Endospermning rivojlanishi - Botanika - Referatlar

Endospermning rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

06.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

383 KB

Ko'chirib olish

Endospermning rivojlanishi Reja: 1. Endosperm tiplari 2. Endospermli, endospermsiz va perispermli urug‘lar 3. Urug‘murtak va endospermning o‘zaro aloqalari

Yopiq o‘rug‘li o‘simliklarda endospermni hosil bo‘lishi odatda uchta yadroning quydagicha qo‘shilish extimoli natijasida hosil bo‘ladi. 1. Ko‘pchilik hollarda odatda ustki ( Р 1 ) va ostki ( Р 2 ) qutb yadrolarini qo‘shilishi ikkilamchi yoki murtak xaltasining markaziy yadrosini ( Р 1 + Р 2 ) hosil qiladi. Keyinchalik murtak xaltaga kirgan spermiylardan sp biri ikkilamchi yadro bilan ( Р 1 + Р 2 ) +sp qo‘shilishi natijasida endosperni birlamchi yadrosi hosil bo‘ladi. 2. Qutb yadrolari va spermiyning qo‘shilishi bir vaqtda yuzaga ( Р 1 + Р 2 +sp) keladi. 3. Spermiy avval ustki qutb yadrosi bilan qo‘shilgandan so‘ng otalangan qutb yadrosi ostki qutb yadrosi bilan qo‘shiladi ( Р 1 +sp) + Р 2 . 4. Spermiy avval ostki qutb yadrosi bilan qo‘shilgandan so‘ng otalangan qutb yadrosi ustki qutb yadrosi bilan qo‘shiladi ( Р 2 +sp) + Р 1 . Qo‘sh urug‘lanishdan keyin eng avval murtak xatasidagi endospermning birlamchi yadrosi bo‘lina boshlaydi, chunki u sitoplazmaning quyuq to‘plamida joylashadi va antipodlar tarafidan kelayotgan ozuqa moddalardan ko‘proq foydalanish imkoniyatiga egadir. Markaziy hujayra yadrosi bir necha marta bo‘lingandan keyin endosperm (endo- ichki, sperma- urug‘) deb ataluvchi tuqima hosil bo‘ladi. Yopiq urug‘li o‘simliklarning endosperm to‘qimasi kariologik jihatdan ham xilma-xil bo‘lib, turli o‘simliklarning epidermasidagi yadro o‘zining shakli, katta- kichikligi bilan endospermning rivojlanish va shakllanish davrlarida o‘zgarib boradi. Endospermning yadrosini ikki yo‘nalishda: ularning xromosoma to‘plami va endospermni yetilishi jarayonida ro‘y beradigan o‘zgarishlari o‘rganilgan. Ma’lumki, endospermning birlamchi yadrosi markaziy hujayraning yadrosi spermiy bilan qo‘shilishi natijasida yuzaga keladi. Bu yadroni yuzaga kelishida murtak xaltani rivojlanish tipiga ko‘ra, Olnothera o‘simligida bitta, Peperoma o‘simligida 14 ta gacha yadro ishtirok etadi. Shunga bog‘liq holda endospermning birlamchi yadrosini ploidligi 2 dan 15 ta gacha o‘zgaradi. Odatda endosperm triploid bo‘ladi. Bu esa ko‘pchilik yopiq urug‘li o‘simliklarning Palygonum tipdagi murtak xaltasiga to‘g‘ri keladi.

Endospermning shakllanish va rivojlanish davrlarida uning yadrosini ploidligi sezilarli darajada o‘zgarishi ko‘pincha murtak xaltaning xalazal qismda kuzatiladi. Poliploid yadrolarning hosil bo‘lishiga endomitoz rastitutsion yadrolarning hosil bo‘lishi sabab bo‘ladi. Bu har ikkala holatda endosperm favqulotda 384 va 24576 ploidliklarni yuzaga kelishiga olib keladi. Shuni alohida qayd etish lozimki, endospermdagi yadroni poliploidligi uncha ko‘p bo‘lmagan obyektlarda aniqlangan. Shu bilan bir vaqtda o‘rganilgan ko‘plab yopiq urug‘li o‘simliklarning endospermlarida hujayra bitta triploid yadrodan iborat. Endospermning rivojlanish va shakllanish jarayonlaridagi yadroda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni ko‘plab mutaxassis tadqiqotchilar o‘rgangan. Endospermda birinchi mitoz tarzdagi bo‘linishlar odatda me’yorida ro‘y beradi. Keyinchalik, ayniqsa bir pallali o‘simliklarda xalazal qismdagi yadroda me’yordan tashqari holatdagi – anomal bo‘linishlar kuzatiladi. Anomal bunday bo‘linishlar urchuq iplarini hosil bo‘lishida, xromosomalarning harakatini sekinlashuvida, xromosomalarni bir-biriga yopishib qolishi natijasida sodir bo‘ladi. Me’yoriy ravishdagi bo‘linishlarning buzilishi nuklear endospermni sellyulyar endospermga o‘tish holatida ham ro‘y beradi. Bu holat antipod yaqinidagi yadroni parchalanishida ifodalanadi. Boshoqli o‘simliklardagi endospermni yetilish davrida hujayrada to‘planayotgan kraxmal donalarining ta’sirida yadro eziladi va parchalanib ketadi. Endospermning ultra tuzilishi bo‘yicha mutaxassis tadqiqotchilar nuklear endosperm sitoplazmasida organoidlar kamligini, sellyulyar endospermning hosil bo‘lishida uning sitoplazmasida har qanday o‘simlikning hujayrasiga xos organoidlar mavjudligini aniqlagan. Urug‘ni pishib yetilish davrida endosperm hujayralarida har qanday g‘amlovchi hujayralarda yadroning shakl o‘zgarishi, ribasomalar sonining kamayishi, endoplazmatik to‘r, plastidlar, mitoxondriylarning membranalarida o‘ziga xos o‘zgarishlar sodir bo‘lishi kuzatiladi. Aleyron qavatning hujayralarida biz yuqorida qayd etgan o‘zgarishlar ro‘y bermay undagi organoidlar o‘z holicha qoladi.

Endosperm rivojlanishi murtak rivojlanishi bilan parallel ravishda o‘rganilgan. Endosperm marfologiyasi, kariologiyasi, zahira oziq moddalarning gistokimyosi, urug‘ni pishib yetilish davridagi murtak va endosperm to‘qimasi orasidagi o‘zaro ta’sirlarning aniq ifodalangan aloqalari, sun’iy oziq muhiti sharoitida endosperm va urug‘ni unish davridagi holatlari o‘rganilgan. ENDOSPERM TIPLARI Endospermning quyidagi 3 tipi farqlanadi: (rasm). 1. Nuklear endosperm. 2. Sellyulyar endosperm. 3. Bazal endosperm. Yadroli yoki nuklear endosperm- endospermni birlamchi yadrosi bo‘linishida hujayra po‘sti hosil bo‘lmaydi, buning natijasida murtak xaltaning plazmasida alohida turadigan ko‘p miqdordagi erkin yadrolar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi.

rasm. Endospermning rivojlanish tiplari (sxema). (Rodkiwicz, 1973); a- yadroli endosperm, b-hujayrali endosperm, v-Helobiae – tip . Endospermning bu bosqichidagi rivojlanishida hosil bo‘lgan yadrolar murtak xaltasi devori bo‘ylab joylashadi. Yadroli endospermda senotsit bosqichi kuzatilib, senotsitni tashkil qilgan yadrolar morfologiyasi, tuzilishi va xromosoma to‘plami bilan odatda ancha farqlanadi. Bunday xilmaxil yadrolarni hosil bo‘lishini sababini T.F.Petrova (1970) xromatindagi agglyutinatsiya bilan izohlaydi. Agglyutinatsiya bilan bir qatorda yadrolarni qo‘shilishi, mitotik urchuqlarni birlashishi va xromosomalarni qayta taqsimlanishi kuzatiladi. Endospermda ma’lum miqdordagi yadrolar hosil bo‘lganidan keyin, ularning orasida hujayra devori paydo bo‘ladi (rasm, v-d; 38,v). Hujayra devori hosil bo‘lguncha alohida yadrolarning soni ayrim o‘simliklarda 4 gacha yetsa, boshqalarda ularning soni 2000 dan ortadi. Ma’lumotlariga ko‘ra, hujayra yadrolarni bir-biridan ajratadigan to‘siq devorlarni hosil bo‘lishida golji apparati muhim ahamiyat kasb etadi. Nuklear endospermda hujayra devorini hosil bo‘lishi murtak xaltaning mikropilyar qismidan, yoki xalazal qismidan, ba’zan yon qismlaridan boshlanib, keyin markazga tomon yo‘naladi. Murtak xaltadagi barcha yadrolarda to‘liq hujayra devori hosil bo‘lmasligi mumkin, shuning uchun alohida yadrolar uning o‘rtasi yoki xalazal qismida qoladi. Hujayrali yoki sellyulyar endosperm. Endospermning birlamchi yadrosini bo‘linishi hujayra po‘sti hosil qilinishi bilan boradi. Bu tipdagi endosperm magnoliya, qo‘ng‘iroqgul, labgudoshlar, va murakkabguldoshlar vakillarida uchraydi. Hujayradagi to‘siqlarning yuzaga kelishi turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda turlicha tarzda ro‘y beradi. Birinchi va ikkinchi ko‘ndalang to‘siq qanday joylanishiga ko‘ra to‘rt ko‘rinishdagi hujayrali endosperm farqlanadi: 1. Birinchi to‘siq ko‘ndalang, undan keyin ikkita yosh hujayrada uzunasiga to‘siqlar hosil bo‘ladi.

2. Birinchi to‘siq uzunasiga keyingi ikkita yosh hujayrada ko‘ndalang to‘siqlar hosil bo‘ladi. 3. Birinchi va ikkinchi to‘siqlar o‘zaro kesishgan holda o‘tadi. 4. Birinchi to‘siq qiyshiq holda o‘tadi. Bazal yoki Helobiae endosperm – oraliq tip hisoblanib birinchi marta Helobiae taribinig turlarida topilgan. Bu tip asosan bir pallali o‘simliklarda keng tarqalgan bo‘lib, endospermning birlamchi yadrosi birinchi bo‘linishidan keyin hujayra to‘sig‘i hosil bo‘ladi. Bu to‘siq hujayrani ikkita: katta-mikropilyar va kichik-xalazal hujayralarga bo‘ladi. Xalazal hujayrada endospermni rivojlanishi ikki yo‘l bilan: dastlab endosperm nuklear tipda, keyin sellyulyar tipda yoki birdaniga sellyulyar tipda rivojlanadi. Murtak va endospermning tiplari o‘zaro bir biriga bog‘liq bo‘lib, qaysi tur o‘simlikning murtagi tez rivojlansa o‘sha o‘simliklarda yadroli endosperm uchraydi va yadrolar orasida to‘siq murtak to‘liq shakllanish yakunida paydo bo‘lishi kuzatiladi. Shuningdek murtagi sekin rivojlanuvchi yoki to‘liq shakllanmaydigan parazit, epifit va saprofit kabi o‘simliklarda odatda hujayrali endosperm uchraydi yoki endosperm butunlay hosil bo‘lmaydi. Endosperm rivojlanish jarayonini uch davrga ajratish mumkin. Birinchisi endosperm rivojlanishining dastlabki davrida yadrolar yoki hujayralar sonining ko‘payishi bilan bog‘liq. Ikkinchisi hujayrali bosqichiga o‘tganidan keyin boshlanib, u hujayraning turli qavatlarini sezilarli darajadagi morfologik tabaqalashuvlari bilan bog‘liq. Uchinchi davr oziq moddalarni to‘planishi bilan xarakterlanadi. Bu uchala davr alohida holda rivojlanmay, bir-birini davomchisi holida ro‘y beradi. Endosperm hujayralarining tabaqalashuvi va ularda oziq moddalarni to‘planishi ko‘p hollarda bir vaqtda sodir bo‘ladi. Endospermal gaustoriy. Helobie-endosperm tipidagi o‘simliklar endospermida turli ko‘rinishdagi gaustoriylar (so‘rg‘ichlar) hosil qiladi. Uning quyi qismi yoki bazal aparat odatda gaustoriy vazifasini bajaradi. Shuningdek ba’zan yadroli endospermda ham gaustoriy hosil bo‘ladi. Gaustoriy va gaustoriy

ko‘rinishdagi hosilalar hujayrali endospermda ayniqsa ko‘p uchraydi. Ular murtak xaltaning yuqori pastki xatto yon qisimlarida turli tuman ko‘rinishda hosil bo‘ladi. Endospermal gaustoriy boshqa tipdagi gaustoriylar kabi murtagi tez yetiladigan o‘simliklarda ona o‘simlikning tuqimalaridan oziq moddalarni so‘rilishini va moddalar almashinuvi samaradorligini oshishida yordam beradi. Gaustoriy yadrosi endosperm yadrosi kabi poliploidligi bilan xarakterlanib tuxtovsiz endomitoz bo‘linishi natijasida restitutsion yadrolarda xromosoma to‘plami ortib borishi kuzatiladi. Endosperm yadrosi va endosperm gaustoriyasidagi poliploidlikning mavjudligi ularni yuqori fizologik akivligidan dalolat beradi. Gaustoriy yadrosining xromosomalar to‘plami endosperm yadosining to‘plamidan ham ko‘p bo‘lishi kuzatilgan. Thesiumning ikkita turida xalazal gaustoriya yadrosi 384 p Euphrasia rostkoviana va E.Minima turlarida to‘rt yadroli mikropilyar gaustoriyaning yadrosi-768 p to‘plamga, Pedicularis palustrisning to‘rt yadroli mikropilyar gaustoriyaning yadrosi-1536p to‘plamga Melandrium pretensening ikki yadroli xalazal gaustoriyasi 3072 p, Arum maculatumda esa xalazal gaustoriyaning birgina yadrosi eng yuqori 24576 p, to‘plamga tengligi kuzatilgan. Tursunov J (1984) O‘rta Osiyoning turli iqlim sharoitida o‘suvchi saponin tutuvchi chinniguldoshlar oilasining 16 tur o‘simligini barchasida kuchli rivojlangan xalazal endospermal gaustoriy hosil bo‘lishini va turli turkumlarda murtak rivojlanishining ma’lum bosqichlarda hosil bo‘lishi o‘rganilgan.

rasm. a–Acanthophyllum cyrtostegiumning rivojlanayotgan urug‘dan ajratib olingan murtak va endospermal gaustoriya; b–Acanthophyllum korolkoviining sharsimon murtak davridagi endospermal senotsit va xalazal gaustoriyaning ko‘p sonli bir yadroli barmoqsimon o‘simtalarining ko‘rinishi (J.Tursunov, 1984). Jumladan, Gypsophilla va Saponaria turkumlarining turlarida urug‘lanishga qadar murtak xaltaning xalazal gaustoriysi hosil bo‘lishi, Acantophyllum Allochrusa endospermal senotsit davrida, Allochrusa va Saponaria turlarida xalazal endospermdan tashqari murtak xaltada 4-6 yadroli endosperm davrida odatda bitta, Gypsophillada ikkita, Acantophyllumda esa bittadan to‘rttagacha, A. Krascheniknikovida mikropile qismida ham hosil bo‘lishi Acantophyllum va Allochrusa turlarida esa bir yadroli chang nayi ko‘rinishidagi o‘simtalar yon endospermal gaustoriylarda ham hosil bo‘lishi kuzatilgan (rasm). Endosperm qisqa vaqt 6-8 Acantophyllum turkumida boshqa turlarida 8-10 kun davomida rivojlaniyotgan murtak tomonidan tamoman o‘zlashtirilib yuboriladi. Yetilgan urug‘da endosperm mikropile qismidagina qalpoqcha ko‘rinishda saqlanib qoladi. Orxideyadoshlar oilasining vakillarida esa endosperm bo‘lmasligi ulardagi xarakterli belgisi hisoblanib, ko‘pincha ularda murtak osilma sopining pastki qismi rivojlanib gaustoriyni hosil qiladi. Qaysiki gaustoriy mikropile orqali urug‘bandga kirib boradi va xatto plansetaga botib kirishi kuzatilgan. Bu gaustoriylar ular uchun endosperm o‘rnini egallaydi chunki ular atrofdagi hujayralardan ozuqa moddalarni o‘zlashtiradi va murtakka yetkazib beradi. ENDOSPERMLI, ENDOSPERMSIZ VA PERISPERMLI URUG‘LAR Yopiq urug‘lilarning endospermi hali to‘la darajada tabaqalashmagan holdagi to‘qima hisoblanaib, u g‘alladoshlarga mansub o‘simliklarda aniq ifodalangan. G‘alladoshlarning endospermi tashqi periferik, periferik osti va markaziy

qavatlardan tashkil topgan bo‘lib, periferik qavatning qalin po‘stli qo‘yiq sitoplazmali vakuolasiz hujayralarda oqsil tanacha ko‘rinishida to‘planadi. Bu qavatni aleyron qavat deb ataladi. Markaziy qism vakuolalashgan yirik parenximatik hujayralardan iborat. Rivojlanishning keyingi davrida ularda kraxmal to‘planadi. Endospermda turli qavat hujayralarini hosil bo‘lishi ayrim yopiq urug‘li o‘simliklarida ham kuzatilgan. Periferik qavatning aniq tabaqalashishi Solonaceae oilasining ayrim o‘simliklarida epidermisning xarakterli belgisi bo‘lib hisoblanadi. Endospermda zahira oziq moddalarning to‘planishi uning morfologik tabaqalashuvi tugashi bilanoq boshlanadi. Oziq moddalar endospermning barcha qatlamlari bo‘ylab tarqalishi odatda bir xil bo‘ladi. Ayrim turkum o‘simliklarda endospermning periferik – qismida uning o‘rta qismiga nisbatan zahira oziq moddalar ko‘p to‘planadi. Endosperm zahira oziq moddalar oqsil, yog‘, kraxmal va qanddan iborat. Ma’lumki, oqsillar oqsil tanacha ko‘rinishida to‘planadi. Hujayra vakuolasidagi oqsilli tanalar urug‘ning yetilish davrida uning suvsizlanishi natijasida to‘planadi. Vakuolaning tashqi chetiga yaqin qismida avval kristalloid, birmuncha keyin bitta yoki bir necha globoidlar o‘zaro aloqada bo‘ladi. Kristalloid va globoid atrofida oqsil tanalarining asosiy massasi to‘planadi. Oqsilli tanalarning morfologiyasi turli sistematik guruh o‘simliklarning urug‘laridagi endospermda turlicha ko‘rinishlarga ega. Odatda oqsil tanachalarini uch xili farqlanadi: kristalloidlar va asosiy massadan; loboid va asosiy massadan; kristalloid, globoid va asosiy massadan iborat bo‘ladi. Boshoqdoshlarning endospermida oqsil aleyron qavatdan tashqari endospermning boshqa hujayralarida ham to‘planadi. Bu oqsil oldin tomchi holida paydo bo‘ladi, keyin ular o‘zaro qo‘shilib sharsimon ko‘rinishga keladi. Don yetila borishi vaqtida oqsilli sharlar kraxmal donalari bilan zichlashib, bog‘lamlarga aylanadi va kraxmal donalarining oralig‘ini egallaydi. Ko‘plab turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarning endosperm hujayralarida oqsildan tashqari kraxmal ham to‘planadi. Boshoqdoshlarning

oilasiga mansub o‘simliklarning turli turkumlarida kraxmal endospermning markaziy qismini to‘ldiradi. Kraxmal birmuncha yirik va mayda donalar ko‘rinishida to‘planadi. Shunday donalarning o‘zaro nisbatlari endosperm tuzilishini belgilaydi. Yirik donali endospermni ko‘proq to‘planishi shishasimon endospermni, mayda donli endosperm unsimon endospermni hosil bo‘lishiga olib keladi. Katta donali va mayda donalarning hosil bo‘lishi ilgari tadqiqotchilar turlicha talqin qilgan. Yirik yumaloq va oval ko‘rinishdagi kraxmal donalari me’yoridagi kattalikdagi plastidlarda, mayda donali kraxmal kichkina plastidlarda hosil bo‘ladi, deb hisoblaganlar. Bu borada olib borilgan elektron mikroskopdagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, katta donali va mayda donali kraxmal donalari bitta plastidlardan hosil bo‘lar ekan. Yopiq urug‘li o‘simliklarning ko‘pchilik turlaridagi urug‘ning endospermida yog‘ katta va kichik tomchilar holida to‘planadi. Ba’zan endospermda yog‘ va kraxmal birgalikda to‘planadi. Urug‘ yetila borgan sari kraxmal deyarli o‘zlashtiriladi, natijada hujayralarda yog‘ qoladi. Bunday holat biz moyli o‘simliklar deb ataydigan g‘o‘za, soya, kunjut kabilarda ro‘y beradi. Nihoyat ba’zi o‘simliklarda oziq moddalar bilan to‘lgan va perisperm deb ataladigan to‘qima nutsellus saqlanib qoladi va o‘sadi. Perispermli urug‘lar ruyanguldoshlar, chinnguldoshlar, zanjabilguldoshlar, nilufarsimonlar, qalampirsimonlar, shoyigullilar oilalariga kiradigan talaygina avlodlarda uchraydi. Odatda murtak xaltaning rivojlanishida nutsellus tuqimasi to‘liq reduksiyalanib ketadi, lekin ayrim o‘simliklarda u qisman saqlanib qoladi va urug‘ning zaxira oziq moddasiperispermga aylanadi. Ayni vaqtda bunday urug‘larda perisperm yoki endosperm yoki ikkalasi baravar saqlanib qoladi. Urug‘larda alohida oziq endosperm yoki perisperm to‘qimalarini bo‘lishi primitiv belgi hisoblanib uning yo‘qligi bilan bog‘liq holda oziq moddalarni murtakning urug‘pallalarda to‘planishi va murtakning urug‘dagi boshqa tuqimalarga oz miqdordagi tobe bo‘lishi progressiv belgi hisoblanadi.

Urug‘da olib borilgan ko‘plab biokimyoviy tadqiqotlarda fermentlar va vitaminlar kabi turli tuman fiziologik jihatdan faol moddalar to‘planishi aniqlangan. Bu moddalarning turli tumanligi, ularning miqdori va endospermda joylashishi turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarning urug‘larida turlicha bo‘ladi. Urug‘da hosil bo‘ladigan endospermning asosiy vazifasi murtakni oziq moddalar bilan ta’minlash va oziqlantirishdan iboratdir. Shu bilan bog‘liq holda bir guruh o‘simliklarda endospermidagi oziq moddalarni murtak shakllanish davrida to‘la yoki qisman o‘zlashtiradi, uning qolgan qismini urug‘ unayotganda foydalanadi. Gulli o‘simliklarning ba’zi bir turlarida urug‘da ko‘p endosperm bo‘lib, urug‘ning asosiy qismini egallaydi. Bunday urug‘lar boshoqli o‘simliklar, tomatdoshlar, soyabonguldoshlar va piyozdoshlar oilalariga mansub o‘simliklarga xosdir. Ra’nodoshlar, qovoqdoshlar, murakkabguldoshlar, butguldoshlar va arxiddoshlar (salabdoshlar) oilasining turkumlaridagi turlarda urug‘lar butunlay endospermsiz bo‘ladi. Endospermsiz urug‘larda murtakning o‘sib rivojlanishi uchun zarur bo‘ladigan oziq moddalar murtakning urug‘pallalarida to‘planadi. Urug‘dagi endospermning vazifasi faqat murtakni oziqlantirishni ta’minlashdangina iborat emas. Endospermning birlamchi yadrosi zigotaning yadrosidagi kabi har ikkala ota va onaning ko‘plab irsiy belgilarini tutadi. Buning ta’sirida urug‘kurtakning boshqa to‘qimalariga nisbatan murtak rivojlanishining dastlabki davrlarida yuqori ahamiyatga ega bo‘ladi. Endospermning tabaqalashuvi murtakning o‘sishiga ham ta’sir qiladi. Ma’lumki, urug‘da endospermning yo‘qligi yoki uning qisman bo‘lishi murtakni yaxshi rivojlanishiga olib kelmaydi. Natijada u tabaqalashmagan hujayralarning to‘plamidan iborat sharsimon ko‘rinishga ega bo‘ladi. Endospermni murtakning tabaqalashuvidagi ahamiyatini o‘rganishda murtakni sun’iy ozuqa muhitda o‘stirib, ko‘paytirib o‘rganish tajribalari katta ahamiyat kasb etadi. Murtakni in vitro usulida o‘stirish bo‘yicha mutaxassis tadqiqotchilarning tajribalari natija bermagan. Bu holat urug‘da endospermi bo‘lmagan o‘simliklarda ro‘y bergan.

Ikki hujayrali proembrio sun’iy oziq muhitda meristematik o‘sishni hosil qilgan. Hujayralarning tabaqalashuvi kuzatilmagan. Laboratoriya sharoitida sun’iy ozuqa muhitda platsetali urug‘kurtak o‘stirilib, endosperm shakllanishi uchun yetarli sharoit yaratilganda, me’yordagi shakllangan murtakli urug‘ hosil bo‘lgan. Shunga ko‘ra in vitro sharoitida murtakdagi tabaqalashuv endosperm rivojlangandagina amalga oshadi. Murtakning fiziologik faol moddalarini ta’siri ham bo‘lsa kerak. URUG‘MURTAK VA ENDOSPERMNING O‘ZARO ALOQALARI Murtak va endosperm rivojlanar ekan, albatta ular orasida o‘zaro aloqalar amalga oshadi. Bunday aloqalar anchagina murakkab tarzda sodir bo‘ladi. Bu jarayon murtak va endospermning turli davrlaridagi morfologik belgilarida aniq namoyon bo‘ladi. Yopiq urug‘lilarning juda ko‘pchilik turlarida endosperm murtakdan oldin rivojlanishi aniqlangan bo‘lib, M.S.Yakovlev (1950) endosperm ko‘proq oziq moddalarga egaligi tufayli zigotaga nisbatan ilgariroq bo‘lina boshlab, bu uning murtak xaltada qulay holatda joylashganligi tufayli oziq moddani birinchi bo‘lib oladi, deb hisoblaydi. YE.N.Gerasimova-Navashina bir-birini davomchisi bo‘lgan, markaziy yadrolarni o‘zaro va spermiy bilan qo‘shilishi endospermning birlamchi yadrosidagi fiziologik faolligi tufayli ro‘y beradi va u bo‘linishlarning tezligida ham namoyon bo‘ladi, deb hisoblaydi. Endosperm rivojlanishining dastlabki davrlarida murtakka nisbatan fiziologik jihatdan ancha faol bo‘ladi. Bu holat uning to‘la darajada shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Urug‘ yetila borgan sari endospermning faolligi susayib murtakning faolligi orta boshlaydi. Endosperm murtakning hayotiy davrini boshlang‘ich davrlaridan biri degan fikrlar mavjud. Murtak va endosperm orasidagi munosabatlar ular o‘zaro yaqin bo‘lgan chegara joylarida aniqroq ifodalanadi. Bu joy shaffof ko‘rinishda bo‘lib, unda endospermning parchalanayotgan hujayra qoldiqlari ham ko‘rinadi. Endosperm hujayralari

murtakning ta’sirida uni o‘ragan to‘qimalar tomonidan ajraladigan moddalar tufayli parchalanadi. Nuklear yoki sellyulyar endosperm tipini qaysi biri filogenetik jihatdan ahamiyati yuqoriroq degan savolga mutaxassislarning bir guruhi sellyulyar endosperm filogeniyada soddaroq deb hisoblashsa, ikkinchilari nuklear tip filogeniyada yuqori o‘rinda turadi, deb hisoblaydi. Bunda ular bu tip endospermni ayrim jinsli va bir pallali yopiq urug‘li o‘simliklarning Polysearpyceae oilasi vakillarida keng tarqalgan degan fikr bildirishadi. Ayrim tadqiqotchilarning fikrlaricha, murtak tiplari va endosperm orasida mustahkam aloqadorliklar mavjud. Murtak tez rivojlanadigan o‘simliklarning urug‘larida odatda nuklear endosperm bo‘ladi, undagi hujayralar murtak to‘la holda shakllanib bo‘lganidan keyin kechroq hosil bo‘ladi. Murtakni rivojlanishi sekin sodir bo‘ladigan o‘simliklarning urug‘larida odatda sellyulyar endosperm hosil bo‘ladi. Mutaxassis tadqiqotchilarning keyingi yillarda olib borgan tadqiqotlari asosida endospermning rivojlanishi nukleardan sellyulyar tipga tomon ixtisoslashib borgan degan xulosaga kelishgan. Chunki sistematik jihatidan yuksak darajadagi tuzilishlarga ega bo‘lgan o‘simliklarda sellyulyar tipdagi endosperm mavjudligi bilan xarakterlanadi. Qaysi tipdagi endosperm filogeniyada progressiv ekanligiga qaramay, bu belgi turli guruh o‘simliklarni xarakterlay oladi. Zero, nuklear endosperm barcha Monochlamydae o‘simliklarida, ko‘pchilik Choripetalaye va bir pallalilarda uchraydi. Bazal endosperm ko‘pchilik bir pallalilar tarkibidan Nimpheaceae oilasiga va Rosales tarkibidan Saxifragaceae oilasiga va Cruinales tarkibidan Linaceae oilasiga mansub turkumlarning turlariga xos. Shu bilan birga, bu guruhlarning ichida bitta tartib va oilalarda endospermning bitta tipi, boshqalarda ikkita va faqat Ranales va Rosales tarkiblarida endospermning har uchala tipi uchraydi. Endospermning rivojlanish davrida anomal o‘zgarish ham ro‘y beradi. Anomal o‘zgarishlar asosan o‘simlik o‘sayotgan sharoitda tashqi muhitdagi

endospermni rivojlanishiga salbiy ta’sir etadigan omillar, duragaylar va poliploidiyani hosil bo‘lishi bilan ro‘y beradi. Bu uch xil sabab tufayli endosperm rivojlanishidagi anomal o‘zgarishlar natijasida urug‘ yetilishidagi jarayonlarni qisman yoki butunlay to‘xtatishga sabab bo‘lishi mumkin. Ta’siri kam bo‘ladigan o‘zgarishlarga endospermni rivojlanish tezligiga ta’sir etadigan omillarni kiritish mumkin. Bunday o‘zgarishlarning natijasida murtak xaltaga oziq moddalarning kelishi o‘zgaradi, oqibatda murtak yetarli darajada rivojlanmay qolishi yoki aksincha, me’yordagi endospermdan kuchliroq darajada rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ta’siri kuchli bo‘ladigan nomutanosibliklar oqibatida endosperm butunlay hosil bo‘lmasligi yoki to‘la yetilmasligi mumkin. Ba’zi hollarda uning hujayralari va yadrosining parchalanishi ro‘y beradi. Buning natijasida urug‘ nobud bo‘ladi. Urug‘lanish ro‘y bermasa endosperm hosil bo‘lmaydi, yoki birlamchi yadroda bo‘linishlar amalga oshmasligi ham yuqoridagi holatga sabab bo‘ladi. Bu holat ko‘pchilik hollarda tur va turlararo duragaylashda shuningdek, turli noqulay omillarning ta’siri tufayli sodir bo‘ladi. Duragaylarda endosperm rivojlanishining turli bosqichlaridagi halokati modda almashinuvidagi nomutanosiblik natijasida oziq tanqisligi ro‘y berishi mumkin. Endospermni to‘la holda rivojlanmasligi, me’yorida rivojlangan urug‘lardan hayotchanligining pastligi bilan ajralib turadi. Bunday urug‘larda murtak yetuk holga kelmasdan oldin nobud bo‘lishi natijasida to‘la qimmatli urug‘ va mevalar hosil bo‘lmaydi.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Biosferaning rivojlanishi

O'simliklarning o'sishi va rivojlanishi

O'simliklarning rivojlanishi korrelyativ o'sish

Organizmlarning individual rivojlanishi. Ontogenez

Makrosporogenez va onalik gametofitining rivojlanishi