Makrosporogenez va onalik gametofitining rivojlanishi - Botanika - Referatlar

Makrosporogenez va onalik gametofitining rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3588.5 KB

Ko'chirib olish

Makrosporogenez va onalik gametofitining rivojlanishi Reja: 1. Planseta tiplari 2. Urug‘kurtak tuzilishi 3. Makrosporani shakllanishi 4. Urug‘chi gametofitning rivojlanishi 5. Murtak xaltalarning klassifikatsiya tiplari

Onalik gametofitning tuzilishi haqidagi dastlabki ma’lumotlar XIX asrning o‘rtalarida Gofmeystr (1849) tadqiqotlaridan keyin paydo bo‘lgan. U birinchi marta yopiq urug‘li o‘simliklardagi urug‘kurtakning tuzilishini tavsiflab bergan. Urug‘kurtakning morfologiyasi, evolyutsiyasi, shakllanishi va kelib chiqishiga bag‘ishlangan ko‘plab asarlar mavjud (Y.S.Modilevskiy,1963; I.D.Romanov 1971; YE.N.Gerasimova-Navashin 1971; V.A.Poddubnaya –Arnoldi 1973; M.I.Savchenko 1973; va boshq). Bu asarlarda ham onalik gametofitining rivojlanish tiplari haqida ko‘plab har xil tassavurlar aytilgan. XX asrning o‘rtalariga kelib urug‘chi gametofitini o‘rganishda elektron mikroskopik (V.Rodkiewicz, 1973; J.Godineau 1971; W.Jonsen 1972; A.Chebotar 1972 va boshq.), gistokimyoviy (N.Singer,1958; N.Singer, V.A.Poddubnaya Arnoldi,1959 va boshq.) va sitokimyoviy (V.I.Fursov, 1964; V.P.Bannikova, O.A.Xvedinich, O.V.Ovsyannikova, 1978 va boshq.) usullardan foydalangan holda tadqiqotlar olib borildi. Bu tadqiqotlarda urug‘kurtakning asosiy elementlarini nozik tuzilishi, vazifalari haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Urug‘kurtak o‘zining rivojlanishida bir qator murakkab tuzilishdagi morfologik va sitokimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi. Urug‘kurtak ontogenezining boshlanishi I.D.Romanov (1971) fikricha, makrosporotsitning rivojlanishidagi tabaqalashuvidan boshlanib makrosporogenez jarayoni va gametofitni rivojlanishi uzluksiz jarayon hisoblanadi. PLANSETA TIPLARI Urug‘chi yopiq urug‘li o‘simliklar gulining muhim organi hisoblanib, u gulning markaziy qismida joylashadi. Guldagi urug‘chilar to‘plami ginetsey deb ataladi. Urug‘chilar bir yoki bir necha shakli o‘zgargan mevabargcha yoki karpellalardan hosil bo‘lgan. Urug‘chi uch qismdan tumshuqcha, ustuncha va tugunchadan iborat. Urug‘chining asosiy qismi tuguncha bo‘lib, uning ichki qismida o‘simlik turiga qarab turli sonda urug‘kurtaklar hosil bo‘ladi va rivojlanadi, ularning har birini ichida murtak xalta, boshqacha aytganda onalik

gametofiti tabaqalashib yuzaga kelishi ro‘y beradi. Urug‘kurtaklar tuguncha devoriga birikkan joy platsenta deb ataladi. Plansetalar klassifaksiyasi A.L.Taxtadjiyan (1948) tomonidan batafsil yoritilgan bo‘lib, u platsentalarni ikkita yuza va chetki platsentalarga ajratadi. A. Yuza yoki laminal planseta I. Yuza-yon planseta: urug‘kurtaklar mevabargchaning bo‘ylama yuzasining yon qismida joylashadi. II. Yuza-o‘rta platsenta: urug‘kurtaklar mevabargchaning orqa qismida joylashgadi. Б . Chok bo‘ylab platsenta III. Burchakli platsenta: Urug‘kurtaklar mevabargchaning qorin chokining qirralari bo‘ylab joylashadi. IV. Devor yoki pariyetal platsenta: urug‘kurtaklar mevabargchaning ichki devorida chok bo‘ylab uzunasiga joylashadi. V. Erkin yoki ustunchali platsenta: urug‘kurtaklar mevabargchalardan ajralgan markaziy ustuncha atrofi bo‘ylab joylashadi. A.L.Taxtadjyan fikricha yuza-yon planseta platsentalarning eng sodda primitiv tipi hisoblandi. A.L.Taxtadjyan planseta va urug‘chining evolyutsiyasiga doir yangi klassifikatsiyasiga ko‘ra urug‘chining tuzilishida mevabargchalar soniga qarab ginetseylarni ikki tipga ajratiladi. Apokarp ginetsey-urug‘chi hosil bo‘lishida bitta mevabargcha ishtrok etadi va eng sodda primitiv tip deb hisoblanadi. Bunda urug‘chilar o‘zaro birikmay, ko‘pincha spiral holda mustaqil joylashadi. Apokarp ginetsey magnoliyadoshlarda, ayiqtovondoshlarda, dukkakdoshlarda va boshqa oilalarda keng tarqalgan. Senokarp ginetsey esa ikki va undan ortiq mevabargchaning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Senokarp ginetsey tipida mevabargchalarning o‘zaro qo‘shilish darajalari va urug‘kurtaklarning joylanish tartibiga ko‘ra sinkarp, parakarp va lizokarp ginetseylarga bo‘linadi. Sinkarp ginetsey – urug‘chini hosil qilayotgan mevabargchalarning faqat yon taraflari qo‘shilishi natijasida yuzaga keladi. Bunda urug‘kurtak mevabargchalarga qirrasi bo‘ylab birikadi. Bu tipdagi ginetsey ko‘pchilik bir pallali o‘simliklarda uchraydi.

Parakarp ginetsey – urug‘chini tashkil qilgan mevabargchalar faqat qirralari bilan tutashadi. Urug‘kurtaklar esa devorning shu qirrali qismida joylashadi. Bu xildagi ginetsey ko‘knori, qovoq, bodring, qovun o‘simliklarida uchraydi. Lizokarp ginetsey-urug‘chi hosil bo‘lishida qatnashgan mevabargchalarnig yon tomonlari qo‘shilib o‘sgan sinkarp ginetseydan yon devorlarining erib ketishi hisobiga yuzaga keladi. Bu genetseyda urug‘kurtaklar ginetsey ustinsimon holda joylashadi. Bu tipdagi ginetsey semizakdoshlar va chinniguldoshlarda uchraydi. rasmda ginetsey tiplarining kelib kelib chiqish yo‘llari sxemasi tasvirlangan. Urug‘chi va plansetaning o‘zaro munosabatini A.L.Taxtadjyan quyidagicha izohlaydi. Urug‘chi tipi Platsenta tipi Apokarp-I va II yuzali va burchakli Sinkarp – III burchakli devorli Parakarp – IV erkin, markaziy Lizokarp –V (ustunchali) rasm Genetsiy va platsentalarning asosiy tiplari (Taxtadjyan 1945)

URUG‘KURTAK TUZILISHI Guldagi urug‘chi tugunchasining rivojlanishini muayyan bosqichida unda bo‘rtiqlar ko‘rinishida urug‘kurtakni yuzaga kelishi bilan boshlanadi. Urug‘chining tugunchasida bo‘rtma paydo bo‘lishi bilanoq darhol, uning hujayralari orasida tabaqalashuv boshlanadi. Platsentada avvalo urug‘kurtakning markaziy, o‘rta qismi hosil bo‘ladi, uni nutsellus deyiladi. Nutsellus yupqa sellyuloza po‘stli parenxima hujayralaridan iborat. Turli sistematik guruhlarga mansub o‘simlik turlarida nutsellus rivojlanishi bir xil tarzda bo‘lmaydi. Bir tur o‘simliklarda u kuchli darajada rivojlangankrassinutsellyat, boshqalarida esa sust darajada rivojlagan-tenuinutsellyat urug‘kurtak hosil bo‘ladi. Urug‘kurtakning qoplamlari (intigument) ham nutsellus bilan bir vaqtda rivojlana boshlaydi, ular ichki va tashqi integumentdan iborat. O‘simliklarda integumentning yuqori qismi urug‘kurtakning uchida qo‘shilib o‘smay tirqish- mikropile hosil qiladi. O‘sha joydan murtak xaltaga boradigan chang naylari o‘tadi. Mikropile odatda urug‘kurtakning ichki intigumentidan hosil bo‘ladi. Ayrim hollarda tashqi intigument, ba’zi o‘simliklarda ikkala intigumentdan hosil bo‘ladi. Urug‘kurtakning yuqori qismi mikropilyar, unga qarama-qarshi pastki qismi xalazal qism deb yuritiladi (rasm). rasm. Polygonum corisrium urug‘kurtagining kundalang kesmasi Urug‘kurtak platsentaga urug‘band (Savchenko, 1973): a-tashqi integument, b-ichki integument, v-orqali birikadi. Urug‘band tugunchadan nutsellus, g- murtak xalta. Oziq moddalarni urug‘kurtakka o‘tkazish vazifasini ham bajaradi. Ayrim o‘simliklarda masalan, g‘alladoshlarda urug‘band platsento-xalaza deb nomlangan hosila bilan almashgan. Yopiqurug‘li o‘simliklarning turli oilalariga mansub turkumlarni turlarida urug‘kurtakning shakli va kattaliklari ham bir xil emas. U odatda yumaloq, oval, cho‘ziq kabi ko‘rinishlarga ega. Mikropileni platsentaga nisbatan joylanish holatiga ko‘ra nutsellusning rivojlanishi, o‘tkazuvchi to‘qimaning tuzilishi va boshqa belgilariga ko‘ra urug‘kurtakni bir necha tiplarga bo‘lib o‘rganiladi.

M.I.Savchenko, (1973) urug‘kurtakni asosiy ikkita tipga ajratadi: a) ortotrop; b) anatrop. Bu tiplarda ro‘y beradigan ayrim o‘zgarishlar tufayli gemitrop, kampilotrop, ortokamilotrop, orto-sirsinotrop, ana-sirsinotrop deb nomlanadigan holatlar kuzatiladi (rasm). Urug‘kurtakning biz qayd etgan holatlarni o‘simliklarni tarixiy taraqqiyotida urug‘kurtakdagi o‘zgarishlar deb hisoblanadi. Bunda chang donasi hosil qilgan nayning o‘sishiga va urug‘lanishni optimal darajada amalga oshishiga yo‘naltirilgan. Tenuinutselyat urug‘kurtaklarda intigumentning ichki qavatini tashkil etgan hujayralaridan ko‘p hollarda integumental tapetum (endoteliy) rivojlanib, u murtak xaltani o‘raydi. Integumental tapetum kutikula bilan qoplangan ichi qo‘yiq sitoplazmali va ancha yirik yadroli hujayralardan tashkil topgan. Integumental tapetumning hujayralarida kutikulali pardani bo‘lishini ayrim mutaxassislar, murtak xaltadan oziq moddalarning kelishiga to‘sqinlik qiladi, deb hisoblashsa, boshqalari bu parda sekretorlik vazifani bajaradi degan fikrni bildiradi. Uchinchilari integumental tapetum murtak xalta, murtak va endospermni bir tomondan, ikkinchi tomondan integumentning muvofiqlashgan holda o‘sishini ta’minlashda ishtirok etadi, deb hisoblaydi. Shu boisdan u meristematik xarakterni saqlaydi, tuxum hujayra va markaziy hujayra urug‘langanidan keyin murtak hamda endospermni jadal ravishda rivojlanishida ishtirok etadi.

rasm Urug‘kurtak tiplari. A – asosiy (Goebel, 1933); 1- ortrotrop yoki atrop, 2anatrop, 3-gemitrop, 4-kampilotrop, 5-amfitrop; B-sirsinotrop urug‘kurtakning ketma-ket rivojlanish bosqichlari Plumbago capensis (Haupt, 1934); B-turli tipdagi urug‘kurtaklarning sxematik bog‘liqligi, (Savchenko, 1973); 1-5-A; rasmning aynan o‘zi; aorto kampilotrop; b-ana-kampilotrop; g-orto-amfitrop; 6- gipertrop; d-ana-amfitrop; yeorto-sirsinotrop; j-ana-sirsinotrop. Arxesporiy. Urug‘kurtak rivojlanishining dastlabki bosqichlarida epidermis ostidagi nutsellusning markaziy qismida uning atrofidagi boshqa hujayralardan ancha kattaligi va quyuq sitoplazmaga egaligi bilan farqlanadigan bir yoki bir nechta hujayra, birlamchi arxesporiy, soddaroq aytganda arxesporial hujayralar hosil bo‘ladi.

rasm Urug‘chi arxesporiyasining tiplari (sxemasi). Arxesporiylar bir, ikki, va ko‘p hujayrali bo‘lishi mumkin. Arxesporial hujayralarning soni va ularning keyingi rivojlanib borishiga ko‘ra uning oltita tipi farqlanadi (rasm). I tip. Arxesporial hujayralar ko‘p miqdorda hosil bo‘ladi. Ularning har biri ikkiga bo‘linib qoplovchi-epidermis tomonga qaragan, ikkinchisi sporogen- nutsellusga qaragan ikkita hujayrani hosil qiladi. Qoplovchi, hujayralar yana bir necha marta bo‘linadi, sporogen hujayralar makrosporaning (makrosporotsitning) onalik hujayralarini hosil qiladi. II tip. Bitta arxesporiy hujayra tabaqalashadi, u bo‘linib qoplovchi (o‘rovchi) va sporogen hujayrani hosil qiladi. Qoplovchi hujayra bir necha marta bo‘linadi. Sporogen hujayra makrosporaning onalik hujayrasiga aylanadi.

III tip. Bitta arxesporial hujayra tabaqalashadi, u bo‘linib qoplovchi va sporogen hujayralarni hosil qiladi. Qoplovchi hujayra keyinchalik bo‘linmaydi, sporogen hujayra makrosporaning onalik hujayrasiga aylanadi. IV tip. Bitta arxesporial hujayra tabaqalashadi, u bevosita makrosporaning onalik hujayrasiga aylanadi. V tip. Bir necha arxesporial hujayralar tabaqalashib, makrosporaning onalik hujayralariga aylanadi. VI tip. Bitta arxesporial hujayra tabaqalashadi, u murtak xaltaning onalik hujayrasiga aylanadi. Hozirgi kunda arxesporiyning evolyutsiyasi nutsellus evolyutsiyasi kabi asta- sekinlik bilan reduksiyalanib borgan deb hisoblanadi. Arxesporiydagi reduksiya ikkita yo‘nalishda: bir tomondan arxesporiy hujayralarini sonini kamayishi; ikkinchi tomondan hujayralar bo‘linish sonining birlamchi arxesporial hujayradan murtak xaltaning onalik hujayrasi hosil bo‘lishigacha bo‘lgan davrni qisqarishi ya’ni qoplovchi hujayralarning hosil bo‘lishining cheklanishi, va arxesporial hujayraning bevosita makrosporotsitning onalik hujayralariga aylanishi hatto, murtak xaltaning onalik hujayrasini hosil qiladi. Arxesporiyning reduksiyasi nutsellus reduksiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, odatda tenuinutsellyat urug‘kurtaklarda bitta arxesporiy hosil bo‘ladi.

MAKROSPORANI SHAKLLANISHI Bug‘doyda makrosporalarning yuzaga kelishi va ularni shakllanishini Batigina (1974) quyidagicha izoxlaydi. Makrosporalarning onalik hujayralarida ikki marta meyoz bo‘linish ro‘y beradi (rasm a–k). rasm. Bug‘doydagi makosporagenez (Batigina, 1974): a-arxesporial hujayra, b - makrosporotsit, v- z- makrosporatsitning I-meyotik bo‘linishi, i-diada makrospor, k-tetrada makrospor, l-xalazal makrosporaning rivojlanishi. Birinchi meyoz bo‘linishdan keyin makrosporalarning diadasi (rasm, i). Makrosporalarning ikkinchi bo‘linishi natijasida makrosporalar tetradasi hosil bo‘ladi (rasm, k). Ularning har biri gaploid sondagi xromosomalarga ega.

Makrosporalar tetradasini hosil bo‘lishida ularning hujayralari orasidagi to‘siqlar turlicha yuzaga keladi. To‘siqlarning hosil bo‘lishiga qarab makrosporalarning joylanishi ham turlicha bo‘ldi. Makrosporalarning tetradada joylanishi besh tipda: chiziqsimon; T-simon; teskari T-simon; kvadrat; tetraedrik ko‘rinishda bo‘ladi (rasm, a-d). rasm. Makrasporalarning tetradada joylanish sxemasi a-chiziqsimon, b-T- simon, v-teskari T-simon, g-kvadrat, d – tetraedrik. Makrosporogenezda ham mikrosporogenezdagi kabi hujayra po‘stida kalloza to‘planadi. Bir qator mutaxassislarning yakdil fikrlariga ko‘ra, po‘stlar sporogen hujayralarni uning atrofidagi to‘qimalardan ajratib turadi. Makrosporalarning xarakterli xususiyati ulardagi qutblilikni mavjudligidir. Bu holat makrosporaning mikropilyar va xalazal qismidagi sitoplazmaning sifat jihatlari turlichaligi bilan izohlanadi.

Gulli o‘simliklarning ko‘pchiligida makrosporogenez davrida to‘rtta makrospora hosil bo‘ladi. Ulardan xalazal ya’ni eng tagidagi makrospora o‘lchami kattalashadi va murtak xaltaning onalik hujayrasiga aylanadi (rasm, l). Yuqoridagi uchta makrosporalar halok bo‘ladi. Onagraecae oilasiga mansub turkum o‘simliklarning hammasida va Asteraceae, Cucurbitaceae, Malvaceae va Leguminosae oilasining ayrim turkumlarining turlarida murtak xalta yuqorigi mikropilyar makrosporadan rivojlanib shakllanadi. Colchicium autumnale o‘simligida esa murtak xaltani yuzaga keltiradigan makrospora boshqa makrosporalardan ancha kattaligi bilan farqlanadi. Keyinchalik bu farq bitta makrosporani hisobiga oziqlanishi tufayli ortib borib, qolganlari esa halok bo‘ladi. Yangi hosil bo‘lgan makrosporalarda hujayraning protoplasti meristematik hujayralarning protoplasti kabi tuzilgan bo‘lib, endoplazmatik to‘r uncha rivojlanmagan bittadan uzun va qisqa donador to‘rdan, kam miqdordagi mitoxondriya va diktiosomalardan iborat bo‘ladi. O‘sishni boshlagan makrosporada sitoplazmaning takibiy qismi va po‘stning barcha qismlari sintezlanadi. Bu jarayonda Golji apparati, gialoplazma ribosomalari va yadro ishtirok etadi. Ko‘p hujayrali arxesporiyda bir urug‘kurtakning o‘zida bir nechta makrosporalar rivojlanishi mumkin, ulardan murtak xaltalar shakllana boshlaydi lekin, shunga qaramay, ulardan bittasi yetuk darajagacha yetib boradi. Ayrim holatlarda bitta urug‘kurtakda ikkita murtak xalta hosil bo‘ladi. URUG‘CHI GAMETOFITNING RIVOJLANISHI Polygonum-tipdagi murtak xalta xalazal makrosporaning rivojlanishidan shakllanadi. Makrosporaning yadrosi mitoz bo‘linib, ikkita yadroni hosil qiladi, bu yadrolar hujayraning qarama-qarshi qutblariga yo‘naladi. Hujayraning o‘rta qismida yadrolar orasida vakuola paydo bo‘ladi (rasm).

Keyin har bir yadro yana bo‘linadi, natijada to‘rt yadroli murtak xalta shakllanadi (rasm, 2). To‘rtta yadroning har biri yana bir marta bo‘linib, sakkiz yadroli murtak xaltani hosil qiladi (rasm, 3). Shunday qilib, navbatma-navbat uch marta bo‘linishlar natijasida murtak xaltaning qarama-qarshi qutblarida to‘rttadan gaploid yadrolar yuzaga keladi. Har ikkala guruh yadrolar katta vakuola bilan ajralib turadi. Murtak xaltani shakllanish jarayonida uning yadrolarida tabaqalashuv jarayoni ro‘y beradi. Tabaqalashuv ancha ilgari boshlanib, dastlab u ikki yadroli murtak xaltada namoyon bo‘lib, ularda DNK ning to‘planishi turli darajada ifodalanadi. rasm. Tamaki murtak xaltasining shakllanishi 1. Ikki yadroli murtak xalta, 2- to‘rt yadroli, 3- sakkiz yadroli, 4- shakllangan murtak xalta, (s- sinergid, t-tuxum hujayra, mx-markaziy hujayra, a-antipodalar). Mikropilyar yadroni xromatinida DNK Felgen reaksiyasining ta’sirida ingichka uzun iplar ko‘rinishida yadro bo‘ylab tarqalgan. Xalazal yadroda Felgen

reaksiyasi yorqin namoyon bo‘lib, undagi xromatin iplar bir munchaga yo‘g‘on va yadro bo‘ylab o‘zaro tig‘iz holda yadrochaga juda yaqin joylashadi. Ikki yadroli murtak xaltada sitoplazma uning qutblarida to‘plangan va u ipsimon ko‘rinishida markaziy vakuolani o‘rab turadi. Sitoplazma mayda vakuolali bo‘lib, ko‘p miqdorda RNK tutadi. To‘rt yadroli murtak xaltada xalazal va mikropilyar qismlardagi yadrolarda o‘zaro farqlar ko‘p emas. Mikropilyar yadroda DNK dona va iplar ko‘rinishda asosan yadro atrofida joylashadi. DNKning ipsimon ko‘rinishidagi ozroq qismi butun yadro bo‘ylab yadrocha yaqinida tarqalgan. Xalazal yadroda xromatin zich chigallashgan iplar holida, faqat yadro atrofida joylashadi. Yadrocha atrofida optik bo‘sh qism paydo bo‘ladi. Mikropilyar qismning sitoplazmasida ancha yirik vakuolalar paydo bo‘ladi. Sitoplazma hamda yadrochada ko‘p miqdorda RNK bo‘ladi. Sakkiz yadroli murtak xaltada faqat qutblardagina emas, har bir qutb chegarasidagi yadrolarning orasida aniq ifodalangan farqlar mavjud. Mikropilyar qismida uch tipdagi yadro yuzaga keladi. Mikropilega yaqin joylashgan ikkita yadro o‘lchamlari, ancha kichik bo‘lib, keyinchalik sinergid yadrolariga aylanadi. Ulardagi DNK donador va iplar ko‘rinishida bo‘ladi, shuningdek ko‘p hollarda yadroning atrofida joylashadi. Murtak xaltaning o‘rtarog‘ida bo‘lg‘usi tuxum hujayraning yadrosi joylashadi. U oldingi yadrolardan kattaligi va unda xromatinlarni yadro bo‘ylab bir tekis tarqalishi bilan farq qiladi. Eng kattaroq yadro murtak xaltaning markazida joylashib, oldingi boshqa yadrolardan tuzilmalarini kamligi bilan ajralib turadi. Undagi DNK yadro bo‘ylab joylashgan ingichka iplar ko‘rinishiga ega. Mikropilyar yadro sitoplazmasi o‘zini tuzilishiga ko‘ra bir xil emas: ancha tig‘izroq sitoplazma mikropile yaqinida, ko‘proq vakuolalashgan qismi esa yuqorigi qutbiy yadro atrofida bo‘ladi. Sitoplazmaning bunday tartibda joylanishi keyinchalik tuxum apparati va markaziy hujayra orasida to‘siq paydo bo‘lshiga mos keladi. Murtak xaltani xalazal qutbida kelgusida antipodga aylanadigan kattaligi va yadrodagi tuzilmalari bir xil bo‘lgan uchta yadro shuningdek, bitta katta bo‘lg‘usi

pastki markaziy yadro joylashgan. Birinchi uchta yadroda tig‘iz holdagi iplar va mayda donalar holida Felgen reaksiyasida yaxshi namoyon bo‘ladigan DNK ko‘rinadi, ular yadro atrofida joylashadi, u xromatin yadrocha bilan aloqada bo‘lmaydi. Yirik xalazal yadrodagi DNKning namoyon bo‘lishi, boshqa uchta yadrolardagiga nisbatan ancha sezilarsiz bo‘lib, DNK ingichka iplar holida butun yadro bo‘ylab joylashadi. Sitoplazmaning xalazal tomonida ikkita zona ko‘rinadi. Xalazalga yaqin joylashgan sitoplazma ancha quyuq va unda ko‘p sonli RNK tutadi. Murtak xalta ning o‘rtasiga yaqin joylashgan vakuolalashgan qismidagi sitoplazmada RNK miqdori oz, undan quyida markaziy yadro bo‘lib, uning kattaligi yuqorigi markaziy yadroga teng. Sakkiz yadroli murtak xalta hosil bo‘lganidan keyin qarama-qarshi qutblaridagi yadrolar orasidagi aniq differensialashuvdan so‘ng, murtak xaltaning hamma qismida ham muhim jarayon ya’ni yadrolar va yettita hujayraning orasida to‘siq hosil bo‘lishi boshlanadi (20-rasm,4). Mikropilyar qutbda uchta tuxum hujayra va ikkita sinergiddan iborat tuxum hujayra apparati shakllanadi. Xalazal qutbda uchta antipod hujayrasi hosil bo‘ladi. Murtak xaltaning asosiy qismini markaziy hujayra egallaydi, u tuxum hujayra apparati va antipodlar orasidagi o‘rinda joylashadi. Murtak xalta shakllanib borgan sari uning o‘lchami kattalashadi, hujayralarning differensialashuv davrini boshlanishiga qadar sezilarli darajada kattalashadi. Murtak xaltani kattalashuvi bilan bir vaqtda urug‘kurtak ham o‘sadi. Biroq uning alohida to‘qimalari degeneratsiyalanishi mumkin. Zero, murtak xaltaning o‘sishi faqat o‘simlikdan oziq moddalarni, xususan nutsellus to‘qimalarini o‘zlashtirilishi hisobiga ham ro‘y beradi. Shu boisdan murtak xalta rivojlana borgan sari, unga yaqin joylashgan nutsellusning hujayralari asta-sekin parchalana boradi. Murakkabguldoshlarga mansub ayrim o‘simliklarda murtak xaltaning yetilish davriga kelib, nutsellus butunlay reduksiyalanib ketishi mumkin. Bunday hollarda murtak xalta integumental tapetum ya’ni endoteliy bilan chegaralanib qoladi.

Endoteliy hujayralari murtak xaltaning hosil bo‘lish davriga kelib, ultra tuzilishida o‘zgarishlar natijasida yuqori darajada murakkablashadi. Donador endoplazmatik to‘r, ko‘p sonli diktiosomalardan iborat faol Golji apparati, ko‘p sonli erkin ribosomalar va mikronaylar bo‘lishiga qaramay, bunday integumental tapetum yuksak sekretorlik faolligini namoyon qiladi, deb bo‘lmaydi. Endoteliy hujayralari urug‘kurtakning xalaza qismidan murtak xaltaga kelayotgan oziq moddalarni intigumentga o‘tkazishda baryerto‘siq vazifasini bajaradi. Polygonum tipidagi murtak xaltaning morfologik tuzilishi. Муртак xaltani tashkil etgan hujayralar shakllanib borish jarayonida turlicha darajada differensialashuvi ularning murtak xalta tuzilmasidagi turlicha joylashuviga, shuningdek oziqlanish sharoitlariga bog‘liq bo‘lib, morfologik jihatdan bu holat hujayralarning katta-kichikligi, ularning shakli va tuzilishlarida ifodalanadi. Sinergidlar. Murtak xaltaning mikropilyar qismidagi tuxum apparatning tarkibiga kiradigan ikkita hujayra hisoblanib, ular mikropilyar qismi bilan mikropilini yaqinida joylashadi (20-rasm, 4, s). Sinergidlarning mikropilyar qismida tishsimon o‘simtalar va ipsimon apparat hosil bo‘ladi. Sinergid yadrosi tishsimon o‘simtalarning sathida birbiriga simmetrik joylashadi. Sinergidning apikal qismi murtak xaltaning ichki qismiga yo‘nalgan bo‘lib, vakuola joylashgan bo‘ladi. Sinergidlarning po‘sti bir xil tarkibli emas. Mikropilyar tomoni polisaxarid tarkibli zich po‘st bilan qoplangan bo‘lib, boshqa o‘simliklarning hujayralarini po‘sti kabi bo‘ladi. Sinergidning apikal tomonidagi po‘sti yupqa plazmolemmadan iborat. Sinergidlar urug‘lanish jarayonida muhim ahamiyatga ega, uning vazifalari ham xilma – xil bo‘lib, quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Chang nayini murtak xaltaga jalb etishda xemotropik moddalar ajratadi; 2. Chang nayining po‘stini eritadi; 3. Spermiylarni tuxum hujayra va markaziy hujayraning orasiga tushishini ta’minlaydi, bu esa ularni hujayrada aniq joylanishiga sabab bo‘ladi.

Tuxum hujayra – odatda noksimon ko‘rinishga ega bo‘lib, sinergidlardan biroz pastroqda joylashadi. Uning yadrosi yirik, apikal qismida sitoplazma, bazal qismida katta vakuola joylashgan (rasm, 4, th). G‘alladoshlarga mansub o‘simliklarda sitoplazmaning asosiy qismi yadro bilan birga tuxum hujayraning o‘rta qismida, mayda vakuolasi chekkaroqda joylashadi. Tuxum hujayraning po‘sti sof pellikuladan iborat. Urug‘langan tuxum hujayradan murtak rivojlanadi. Markaziy hujayra – qarama-qarshi qutblarda qolgan bittadan yadroning murtak xalta markazi tomon siljishi va o‘zaro qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi (rasm, 4, mh). Bu yadrolar gohida urug‘lanish jarayonigacha qo‘shilmaydi. Qo‘shilmagan yadrolarni murtak xalta markazida ustma-ust yotishi qutb yadrolari deb ataladi. Markaziy hujayraning yuqorigi chegarasi sinergidlarning tishsimon o‘simtalarigacha boradi. Markaziy hujayra tuxum hujayra apparatini deyarli hamma tomonini o‘raydi. U kuchli vakuolalashgan, sitoplazmasining asosiy qismi tuxum hujayra apparatidan antipodlarga o‘tadigan bog‘lamlarda joylashgan. Bu bog‘lamning sitoplazmasida asosan tuxum hujayra apparatining yaqinida markaziy yadro joylashadi, uni markaziy hujayra ham deyiladi. Markaziy hujayraning po‘sti plazmolemmadan iborat. Urug‘langanidan keyin undan endosperm hosil bo‘ldi. Antipodlar – murtak xaltaning qarama-qarshi qutbdagi yadrolardan hosil bo‘ladi va xalazal qismida joylashadi (rasm, 4 a). Murtak xaltaning rivojlanishini dastlabki davrida antipodlar uchta bo‘ladi. Ayrim o‘simliklarning murtak xaltasida antipodlarning soni 6 tagacha, ayrimlarida 8 tagacha va undan ham ko‘p bo‘ladi. Boshoqdoshlar oilasiga mansub o‘simliklarda antipodlarning soni 30 taga yetishi mumkin. Hujayraning po‘sti polisaxaridli plazmolemmadan iborat. Antipodlarning hujayralarida mayda vakuolalar mavjud, yadro markazda joylashgan bo‘lib, ba’zi hollarda tuxum hujayra va sinergidlarga o‘xshab ketadi. Lekin sitoplazmasi quyuq bo‘lishi va to‘q rangga bo‘yalishi, shuningdek hayotiyligi, soni, o‘lchamlari, har bir hujayradagi yadrolarining soni va xromosoma to‘plami bilan ham farq qiladi.

Antipodalarning murtak xaltadagi ahamiyatini mutaxassislar oziq moddalar bilan ta’minlash deb hisoblaydilar. Bu nuqtai nazar murtak xaltaning xalazal qismini yuksak darajadagi metabollik faoliyatining gistokimyoviy ma’lumotlari bilan tasdiqlaydilar. Murtak xalta po‘stining mavjudligi haqida mutaxassislarni turli fikrlari mavjud. Tadqiqotchilarning bir guruhi murtak xalta o‘z po‘stiga ega bo‘lib, rivojlanishning barcha darvlarida, shuningdek yetilgan murtak va endosperm yuzaga kelguncha saqlanadi, deb hisoblashadi. Bu fikrning tasdig‘i sifatida yaxlit murtak xaltani urug‘kurtakning, to‘qimalaridan matseratsiya qilish orqali ajratib olish mumkin, deb hisoblaydilar. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, murtak xaltaning po‘sti rivojlanishining dastlabki davrlarida paydo bo‘lib, murtak xalta yetila borgan sari, u yo‘qolib ketadi. Va nihoyat, uchinchi guruh mualliflar yetilgan murtak xalta o‘z po‘stiga ega emas, uni o‘rab turgan urug‘kurtak hujayralarini polisaxaridli po‘sti bilan ajralgan xolos deb e’tirof etadi. Murtak xaltaning ultra tuzilishi. Hozirgi kunda g‘o‘za, kanop, makkajo‘xori, qoqio‘t, arpa kabi ko‘plab o‘simliklarning murtak xaltasini ultra tuzilishlari o‘rganilgan. To‘rt yadroli murtak xaltadagi barcha organoidlar murtak xaltaning ona hujayrasidagiga nisbatan ancha o‘zagarishlarga uchraganligi aniqlangan. Mitoxondriylarning soni va ularni o‘lchamlari oshganligi, faol diktiosomalarning soni va yadro membranasidagi poralarning soni ham ortganligi natijasida ro‘y bergan o‘zgarishlar to‘rt yadroli murtak xaltani bir yadroliga nisbatan faolligidan dalolat beradi. Yetilgan murtak xaltaning hujayralarini ultra tuzilishlarida ham farq kuzatilgan. Bu ularning turli fiziologik faollikka egaligidan dalolat beradi. Sinergidlar yuksak darajada tabaqalashgan metabolligi faol hujayralar hisoblanib, ularning sitoplazmasida yaxshi rivojlangan endoplazmatik to‘r, mitoxondriy, plastid, lizosoma, yog‘ tomchilari va ko‘plab diktiosomalar uchraydi. Endoplazmatik to‘r va mitoxondriylar asosan, ipsimon apparatni yaqinida

joylashadi. Yadro tashqi po‘stining ko‘plab joylarida endoplazmatik to‘r bilan bog‘lanishlarni hosil qilgan. Tuxum hujayraning metobollik faoliyati sezilarsiz bo‘lib, hujayra sitoplazmasida barcha hujayralarga xos organoidlar tutishiga qaramay, ularning soni sinergidlardagidan kam bo‘ladi. Bundan tashqari sitopalazmadagi organoidlarning rivojlanganligi ham yuqori darajada emas. Mitoxondriylardagi kristalar yaxshi namoyon bo‘lmagan. Ribosomalar polisomalarga jamlanmagan, ba’zan endoplazmatik to‘r ham sezilarli darajada rivojlanmaganligi aniqlangan. Markaziy hujayra sitoplazmasidagi organoidlar boshqa hujayralarni metabollik faolligidan yuqori. Uning sitoplazmasida plastidlar mavjud bo‘lib, kraxmal tutadi, kristalari yaxshi namoyon bo‘lgan mitoxondriylar ko‘p, donador va silliq endoplazmatik to‘r soni ko‘p, ribosomalar poliribosomalarga jamlangan. Marakaziy hujayraning xarakterli belgisi diktiosomalarning sonini ko‘pligi hisoblanadi. Antipodial hujayralar faol hujayralar belgisini namoyon qiladi. Ularning sitoplazmasida mitoxondriylar, diktiosomalar, plastidlar yadro bilan o‘zaro bog‘lanishni hosil qilgan mustaqil yoki endoplazmatik to‘r bilan bog‘langan ribosomalar ko‘p. Antipod hujayralarning yadrolarida poralar ham talaygina. Hujayranig po‘stida plazmodesmalar mavjud. Murtak xaltaning sitokimyosi . Murtak xaltaning sitokimyosi har tomonlama o‘rganilmagan. Asosan DNK va RNK to‘planishini Felgen va Barshe bo‘yog‘i yordamida o‘rganilgan. Murtak xaltadagi antipod yadrosi Felgen reaksiyasini aniq namoyon qilgan. Undan biroz shiddatsiz bo‘lsada, yetarli darajada aniq reaksiyani sinergid yadrolari hosil qilgan. Turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarning tuxum hujayrasidagi yadro tarkibida DNK namoyonligi bir xil emas. Shunga ko‘ra tuxum hujayralarda DNKning namoyon bo‘lish darajasi uch guruhga bo‘linadi. 1. Bangidevona, tamaki va boshqa o‘simliklarning tuxum hujayralari Felgen reaksiyasiga ijobiy kuchli namoyon bo‘ladi. Ularning tuxum hujayralarini yadrolaridagi xromatin tuzilmasida DNK aniq ifodalangan.

2. Bug‘doy, arpa, g‘o‘za va boshqa o‘simliklar tuxum hujayralarida Felgen reaksiyasiga ijobiyligi sezilarsiz namoyon bo‘lgan. Ularning yadrolarida DNK aniq ko‘rinmaydi. 3. Kungaboqar, skerda va boshqalarning tuxum hujayralarida Felgen reaksiyasi salbiy, ularning yadrolarida DNK deyarli namoyon bo‘lmagan. Markaziy hujayra Felgen reaksiyasini juda kam yoki salbiy namoyon qilgan. Bu reaksiya natijasida mazkur murtak xaltaning markaziy hujayra yadrosida DNK namoyon bo‘lishi deyarli ro‘y bermaydi. Shu boisdan murtak xaltadaga tuxum hujayrada Felgen reaksiyasi ijobiy, markaziy yadroda esa salbiy holati kuzatilgan. Jinsiy hujayralarning yadrosida Felgen reaksiyasi namoyon bo‘lish yoki bo‘lmasligi mutaxassislar tomonidan turlicha talqin qilingan. Bu borada ikkita nuqtai-nazar mavjud bo‘lib, ulardan rangiga ko‘ra “yo‘qolib qolgan” DNK to‘plangan joyini o‘zgartiradi va sitoplazmaga o‘tadi. Haqiqatdan ham ayrim o‘simliklarning murtak xaltasidagi tuxum hujayraning sitoplazmasida ko‘p miqdorda DNK uchraydi. Tuxum hujayradagi sitoplazmada DNK, shuningdek ko‘p miqdordagi mitoxondriylarning mavjudligi, unda DNK bo‘lishi bilan izohlanadi. Shu boisdan jinsiy hujayralarning yadrolarida Felgen reaksiyasini namoyon bo‘lmasligi DNKning sitoplazmaga o‘tganligi bilan ifodalanadi. Mutaxassislarning boshqa nuqtai nazarlariga ko‘ra, ijobiy Felgen reaksiyasini namoyon qiladigan DNKning sezilmasligi tabiiy zarurday, chunki jinsiy hujayralar yetilayotganida, ularning yadrolarini hajmi ham ancha ortadi. Shu sababli DNK yadroning butun yuzasi bo‘ylab taqsimlanadi. Felgen reaksiyasini shu darajagacha pasayib, DNKni aniqlay olmasligi, bo‘yalgan materialni yaxshi ifodalanib, ko‘rinmasligi sababli degan xulosaga kelingan. Mutaxassislarning ko‘pchiligi shu nuqtai nazarni e’tirof etishadi. DNKning yetarli darajada bo‘yalib, uni ko‘rish mumkin bo‘lgan holatga yetmaganligi yadroda dispers holda emas, balki, uning fizikaviy-kimyoviy o‘zgarishlar hosil qilgani bilan ham izohlanadi. RNK murtak xaltaning barcha hujayralarida mavjud bo‘lib, tuxum, sinergid va antipod hujayralariga nisbatan markaziy hujayrada kamligi aniqlangan.

Sitofotometriya usuli bilan pomidor no‘xat va tradeskansiya o‘simliklarining tuxum hujayra yadrosidagi DNK miqdori aniqlanganda, tuxum hujayra yadrosidagi DNK miqdori nutsellus hujayralarini yadrosidagi DNK miqdoridan ikki hissa kamligi, uning DNKsi gaploid to‘plamga tengligi aniqlangan. Bu usul bilan urug‘lanmagan tuxum hujayrada DNK sintezi ro‘y bermasligi aniqlangan. Tuxum hujayraning yadrosini hosil qiluvchi to‘rt yadroli murtak xaltaning mikropilyar yadrosida DNK sintezi interfazaning oxirrog‘ida boshlanib, uning hosil bo‘lish jarayoni eng ko‘p vaqt davom etadi. Davom etishi bo‘yicha ko‘pi G1- prosintetik, eng qisqasi G2- postsintetik hisoblanadi. Biofizik lyuminessent spektral mikroskop tahlili yordamida o‘rganilayotgan yadroning xromatinini fizik-kimyoviy holati aniqlangan. Unga ko‘ra, murtak xaltani tashkil qilgan barcha hujayralarning yadrosidagi xromatin o‘zining tuzilishiga ko‘ra farqlanadi. Tuxum hujayraning Felgen ijobiy reaksiyasi yadrodagi xromatin DNKsining barqaror holdagi tuzilishga ega ekanligi, uning asosiy qismi oqsillar bilan mustahkam bog‘lanib zich geteroxromatin tarkibiga kirishi, DNKning kam qismigina diffuz xromatinda bo‘lishi tuxum hujayrani zaruriy miqdordagi metabolitik faollik darajasini ta’minlaydi. Markaziy hujayraning yadro DNKsi aksincha labil tuzilishidagi holatni namoyon qiladi va u diffuz holdagi xromatin tarkibiga kiradi. Bu xromatin yadro membranasi bilan mustahkam aloqaga ega. Tuxum va markaziy hujayrlar yadrosidagi RNK miqdori ham o‘zaro farqlanadi. Tuxum hujayraning yadrosida RNK ko‘p va u yadrochada joylashgan bo‘lib, xromatin tuzilmalari bilan labil holda bog‘langan oqsillar bilan kuchsiz bog‘langan. Tuxum hujayra yadrosidagi DNKning asosiy qismini faolligi ancha pastligi tufayli yadro RNKsi uning rivojlanishi jarayonida yangi sintezlangan emas, balki g‘amlangan bo‘lsa kerak, deb taxmin qilinadi. Markaziy hujayraning yadrosida RNK tuxum hujayraning yadrosidagidan kam. U xromatinning DNKsidagi kabi labil tuzilma holatida bo‘ladi. RNKning

unchalik ko‘p miqdorda bo‘lmasligi markaziy hujayra yadrosidagi xromatinning diffuz tuzilma holida bo‘lishiga qaramay asl faolligiga guvoh bo‘lmaydi. Sinergid va antipod yadrolarning xromatinlarini fizik-kimyoviy holatlari ancha o‘xshashdir. Har ikkala yadro metabolitik jihatidan ancha faol holatga ega. Ulardagi DNK barqaror va labil-faol holdagi tuzilish holatida bo‘ladi. Farqi shundan iboratki, antipod yadrosidagi DNK, sinergid yadrolaridagidan metabolitik jihatidan ancha faoldir. Xromatinning barqaror holda bo‘lishida oqsillar va lipidlar ham ishtirok etadi. Sinergid va antipod yadrolarida RNK ko‘p. Uning bir qismi mustaqil holdagidan labillikni namoyon qiladi. Shu bilan birga RNKning oqsillar bilan mustahkam aloqadorlikni hosil qilganlari ham bor. Ularning vazifalari haqida ma’lumotlar hozircha ko‘p emas. Yuqoridalardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki, urug‘lanishga tayyor bo‘lgan murtak xaltaning yadrosi, ayniqsa tuxum hujayra va markaziy hujayraning yadrosi turli holatlarda bo‘ladi. Turli sistematik guruhlarga mansub bo‘lgan o‘simliklarning yadrolarini Felgen reaksiyasida bo‘yalishidagi farqlari, ularning xromatini turli tuzilma holatlarida bo‘lganligi bilan izohlash mumkin. Turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarning markaziy hujayralarining yadrosidagi xromatin fizik-kimyoviy holatga ko‘ra asosan o‘xshashdir. Tuxum hujayraning yadrosidagi xromatin farqlanishi zarur. Felgen salbiy tuxum hujayralardagi xromatinni holati markaziy hujayradagi xromatin holatiga yaqin deb hisoblanadi. MURTAK XALTALARNING KLASSIFIKATSIYA TIPLARI Polygonum tipidagi murtak xalta gulli o‘simliklarning turli sistematik guruhlariga mansub turlarida aniqlangan. Shuning uchun bu tipdagi murtak xalta barcha gulli o‘simliklarga xos, deb faraz qilingan. Gulli o‘simliklarda olib borilgan tadqiqotlar natijasida boshqa tiplardagi murtak xaltalar bo‘lishi ham mumkinligi aniqlangan. Murtak xaltaning tuzilishi va

rivojlanishidagi xilma-xillikni, ularning evolyutsiyasi bo‘yicha bir qancha klassifikatsiyalar tuzilgan, lekin ular orasida I.D.Romanov (1971) tomonidan tuzilgan klassifikatsiya to‘laroq hisoblanib, uchta belgi asos qilib olingan. 1) murtak xaltani hosil bo‘lishidagi makrosporalar soni; 2) makrosporaning onalik hujayrasidan tuxum hujayrani hosil bo‘lguncha bo‘linishlar soni; 3) qutbiylik ya’ni yetilgan murtak xaltada yadrolarning joylanishi. I.D.Romanov yuqoridagilarga asoslanib, murtak xaltaning rivojlanishi va tuzilishlarini 13 tip va 3 kenja tipga bo‘ladi (rasm). Klassifikatsiyaning birinchi belgisi bo‘yicha: murtak xaltani hosil bo‘lishidagi makrosporalar soniga ko‘ra barcha tipdagi murtak xaltalar uch katta guruhga bo‘linadi: I. Monosporali Polygonum va Oenathera tiplardagi murtak xalta tetrada makrosporaning bitta hujayrasidan hosil bo‘ladi. II. Bisporali Allium tipi va Podostermum kenja tiplaridagi murtak xalta diada makrosporaning bitta hujayrasidan hosil bo‘ladi. III. Tetrasporali Balsamia tipi, Drusa tipi va Clentonia kenja tipi bilan, Fritillaria, Plumbagella, Adoxa, Tulipa tetraphylla, Eriostemonas, Penae, Plumbago tiplari va Peperomia tipi Acalypha kenja tipi bilan mansub. Murtak xaltaning hosil bo‘lishida makrospora onalik hujayrasi bo‘lingandan so‘ng, to‘rtta ko‘ndalang to‘siq bilan ajralmagan yadrolar oldingi I va IItiplardagi kabi diada va tetrada makraspor hosil qilmay ona hujayrada qoladi va keyinchalik ulardan murtak xalta hosil bo‘ladi.

rasm. Murtak xaltalar klassifikatsiyasi (Romanov,1971). Klassifikatsiyaning 2-3-tipdagi belgilariga asosan murtak xaltaning har bir katta guruhdagi murtak xaltada yuqorida qayd etilgan tiplar va kenja tiplarga

ajratilgan. Ular o‘zaro bir-biridan murtak xaltaning hosil bo‘lishidagi bo‘linishlar soni, o‘z tuzilishidagi, ya’ni hujayralarning soni va joylashishi bilan farqlanadi. Mono va bisporali murtak xaltalar tuzilishi va rivojlanishiga ko‘ra, deyarli bir xil bo‘lib, tuxum hujayra va antipodlar murtak xaltaning qaramaqarshi qutblarida joylashadi. Monosporali sakkiz yadroli Polygonum-tipdagi murtak xalta makrosporaning onalik hujayrasidan boshlab besh marta ketma-ket bo‘linishdan keyin hosil bo‘ladi. Murtak xalta maksporalar tetradasining pastki hujayrasidan rivojlanib onalik gametofitiga aylanadi. Yuqoridagi uchta makraspora reduksiyalanib ketadi. Bisporali sakkiz yadroli Allium-tipidagi murtak xalta – makrosporani onalik hujayrasini diada makrosporaning to‘rt marta bo‘linishidan hosil bo‘ladi. Murtak xalta diada makrasporaning pastki hujayrasidan rivojlanib onalik gametofitiga aylanadi. Yuqoridagi bitta makraspora reduksiyalanib ketadi. Terasporali murtak xalta hosil bo‘lishi va tuzilishiga ko‘ra eng ko‘p xilma- xillikni hosil qilgan. Tetrasporik murtak xaltalarning orasida eng oddiysi Adoxa-tip murtak xalta hisoblanadi. Bu sakkiz yadroli murtak xalta makrosporaning onalik hujayrasini uch marta bo‘linishi natijasida hosil bo‘ladi. Fritillaria – tipidagi murtak xalta katta qiziqish hosil qiladi. Uni hosil bo‘lishida yadrolarni o‘ziga xos joylanishi kuzatiladi. Bitta yadro murtak xaltaning yuqorisida, qolgan uchtasi pastki qismida joylashadi. To‘rtta yadroning hammasi bir vaqtda bo‘linadi. Murtak xaltaning yuqori qismida ikkita gaploid yadro, uning pastki qismidagi yadro shunday qo‘shiladiki, ikkita triploid yadro hosil bo‘ladi. Bu jarayonga “KaranoBambichion” fenomeni deyiladi. Yadrolarni bo‘linishi va qo‘shilishi natijasida ikkilamchi to‘rt yadroli murtak xalta hosil bo‘ladi. Yadroni to‘rtinchi marta bo‘linishidan keyin sakkiz yadroli murtak xalta yuzaga keladi. Undagi tuxum apparati va yuqorigi markaziy yadro gaploid, antipod va quyi, pastki markaziy yadro triploid xarakterga ega. Drusa-tipidagi murtak xaltani rivojlanib hosil bo‘lishida

makrosporalardagi yadro Fritillaria–tipidagi kabi joylashadi. Bu holatda pastki yadrolar o‘zaro qo‘shilmaydi va buning natijasida to‘rt marta bo‘linishdan keyin 16 yadroli murtak xalta hosil bo‘lib, unda 11 ta antipod yuzaga keladi. Karano-Bambichioni fenomeni Polygonim-tipidagi murtak xaltani hosil bo‘lishida ham ro‘y beradi. Shunga bog‘liq holda bu tipdagi murtak xaltada uch marta bo‘linishdan keyin hosil bo‘ladi. U to‘rtta yadro: ikkita gaploid yadro, tuxum hujayra va yuqorigi markaziy yadrolardan hamda triploid yadro: antipodlar va quyi markaziy yadrodan iborat. Bu tipdagi murtak xaltada sinergidlar hosil bo‘lmaydi. Bipolyar murtak xaltalar orasida Tulipa tetraphyllum-tipi o‘ziga xos tuzilishga egaligi bilan xarakterlanadi. Bunday tipdagi murtak xalta uch marta bo‘linishdan keyin tuxum apparatida beshta hujayra antipodda bitta hujayra hosil bo‘ladi. Unipolyar murtak xaltalarning orasida Fristemones-tipi mashhur. U oldingi tip murtak xalta bilan o‘xshash bo‘lib, undan yettita tuxum apparatida sakkizinchi markaziy –yadro hujayrasi mavjudligi va antipod hujayralarini hosil bo‘lmasligi bilan farqlanadi. Tetrasporik murtak xaltalarga Penaea va Plumbago-tiplari mansub. Penaea-tipida murtak xalta 16 yadroli. Undagi tuxum, antipodal va yon apparat uch hujayrali bo‘lib, markaziy yadroning hujayrasi to‘rtta yadroning o‘zaro qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Plumbago-tipidagi murtak xalta sakkiz yadroli bo‘lib, uch martta bo‘linishi natijasida hosil bo‘ladi. Markaziy hujayraning yadrosi to‘rtta yadroning qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Qolgan to‘rtta yadro tuxum hujayra, antipodlar va yon hujayralarning yadrolari bo‘lib hisoblanadi. Plubago-tipdagi hamda Plumbagella- tipidagi murtak xaltalarda sinergidlar hosil bo‘lmaydi. Polipolyar tetrasporali murtak xalta Peperomia-tipidagi ko‘rinishda bo‘lib, bu 16 yadroli murtak xalta bo‘lib tuxum apparat bitta tuxum hujayraga ega, markaziy hujayraning yadrosi 8 ta yadroning o‘zaro qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Qolgan 7 ta hujayra murtak xaltaning yonida joylashadi. Murtak xaltaning tuzilishi va rivojlanishidagi buzilishlar. Murtak xaltaning rivojlanishida tabiiy sharoitda o‘simlik uchun noqulay obhavo sharoitlari shuningdek, ionlashgan nurlar, kimyoviy moddalar, yuqori yoki past haroratning

ta’sirida ham o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin. Murtak xaltaning bunday anamol-nuqsonli tarzda rivojlanishi gaploid, poliploid va gibrid duragay o‘simliklarda ham ro‘y beradi. Ta’sir etadigan salbiy omillar qanday bo‘lishiga qaramay, ular steril murtak xaltani hosil bo‘lishiga yoki uni yetarli darajada rivojlanmasligiga olib keladi. Murtak xaltani hosil bo‘lishidagi o‘zgarishlar uning yuzaga kelishini dastlabki davri makrosporalarning meyoz bo‘linishida yoki keyinroq murtak xaltadagi hujayralarni tabaqalashuvlari amalga oshadigan davrlarda ham sodir bo‘ladi. Makrosporagenez jarayonidagi o‘zgarishlar sababli meyoz bo‘linishda bivalentlar hosil bo‘lishi bilan birga polivalentlar ham yuzaga keladi, buning natijasida turli xromosomalar soniga ega bo‘lgan yadro va mikroyadro paydo bo‘ladi. Mikro yadrolar bir yoki bir nechadan makrosporaga tushadi, shu sababli unda bir nechtadan yadro bo‘lib qoladi. Ba’zan makrosporaning qo‘shimcha hujayralari ham yuzaga keladi. Qisman murtak xaltadagi makrosporalarning soni me’yoridagi miqdordan ham kam bo‘ladi. Meyoz bo‘linishning buzilishi, o‘zgarishlari natijasida yuzaga kelgan makrosporadan rivojlanayotgan murtak xalta odatda ko‘p yoki oz yadroligi tufayli u me’yoridagi holga ega emas, bunday murtak xaltada sodir bo‘ladigan tabaqalashuvlar noto‘g‘ri ro‘y beradi. Buning natijasida hosil bo‘ladigan tuxum va antipod hujayralari mazkur o‘simlikda me’yordagidan farqlanadi. Ayrim hollarda murtak xaltadagi yadrolar tabaqalashmay qolganligi sababli undagi yadrolar tartibsiz holatda ko‘rinadi. Bir qator holatlarda ayniqsa, gibrid o‘simliklarda murtak xaltani ikki va to‘rt hujayrali bosqichlarida degeneratsiyasi ro‘y beradi. Bu jarayongacha murtak xaltani rivojlanishi bir me’yorda ro‘y bergan bo‘lsa ham kuzatilaveradi. Murtak xaltaning degeneratsiyasi bilan bir vaqtda urug‘ kurtakda ham degeneratsiya sodir bo‘lganligi tufayli o‘simlikda meva urug‘ining hosil bo‘lish miqdorlari kamayadi. Onalik gametofitining evolyutsiyasi. Murtak xaltaning evolyutsiyasiga e’tibor berilsa, yopiq urug‘li o‘simliklarning 80% da Polygonum tipidagi murtak xaltaning hosil bo‘lishi kuzatilgan. Bunday holat evolyutsiyada eng oddiy va

filogenetik jihatdan qadimgi ekanligi haqida fikr bildirish imkonini beradi. Turlarga boy Papillonaceae, Ssrophulariaceae va Labiatae oilalari va hatto Fagales, Juglandales va boshqa tartiblarga mansub o‘simliklarda ham Polygonum-tipdagi murtak xaltalarning rivojlanishi aniqlangan. Murtak xaltalarni rivojlanishining boshqa tiplari ancha kam uchraydi va filogenetik sistemani turli jihatlarida tarqalgan. Murtak xaltaning evolyutsiyasi soddalashib tez rivojlanishga o‘tgan, ya’ni yadrolarning soni va arxesporiy hujayralarda bo‘linishlar miqdori kamaygan. Haqiqatda ham yopiq urug‘li o‘simliklar murtak xaltasini hosil bo‘lishida 3-5 marta bo‘linishlar natijasida 4, 8 va 16 ta yadro yuzaga keladi. Ochiq urug‘lilarda 8-11 marta bo‘linish natijasida, 256-2048 ta yadro yuzaga keladi. Hozirgi paytga kelib, mutaxassislar tomonidan yopiq urug‘li o‘simliklarda murtak xaltani yuzaga kelishi haqida bir qator nazariyalar mavjud. Bu nazariyalarda yopiq urug‘li o‘simliklar murtak xaltasi bilan ochiq urug‘lilar orasida aloqadorliklar bayon qilinadi. Shuni qayd etish lozimki, hozirgacha mutaxassislar tomonidan yopiq urug‘li o‘simliklardagi murtak xaltani kelib chiqishi haqida olimlar tomonidan yakdil qabul qilingan nazariya yaratilgan emas. Yopiq urug‘lilardagi murtak xaltaning turli tiplari I.D.Romanov (1971) fikricha, bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda mustaqil tarzda va parallel holda yuzaga kelgan. Murtak xaltaning birgina tipi masalan, Adoxa Peperomia va Drusa- tiplari turli Polygonum va Fritillaria – tiplari ajdodlardan yuzaga kelgan bo‘lishi mumkin. Yopiq urug‘li o‘simliklarda murtak xaltani yuzaga kelishidagi parallelizmni I.D.Romanov o‘xshash sharoitda ro‘y bergan rivojlanish bilan izohlaydi va bu tabiiy tanlanish jarayonidagi bitta yo‘nalish natijasi deb hisoblaydi. Murtak xaltaning turli tiplarini yuzaga kelishi V.P.Bannikova, O.A.Xvedinich ma’lumotlariga (1982) ko‘ra, o‘simliklarning tashqi morfologik belgilariga bog‘liq bo‘lmaydi. Morfologik belgilari o‘xshash turkum va turlar murtak xaltalarining tiplariga ko‘ra farqlanmaydigan o‘xshash murtak xaltalarga ega. Bitta turkumga mansub har xil tur o‘simliklarda turli tipdagi murtak xaltalar uchraydi. Shunga qaramay, murtak xaltaning progressiv tiplari yuksak darajada tuzilgan, sistematik

jihatdan yuqori pog‘onadagi Apiaceae, Asteraceae va Orchidaceae oilalariga mansub o‘simliklarda uchraydi. Sistematik jihatidan murtak xaltaning primitivoddiy tuzilishi faqat Polygonim-tip oilalarining o‘simliklarida uchraydi.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet. uz

O'xshashlar

Mikrosporogenez va otalik gametofitining rivojlanishi changchining tuzilishi

O'simliklarning o'sishi va rivojlanishi

Qo‘sh urug‘lanish

Qirqbo‘g‘imlilar — Equisetineae bo‘limi

Biosferaning rivojlanishi