Changlanish, changni unishi va chang nayining o‘sishi - Botanika - Referatlar

Changlanish, changni unishi va chang nayining o‘sishi

Yuklangan vaqt:

01.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

622 KB

Ko'chirib olish

Changlanish, changni unishi va chang nayining o‘sishi Reja: 1. Changlanish turlari 2. Chang donasini unishi 3. Chang nayining o‘sishi

O‘simliklar olamining juda katta qismi uchun yangi organizmni hosil bo‘lishida erkak va urg‘ochi gametalarni urug‘lanish jarayonida qo‘shilishi lozim. Bu hodisa amfimiksis deb nomlanadi. O‘simliklarda urug‘lanish sodir bo‘lishi uchun avvalo changlanish ro‘y berishi ya’ni, chang donalarini urug‘chining tumshuqchasiga tushishi, chang donalari unishi, chang nayini hosil qilishi, spermiylarni murtak xaltaga yetib borishi lozim. Mana shu jarayonni qanday amalga oshishini birinchi marta Amichi (1824) tomonidan o‘rganilgan. CHANGLANISH TURLARI Tadqiqotchi mutaxassislarning olib borgan kuzatuv natijalariga ko‘ra, hozirda changlanishning to‘rt xil tarzda ro‘y berishi aniqlagan. Jumladan: 1. Avtogamiya – o‘zidan changlanish, bir gulning changi shu guldagi urug‘chining tumshuqchasiga kelib tushishiga aytiladi. Avtogamiya (autos - o‘z- o‘zidan, gamos – qo‘shilish) degan ma’noni anglatadi. 2. Allogamiya yoki ksenogamiya – chetdan changlanish, urug‘chi tumshuqchasiga boshqa o‘simlikning chang donasini kelib tushishiga aytiladi. Ksenogamiya (xenos – chetdan) degan ma’noni anglatadi 3. Kleystogamiya – yashirin changlanish ochilmagan gulda urug‘chining tumshuqchasiga o‘sha gulning changdonidagi chang donasini tushishiga aytiladi. Kleystogamiya (kleiston – yopiq, yashirin) degan ma’noni anglatadi. Bunda chang donalari urug‘chining tumshuqchasiga to‘kilmaydi, ochilmagan chandondan una boshlaydi, u yerdan chang nayi urug‘chining tumshuqchasigacha yetib keladi. Shundan keyin urug‘chining ustunchasi bo‘ylab urug‘kurtakka yetib boradi. 4. Geytenogamiya – changlanish bir uyli ayrim jinsli o‘simliklarda ro‘y beradi. Bu xildagi changlanishda urug‘chi gullar shu o‘simlikning changchi gullaridagi chang donalari bilan changlanadi. Gulli o‘simliklarda chetdan changlanish – allogamiya, o‘zidan changlanish – avtogamiyaga nisbatan ko‘p uchraydi va nisbatan progressiv belgi hisoblanadi.

Ayrim olimlar fikriga ko‘ra o‘zidan changlanuvchi gulli o‘simliklar o‘ziga xos boshi berk rivojlanish deb qaraydilar. Yopiq urug‘li o‘simliklardagi changlanishning bir xilidan ikkinchi xiliga o‘tish hodisasi ham o‘ziga xos hisoblanadi. Mana shu holatdagi changlanish evolyutsiya jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lib, chetdan changlanish o‘simlikda geterozigotalikning darajasini orttiradi, o‘zidan changlanish esa o‘simliklarning hatto yangi tur darajasida hosil bo‘lishini ham cheklashga olib keladi. Dastlabki yopiq urug‘li o‘simliklar asosan chetdan changlanishga moslashgan deb hisoblanadi. Shu bilan birga chetdan changlanish sharoiti bo‘lmagan hollarda o‘zidan changlanish ro‘y bergan. Bir qator o‘simliklarda chetdan changlanishning o‘zidan changlanish bilan almashishi tashqi muhit omillari ta’sirida, ayniqsa gullashi oxirlab qolganda ro‘y beradi. Chang donalarini bir o‘simlikning gulidan ikkinchi o‘simlikning guliga o‘tishi turli vositalar: shamol yordamida – anemofiliya, suv oqimi yordamida – gidrofiliya, hasharotlar yordamida – entomofiliya, qushlar yordamida – ornitofiliya, sut emizuvchilar yordamida – animalofiliya, hatto chumolilar yordamida – mirmikofiliya amalga oshadi. Changlanishlarning qaysi bir usuli evolyutsiyada dastlabki ekanligi haqida bir guruh tadqiqotchilar (N.I.Kuznetsov, 1936) shamol yordamida changlanishni birlamchi, boshqa guruh tadqiqotchilar (A.L.Taxtadjyan, 1954, 1961, 1964, 1966, 1970, Ims, 1964; N.V.Pervuxina 1970) fikriga ko‘ra hasharotlar yordamida changlanish birlamchi degan g‘oyani ilgari surganlar. Ehtimol birlamchi yopiq urug‘li o‘simliklar maxsus changlanishga moslashmagan bo‘lib, ular hayvonlar, qushlar, hasharotlar hamda shamol yordamida ham changlanishgandir. Dinyadoshlarga mansub o‘simliklarning reproduktiv a’zolarining tuzilishi buni tasdiqlaydi. Zero, ularda shamol hamda hasharotlar yordamida changlanishning belgilari mavjud. Chang donasini urug‘chi tumshuqchasiga tushishidagi ixtisoslashuv hozirgi zamondagi yopiq urug‘li o‘simliklardagina yuzaga kelgan.

Dixogamiya, protandriya, protogeniya va geterostiliya. Gulli o‘simliklarda o‘z-o‘zidan changlanmastlik va chetdan changlanish uchun quyidagi moslanishlar mavjud: 1. Dixogamiya – changchi va urug‘chining turli vaqtlarda yetilishi bo‘lib, uning ikki shakli farqlanadi: a) protandriya – changchining changchidan oldin yetilishi; b) protogeniya – urug‘chining changchidan oldin yetilishi. 2. Geterostiliya – ayrim o‘simliklarning gullarida changchi ipi va urug‘chi ustunchasining uzunligi turlicha bo‘lib, buning natijasida changdon va urug‘chi tumshuqchasi turlicha balandlikda joylashadi. Geterostiliyaning ikki tipi ma’lum. a ) dimorf – agar gulning ikki turkumi bo ‘ lsa , ulardan birida urug ‘ chi tumshuqchasi uzun , ikkinchisida qisqa bo ‘ ladi ( Primula , Linum , Fagopyrum); b) trimorf – agar gulning uch turkumi bo‘lsa, ulardan birida urug‘chi tumshuqchasi uzun, yana birida o‘rtacha va boshqa birida qisqa bo‘ladi (Lythrum, Oxalis). 3. Orchidaceae, Asclepiadaceae, Labiatae, Scrophulariaceae va boshqa qiyshiq gulli oilalar vakillarining gullaridagi changchi va urug‘chining tuzilishi mexanik jihatdan gullarning o‘z-o‘zidan changlanishiga yo‘l qo‘ymaydi. 4. O‘z-o‘zidan urug‘langandagi bepushtlik – ayrim o‘simliklar jumladan, Secale, Brassica, Tarazacum kok-saghyr larda o‘z-o‘zidan changlanganda urug‘ hosil bo‘lmaydi, Beta vulgaris da esa urug‘lanish kuzatilmaydi, murtak va endosperm degeneratsiyasi yuz beradi.

CHANG DONASINI UNISHI Tashqi va ichki muhitning qulay sharoitlari yuzaga kelishi bilan changdonda yetilgan chang donalari, biz yuqorida qayd etgan usullar bilan urug‘chining tumshuqchasiga tushadi va u yerda una boshlaydi. Chang donasining unishi, uni bo‘kishidan sitoplazmadagi harakatlarni faollashuvi bilan boshlanadi. Sitoplazmaning harakati muhim fiziologik ahamiyatga ega, uning ta’sirida turli moddalarni teng taqsimlanishi ro‘y beradi. Unayotgan chang donasi urug‘chi tumshuqchasi hujayralari bilan mustahkam aloqada bo‘ladi. Chang donasini tumshuqchaga tegishi bilan o‘zaro faollashadi. Bunda tumshuqcha lipid va fenol tabiatli moddalarni ajratadi. Urug‘chi tumshuqchasidan ajralgan moddalar chang donasini suv bilan ta’minlab, uni bo‘kishiga va undagi fermentlarning faollashuviga olib keladi. Chang donalari ham o‘z navbatida suyuqlik ajratadi, uni tarkibida turli xil fermentlar bo‘lib, ulardan kraxmal parchalovchilari ferment alohida ahamiyatga ega. Chang donalari ayrim moy va unda erigan karotin moddalarini ham ajratadi. Suyuq moddalarni ajratmaydigan chang donasi o‘smaydi. Chang donalari va urug‘chi tumshuqchasi orasidagi munosabatlarda qaysi biri birlamchi ekanligi haqida hozirgacha ishonarli ma’lumotlar kam. Bir guruh mutaxassis – tadqiqotchilarning fikricha, urug‘chi tumshuqchasidagi so‘rg‘ichlar xemotropik faollikning manbai deb hisoblashadi. Boshqa tadqiqotchilar esa chang donasidan ajralgan moddalar urug‘chining tumshuqchasidagi so‘rg‘ichlarni qo‘zg‘aydi, faollaydi degan fikr bildiradilar. Urug‘chi tumshuqachasining hujayralari va changchi orasidagi o‘zaro munosabatlarning ta’siridan keyin chang donasi o‘sa boshlaydi. Bunda avvalo, chang donasining ichki – intina qavatidagi tirqishlardan biri kengayadi, asta o‘sa boshlaydi, unga chang donasining sitoplazmasi o‘tadi (rasm). Odatda yopiq urug‘li o‘simliklarning chang donasi urug‘chining tumshuqchasida o‘sish vaqtida bitta chang nayi hosil bo‘ladi. Biroq ayrim

sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda bu jarayon natijasida bir necha chang nayi yoki tarmoqlangan bitta chang nayi hosil bo‘ladi. Chang unib nay hosil qilish vaqtida tuzilishi va funksional faoliyatida o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bunday o‘zgarishlar: golji apparatini vezikulalar hosil qilishini faollashuvi, endoplazmatik to‘rni tarmoqlanishi, ribosomalarni polisomalarga jamlanishi, ribosomal genlarni faollashuvi, ribomosal RNK sintezini ortishi, axborot va transport RNKning faollashuvi kabilarda namoyon bo‘ladi. Chang donasining generativ hujayrasi bo‘linishga tayyorgarlik ko‘rishida va o‘sayotgan davrida oqsillarning sintezi boshlanadi, bu holat yetuk chang donalarida uzoq muddatgacha faoliyatda bo‘ladigan axborot RNK mavjudligidan dalolat beradi. racm. Makkajuxori chang donasining o‘sishi (Korobova, 1974):

a-chang donasidagi spermiylar va vegetativ yadro, b-chang nayidan spermiylarning chiqishi, b –chang nayida spermiylar, g-vegetativ yadroning chang nayiga o‘tishi, d –chang nayida spermiylar va vegetativ yadro . O‘zgarishlar faqat chang donlarida ro‘y berib qolmasdan u bilan bevosita tegib turgan urug‘chining tushuqchasi hujayralarida ham ro‘y beradi. Ularning hujayra devori o‘tkazuvchanligi ortadi, yadroning tuzilishi va kattaligida o‘zgarishlar hosil bo‘ladi. Changlanish urug‘chi tugunchasining tumshuq qismidagi fiziologik faol moddalarni kamayishiga ham sabab bo‘ladi. Seleksioner olimlarning tajribalari shuni ko‘rsatadiki, changlanishda ishtirok etayotgan chang donalarining soni olinadigan natijalarga ta’sir ko‘rsatadi. Urug‘chi tumshuqchasini oz miqdordagi chang donalari bilan changlanishi ijobiy natijaga olib kelmaydi. Changlanish muvaffaqiyatli o‘tishi uchun shuncha miqdordagi chang donalari urug‘chining tumshuqchasiga sochilishi kerakki, u murtak xaltaning sonidan bir necha barobar ko‘p bo‘lishi lozim. Chang nayining tuzilishi, sitokimyosi. Chang nayining nozik tuzilishi, ularni gisto va biokimyoviy xususiyatlarini in vitro tajribalari asosida o‘rganilgan. Urug‘chining ustuncha qismida o‘sayotgan chang nayi yaxshi tadqiq etilgan. XX asrning 40-60 yillarida birinchi marta chang donasini o‘sishi in vitro usulida o‘rganilgan. O‘sha davrlardan beri bu usul chang nayini o‘rganishda yetakchi bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotlarda chang nayini o‘sadigan uchki qismini uzunligi 3- 7 mm kelishi aniqlangan. O‘sadigan zona diktiosomalarning vezikulalariga boy va silliq membranali endoplazmatik to‘rga ega. Vezikulalar o‘zaro qo‘shilib o‘suvchi qismining qoplovchisini tashkil qiladi. Chang nayining sitoplazmasida chang donasini unishgacha bo‘lgan davridagi organellalar bo‘ladi. Chang nayining uchki qismida pektin, gemitsellyuloza va sellyuloza birlamchi membranasi shakllanganidan keyin hosil bo‘ladi. Chang nayining o‘sadigan qismi uning boshqa joylaridan kallozali po‘kak bilan ajralib turadi. Gistokimyoviy tahlillarining natijalari shuni ko‘rsatadiki, chang donasi qanday organik va noorganik moddalarni tutgan bo‘lsa, chang nayida ham shunga

yaqin lekin, oqsillar va aminokislotalarning miqdori chang nayida chang donasidagidan ozroq. Gistokimyoviy va sitokimyoviy reaksiyalar natijalariga ko‘ra chang nayining uchki qismini yorqinligi, shuningdek RNK konsentratsiyasining ko‘p qismini bu zonada bo‘lishi unda hayotiy jarayonlar jadal o‘tishini tasdiqlaydi. Chang nayida RNK va oqsil sintezi biokimyoviy tadqiq etib o‘rganilgan. Chang donasining o‘sishi ma’lumki, RNK sinteziga bog‘liq emas, lekin chang nayining keyingi o‘sishi va generativ hujayraning bo‘linishi ingibitor RNK ta’sirida boshqariladi. O‘sayotgan chang nayining hujayralarida ribosomal RNKning uch turi (rRNK) 5, 8 va 28S turi sintezlanadi. Bunda 5S sedimentatsiya koeffitsiyentli rRNK boshqa RNKlardan ko‘p sintezlanadi. O‘sayotgan chang nayida va chang donalarida aniqlanmagan rRNK turi sintezlanadi. Bu RNKning tahlili shuni ko‘rsatadiki, uning sedimentatsiya ko‘rsatkich qiymati 35 S gacha past molekulyar og‘irliklarda bo‘lishi shuningdek DNKga o‘xshashligi axborot RNKning geterogen populyatsiyasini hosil qiladi. Tradeskansiya o‘simligining chang donalarini sun’iy oziqda muhitda o‘stirilganda chang naylarida generativ hujayraning bo‘linishi uchun zarur bo‘lgan RNK sintezi, dastlabki 2-3 soat mobaynida davom etadi, keyin to‘xtaydi. Sitokimyoviy tadqiqotlar RNK sintezi faqat vegetativ yadrodagina ro‘y berishini, generativ hujayraning ancha zichlashgan xromatini RNK sintezida ishtirok etmasligini ko‘rsatgan. Chang nayida RNK sintezidan tashqari oqsil sintezi ham amalga oshadi, bu jarayon chang donasini unish davrida boshlanadi. Oqsil sintezlanishi ribosomalarni faol holga kelishi va polisomalar hosil qilishi bilan boshlanadi. Chang nayini o‘sa borishi bilan oqsil sintezida ishtirok etadigan ribosomalarning miqdori quruq holdagi chang donasiga nisbatan 12% dan 46% gacha chang donasini unganidan 10 daqiqadan keyin 66% gacha, 1-4 soat davomida oshishi kuzatilgan. Polisomalarni yuzaga kelishi chang donasi bo‘kkanidan 10 daqiqadan keyin boshlanadi. Polisomalarni chang nayida hosil bo‘lishi axborot RNK sintezlanganidan keyin amalga oshadi.

Generativ hujayraning bo‘linishi uchun zarur bo‘lgan oqsillar chang nayi o‘sishining dastlabki 2 soatida sintezlanadi. Generativ hujayraning bo‘linishi yakunida zarur bo‘ladigan oqsillar keyingi 2-3 soat davomida sintezlanadi. Shunday qilib, chang donasining o‘sishi 4-5 soatda RNK sintezi ham, oqsillarning sintezi ham tugallanadi. Turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda ro‘y beradigan chang nayining o‘sish tezligi albatta bir xil emas, shu boisdan biz yuqorida bayon etganlarimiz ham turlicha tarzda ro‘y beradi. Generativ hujayra, spermiy va vegetativ yadrolarning chang nayi bo‘ylab harakatlari ham o‘ziga xos tarzda amalga oshadi. Generativ hujayra va spermiylar chang nayi bo‘ylab harakati haqida tadqiqotchilar turli xil fikrda ya’ni chang nayida faol harakatda bo‘ladi deyishsa, ikkinchi guruhlari, ular mustaqil harakatda bo‘lmaydi, sitoplazmaning oqimi bilan boradi degan fikr bildirishadi. Va nihoyat, uchinchi guruh tadqiqotchilar generativ hujayra va spermiylar chang nayida faol va faol bo‘lmagan holda harakatlanadi degan xulosaga kelishgan. Clivia o‘simligining generativ hujayra va spermiylari sun’iy oziq muhitida o‘stirilgandagi holati K.Y.Kostryukova (1939) tadqiqotlarida faol harakatlanish bor degan xulosaga kelgan. K.Steffen (1953) Galanthus o‘simligining chang donalari va chang nayidagi generativ hujayra va spermiylarni o‘rganib, ular mustaqil holda ameboid tarzda harakatlanadi, shu bilan birga sitoplazmaning oqimida ham bo‘ladi degan fikrga kelgan. Generativ hujayra va spermiyni chang nayidagi harakatini o‘rganish uchun mikrokinosyemka usulida foydalanilgan. Bunday usullarni qo‘llagan olimlarning xulosalari bir xil emas. N.N.Polunina (1959) generativ hujayra va spermiy harakati faol deb ta’kidlasa, M.S.Navashin hamkasblari bilan (1959) aksincha, faol emas deb hisoblaydi. Generativ hujayra bo‘linayotgan paytda spermiylar hosil bo‘lguncha ma’lumki, harakatdan to‘xtaydi. Undan keyin to‘la holda shakllangan spermiylar hosil bo‘lganidan keyin harakatni davom ettiradi. N.V.Balina (1974) generativ

hujayraning bunday holatdagi faol harakatiga ATF va sitoplazmadagi miozinga o‘xshash oqsillar sabab bo‘ladi, degan xulosaga kelgan. Ayrim tadqiqotchilar g‘o‘za, liliya, amarallis, o‘simliklarida generativ hujayra vegetativ yadro joylashgan joyda elektron zich fibrillyar bog‘lamlarni aniqlaganlar. Bu ma’lumotlarning asosida generativ hujayra va vegetativ yadrolarda ularni chang nayi bo‘ylab harakatiga sabab bo‘ladigan lokal qisqaruvchi markaz bor, degan fikr bildiriladi. N.S.Korobova (1977) generativ hujayra, spermiy va vegetativ yadro chang nayida somatik hujayralardagi yadroni, uni o‘sish va rivojlanish natijasi deb hisoblaydi. Gerosimov-Navashina (1971) fikricha, yadro doimo hujayraning dinamik markazida joylashadi. Chang nayini oxirgi uchi doimo nayning boshqa qismida kalloza po‘kak bilan ajralganligi tufayli N.S.Korobova uni alohida hujayra deb qarash lozimligini ta’kidlaydi. Shu boisdan generativ hujayra, spermiylar va vegetativ yadroni birbiriga nisbatan ma’lum masofada joylanishi bu elementlarning hujayrani dinamik markazida bo‘lishi bilan izohlaydi. Chang nayi o‘sa borishi va kalloza po‘kakni yuzaga kelib o‘sayotgan zonani chang nayini eski joylarida ajratish bilan generativ hujayra, spermiylar va vegetativ yadro, bu zonaga o‘tadi va yana uning “dinamik markazi” ni egallaydi. Shunday qilib, spermiylar va vegetativ yadroni chang nayi bo‘ylab harakati chang nayini bir tomonga yo‘nalishdagi qutbiyligi bilan amalga oshadi. Spermiylar va vegetativ yadrolarning chang nayi bo‘ylab harakati turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda o‘rganilish natijasida, bu masalaga tobora ko‘proq oydinlik kiritilmoqda. O‘zbekistonlik embriolog mutaxassislarning bu borada olib borayotgan ilmiy izlanishlari ayniqsa alohida e’tiborga molik.

CHANG NAYINING O‘SISHI Tumshuqchaga kelib tushgan chang ma’lum vaqtdan keyin o‘sa boshlaydi. Chang naychasi avval urug‘chi ustunchasi, keyin urug‘kurtak qismlari orqali murtak xalta tomon o‘sib kira boshlaydi (rasm). rasm. Nicotiana glutinosa planseta to‘qimasi bo‘ylab chang naylarining o‘sishi (V.I.Banninkova, 1982): A-urug‘chining umumiy ko‘rinishi, b-planseta to‘qimasida chang nayining o‘sishi Chang nayi uchki qismi bilan o‘sadi. Chang nayining uchi, uning boshqa qismilardan fiziologik faolligi, sitoplazmani qovushqoqligi va qalinlashgan po‘stning bo‘lishi bilan farqlanadi. Chang nayining uchki qalinlashgan po‘sti nayni urug‘chi qismlaridan o‘tishida himoya qiladi, shuningdek o‘sishida ishtirok etadigan moddalarni sintezlaydi.

Chang nayida ham chang donasidagi kabi sitoplamaning faol harakat oqimi chang nayining po‘sti yaqinida ro‘y beradi. Shu boisdan qarama-qarshi ikki oqim: chang donasidan chang nayining uchiga - yuqoriga yo‘nalgan va aksincha, qarama- qarshi yo‘nalgan oqim hosil qiladi. Chang nayi bir maromda o‘smaydi, uning o‘sishi dam-badam siljish orqali amalga oshadi. O‘sayotgan chang nayi bilan ustuncha orasida murakkab tarzda metabolik aloqalar ro‘y beradi. Urug‘chining ustunchasi ochiq va yopiq holda bo‘ladi. Ochiq ustunchada chang nayi o‘tishi uchun maxsus kanalcha mavjud. Yopiq ustunchada chang nayi hujayralararo bo‘shliqlar orqali urug‘kurtakka boradi. Urug‘lanishdan oldin ochiq ustunchani tashkil qilgan hujayralar u bo‘ylab chang nayini o‘sib o‘tishini ta’minlashda ishtirok etadigan alohida moddalarni ajratadi. Yopiq ustunchada chang nayini o‘sishi hujayralararo yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri hujayrani ichidan o‘tadi. Ustuncha hujayralarning po‘stini erishi chang nayining ajratadigan ekzoenzimalar yordamida amalga oshadi. Chang nayi urug‘chining ustunchasi orqali o‘tayotganida unda o‘stiruvchi gormonlar miqdori, fermentlarning faolligi va qandlar miqdori ortadi. Chang nayi urug‘kurtak joylashgan tomonga yo‘nalgan holda o‘sadi. Chang nayini ma’lum yo‘nalishda o‘sib borishi xemotropizm deyiladi. Mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, kalsiy ionlari universal xemotropik omilga ega bo‘lib, odatda uning ionlari chang donasini unishi va o‘sishida muhim ahamiyatga ega. Bir guruh tadqiqotchilar kalsiy ionlari bo‘lmasa boshqa hech qaysi modda uning o‘siishini ta’minlay olmasligini e’tirof etishsa, ikkinchi guruh tadqiqotchilar xemotropizmni vujudga kelishida alohida universal omil yo‘q o‘simliklarning sistematik jihatidan turli turkumlarga mansubligi xemotropizmni turli omillar ta’sirida ro‘y berishini ta’minlaydi deb hisoblaydi. Chang nayi urug‘chining ustunchasi bo‘ylab o‘sishida bor elementi ham muhim ahamiyatga ega. Bor elementi o‘stiruvchi stimulyator sifatida hujayra sitoplazmasidagi uglevodlarni almashinuviga ta’sir qiladi. O‘sayotgan chang nayidagi pektin moddasini sintezida borning ishtiroki borligi aniqlangan.

Chang nayini o‘sishida ichki omillardan tashqari tashqi fizikaviy va kimyoviy omillar ham ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. Chang nayining o‘sishini stimullovchi moddalarga spirtlar, aminokislotalar, auksinlar, karatinoidlar, kinetin, metallarning ionlari, qandlar, vitaminlar va achitqilarning ajralmalari kiradi. Fizikaviy omillar orasida haroratni namlik bilan birgalikdagi ta’siri muhim ahamiyatga ega. Odatda haroratni ko‘tarilishi va namlikni pasayishi ma’lum chegaragacha chang nayining o‘sishi tezlashtiradi va aksincha, haroratni pasayishi bilan namlikni ortishi chang nayining o‘sishini sekinlashtiradi yoki butunlay to‘xtatadi. O‘simliklarda chang nayini o‘sishi uchun qulay harorat gullash davom etayotganda 20-300S, gullashi kechroq ro‘y beradigan o‘simliklarda pastroq harorat mo‘tadil hisoblanadi. Chang nayining urug‘chi ustunchasidagi harakat tezligi turli sistematik guruhga mansub bo‘lgan yopiq urug‘li o‘simliklarda turlicha bo‘ladi. Murakkabguldoshlar oilasiga mansub turkumlarning ayrim turlarida chang nayi tezligi, changlanish ro‘y berganidan 20 daqiqadan so‘ng murtak xaltaga yetib borishini liliyadoshlarga mansub o‘simliklarning turkumlariga qiyoslaganda, chang nayi murtak xaltaga 4 kecha kunduzdan so‘ng ya’ni, changlanish ro‘y berganidan 96 soatdan keyin yetib borishi aniqlangan. Daraxtlarning gullaridagi chang naylarini o‘sish tezligi yana ham sekin, u murtak xaltaga yetguncha bir oydan bir necha oygacha muddat o‘tishi gullash va changlanish davridan to mevalarni yetilib pishgungacha ko‘p vaqt o‘tishining sababi shundan iborat. Chang nayining urug‘chi ustunchasidagi o‘sish tezligi otalik va onalik gametofitlarining rivojlanganlik darajasiga ham bog‘liq. To‘liq shakllanmagan murtak xaltali urug‘chini ikki hujayrali chang donasi bilan changlatilganga nisbatan murtak xaltasi to‘liq shakllangan urug‘chini uch hujayrali chang donasi bilan changlatilganda uning o‘sish tezligi yuqoriligi kuzatiladi. Urug‘chi ustunchasidan o‘tayotgan chang nayi mikropile orqali murtak xaltaga kiradi. Bu holdagi jarayonga porogamiya deyiladi va u ko‘pchilik yopiq urug‘li o‘simliklarga hos.

Yopiq urug‘li o‘simliklarning ko‘pchiligida chang nayi murtak xaltaga mikropile orqali emas, xalaza tomonidan kiradi. Bu holat xalazogamiya deyiladi. Bu holatda chang nayi urug‘kurtak bo‘ylab tushadi, integumentlar orqali unadi pastdan nutsellusga keladi. Nutsellus bo‘ylab ko‘tarilib urug‘kurtakning yuqori qismidan murtak xaltaga kiradi. Xalazogamiya birinchi marta Treyb (Treub), tomonidan 1891 yili Casuarina turkumiga mansub bo‘lgan o‘simlikda aniqlangan. Bir muddat keyinroq shunday hodisa S.G.Navashin, V.V.Finn (1894-1913) va boshqa olimlar tomonidan Betula, Juglans, Carylus, Astrya va boshqa turkum o‘simliklarda ham kuzatilgan. Hozirgi kunda o‘simliklar sitoembriologiyasida xalazogamiyani parogamiyadan yuzaga kelgan ikkilamchi hodisa deb qaralib, u ayrim guruh o‘simliklarga xos deb hisoblanadi. Porogamiya va xalazogamiyadan tashqari ayrim o‘simliklar uchun chang nayi murtak xaltaga urug‘kurtakning yon tarafidan, uning to‘qimalari orqali o‘sib kirishiga mezogamiya deb ataladi. Bu holatda chang nayi murtak xaltaga mikropile va xalazani orasidan, mikropilega yaqinroq joyidan o‘tib kiradi.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gullash davri, changlanish va urug`lanish

Sitoembirologiyaning amaliy jihatlari

Yopiq urug’li o’simliklarning generative organlarining tuzilishi. Gul. Gullash va o’simliklarning changlanishi

O`simliklarning morfo-biologik tavsifi

Qo‘sh urug‘lanish