komponentlaridan hisoblanadi. Zirk (Berberis) turkumi. Bu turkumning 200 ga yaqin turi asosan Amerika va O‘rta yer dengizi floristik viloyatida keng tarqalgan. O‘rta Osiyoda zirkning 7 turi tabiiy holda tarqalgan bo‘lib, uning ayniqsa qora zirk (Berberis oblonga) va qizil zirk (B. integerrima) deb ataladigan turlari tog‘ va tog‘ oldi zonalarining mayin tuproqli va shag‘al aralash yonbag‘irlarida o‘sadi ( 19-rasm ). Oilaning xarakterli vakili Berberis vulgaris. Ularning aksariyat qismi buta o‘simlik bo‘lib, barglarning bir qismi tikanga aylangan. Gullari shingil, shoda shaklidagi to‘pgulga yig‘ilgan, sariq rangli. Zirk chang iplarining harakati kishi e’tiborini o‘ziga jalb qiladi. Unga beixtiyor tegib ketishingiz bilan ular egiladi va tuguncha tumshuqchasiga ohista tegib gulning changlanishi sodir bo‘ladi. Mevasi rezavor, to‘q qizil, jigarrang yoki qizg‘ish tusda. Zirkning mevasi oziq- ovqat sifatida, bo‘yoqbop va oshlovchi o‘simlik sifatida ishlatiladi . Ko‘knorgullilar qabilasi — Papaverales Qabilaga mansub o‘simliklarning aksariyat qismi bir va ko‘p yillik tabiiy o‘simlik jamoalarining komponentlari. Ularning bargi navbatlashib yoki qisman qarama-qarshi joylashgan, yon bargsiz. Guli yakka yoki gul to‘plamlaridan o‘rin olgan, ikki jinsli, aktinomorf yoki ayrim hollarda zigomorf, qo‘sh jinsli gul qo‘rg‘onida kosacha barglari 2 ta, ayrim hollarda 3-4 tadan, ko‘pincha

o‘simlikning gullash jarayonida to‘kiluvchan, toj barglari 4 ta, ayrim hollarda 6 ta yoki 8-12 tadan, ikki qator davra hosil qilgan holda joylashgan, changchilari cheksiz yoki 6-12 tadan, erkin yoki dastaga birlashgan. Ginetseyi parokarp, yondosh (bir necha meva bargning birlashishidan iborat) 2 yoki 3-20 xonali. Tugunchasi ostki yoki ayrim hollarda yarim ostki. Mevasi ko‘sakcha. Urug‘i mayda endospermli. Qabilaga Ko‘knordoshlar (Papaveraceae), Xipekoumdoshlar — (Nuresoaseae), Shotaradoshlar (Fumariaceae) oilalari mansub. Ko‘pchilik o‘quv qo‘llanmalari va aniqlagichlarda ko‘knordoshlar va shotaradoshlar oilalari bitta ko‘knordoshlar oilasiga birlashtirilgan. Ko‘knordoshlar oilasi — Papaveraceae Oilaning 28 turkumga mansub 600 turi Shimoliy yarim sharlarning o‘rta iqlimli qismida keng tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlari florasida 11 turkumga mansub 43 turi borligi ma’lum. O‘rta Osiyoda, shu jumladan O‘zbekistonda oilaning 6 turi bir qadar keng tarqalgan. Ular bir va ko‘p yillik o‘simliklar, tanasida sutga o‘xshash suyuqlik moddaning bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Barglari navbatlashib joylashgan, murakkab patsimon. Guli yakka yoki gul to‘plamida joylashgan, yirik, aktinomorf, qo‘sh gulqo‘rg‘onli. Kosacha barglari 2 xil to‘kiluvchan, toj barglari 4 ta. Changchisi odatda cheksiz, ko‘p, urug‘chisi ikki yoki undan ortiq meva barglardan shakllangan. Gul formulasi: Ca 2 Co 4 A ∞ G (2) . Tugunchasi bir xonali, mevasi ko‘sakcha, urug‘i endospermli. Oila vakillarining aksariyat qismi zaharli, tibbiyotda qo‘llaniladigan bir yillik o‘t o‘simlik. O‘zbekistonda oilaning ko‘knor (Papaver) va qizg‘aldoq -Roemeria) turkumlariga mansub turlari keng tarqalgan. Ko‘knor (Papaver) turkumi. Bu turkumning Yer yuzida 110 dan ortiq turi keng tarqalgan. Hamdo‘stlik mamlakatlarida 50 turi, shu jumladan O‘zbekistonda 5 turi tarqalgan bo‘lib, shundan bitta Papaver pavoninum turi madaniylashtirilgan. U bir yillik o‘t, poyasi sut suyuqligi aralash mum qatlami bilan qoplangan bo‘lib ko‘kimtir zangori rangli. Bargi uzun ikki karra naysimon qirqilgan. Guli yakka, poyaning uchida joylashgan, toj barglari oqish, gunafsha, pushti rangli. Urug‘chisi ko‘p sonli meva barglaridan shakllangan, tumshuqchali. Mevasi bir xonali

ko‘sakcha. Urug‘ining 50% ini yog‘ tashkil etadi. Nonvoychilikda ishlatiladi. Qizg‘aldoq (Papaver) O‘zbekistonda keng tarqalgan bir yillik o‘t o‘simlik, uning balandligi odatda 20-30 sm dan oshmaydi. Erta bahorda tabiiy o‘simliklar jamoalarining asosiy komponentlari hisoblanadi. Keyingi yillarda ulardan olinadigan bo‘yoq oziq-ovqat sanoatida turli-tuman konfet marmelad va shu singari shirinliklarni tayyorlashda ishlatiladi.

18-rasm . O‘ rmalovchi ayi q tovon (Ranunculus repens) : 1 – umumiy k o‘ rinishi; 2 – gulining kesimi; 3 – gul diagrammasi; 4 – gul tojbargi. 1 23 4

19-rasm . Zirk (Berberis oblonga ) : 1- mevali shoxi; 2 – guli; 3 – gul diagrammasi; 4 – Epimedium guli; 5 – Epimedium gulining kesimi.12 3 45

Foydalaniladigan adabiyotlar 1. Burigin V. A., Jongurazov F. X . Botanika. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1977. 2. Kursanov A. va boshqalar . Botanika. Toshkent O‘rta va Oliy maktab Davlat nashriyoti. 1963. 3. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O‘zbekiston”, 2002. 4. Sahobiddinov S. S . O‘simliklar sistematikasi. Toshkent, “O‘qituvchi”, 1976. 5. Xudoyqulov S. M., Nazarenko L. N . O‘simliklar sistematikasidan amaliy mashg‘ulot. “O‘qituvchi”, Toshkent, 1984. 6. Zokirov K. Z., Jamolxonov X. A . Botanikadan ruscha-o‘zbekcha ensiklopedik lug‘at. I tom. “O‘qituvchi” Toshkent, 1973. 7. Жизнь растений. I-VI т. М. “Просвещение”, 1976-1986. 8. Комарницкий Н. А., Кудряшов Л. В., Уранов А. А . Ботаника: систематика растений. “Просвещение”, М., 1975.

O'xshashlar

Ra’nogullilar qabilasi— Rosales

Dukkakgullilar qabilasi — Fabales

Gulxayrigullilar qabilasi — Malvales

Magnoliyagullilar qabilasi — Magnoliales

Ayiqtovonkabilar kichik ajdodi