O`simliklarning morfo-biologik tavsifi - Botanika - Referatlar

O`simliklarning morfo-biologik tavsifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.7724609375 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Morfo-biologik kuzatish. 2. Gullash haqida tushuncha 3. To`pgullarning tuzilishi.

www.arxiv.uz O`simliklarning gullash biologiyasini o`rganish uchun madaniy yoki yovvoyi o`simlik turlar ajratib olinadi. O`rganish uchun tanlanadigan o`simlik ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo`lishi maqsadga muvofiqdir. O`simliklarning gullash biologiyasini o`rganish, yovvoyi o`simliklarni madaniylashtirish, introduksiya qilishda katta ahamiyatga ega. Chunki kam o`rganilgan o`simlikning biologiyasini o`rganish, uning urug` maxsuldorligini aniqlash va ekib ko`paytirish uchun bu ma`lumotlarni bilish katta ahamiyatga egadir. Tanlanadigan o`simlikning morfologik belgilarni bilish o`simlikni aniqlash, uning antekologiyasini o`rganishga yordam beradi. O`simliklarning xayotiy shakliga qarab kuzatish ishlarini olib borish maqsadga muvofiqdir. Masalan: o`t o`simliklarda, buta va daraxtlarda yoki umuman bir yoki ko`p yillik o`simliklarda gullar soni turlicha yoki gullash jarayonining turlicha kechishi ma`lum. O`simlikning gullash davomiyligi gul miqdoriga, gullashni qancha vaqt davom etishi esa o`simlik yashab turgan ekologik sharoitga bog`liq bo`ladi. Bunda avvalam bor tanlangan o`simlik arealini aniqlash maqsadga muvofiqdir. O`simlikning tuproqdan oziqlanishini hisobga oladigan bo`lsak, o`simlikning o`sishi va rivojlanishi uchun zarur bo`lgan makro va mikroelementlarga tuproqda yetarli miqdorda bo`lishi shart. Bu elementga va tuproqdagi boshqa oziq moddalarga turli o`simliklarning munosabati turlicha bo`ladi. Ba`zi o`simliklarning azot moddasini yoki ikkinchi o`simliklar fosfor, kaliy va boshqa elementlarni talab etadilar. Shunga ko`ra albatta o`rganiladigan o`simlikning tuproq sharoiti, uning namligi, va boshqa xususiyatlari hisobga olinadi. O`simlik turi o`rganilganda fitosinoz haqida ham ma`lumot yig`ish mumkin, buning uchun geobotanik tadqiqot ishlari olib boriladi. Ayniqsa bu o`simlik zaxiralarini aniqlash uchun albatta geobotanik kuzatish talab etiladi. Agar ko`p yillik o`simliklar ustida kuzatish olib boriladigan bo`lsa, albatta yoshini hisobga olish zarur. So`ngra o`simlik turi sistematik jihatidan to`g`ri aniqlangan bo`lishi, ekologik omillarning barchasi hisobga olingan, vegetativ va generativ organlarning morfo-biologiyasi, shoxlanishi, o`sishi, rivojlanishini bilish taqozo etiladi.

www.arxiv.uz O`simliklarning ustida morfo-biologiya kuzatish olib borish, ma`lumot yig`ish davrida tekshirish olib borilayotgan geografik puktning orgrafiyasi, relyefi iqlim omillari ham hisobga olinadi. Kuzatish davrida gullash biologiyasini o`rganish mobaynidagi o`rtacha temperatura (atmosfera, tuproq temperaturasi), ё g`ingarchilik miqdori kuyosh yorug`ligining intensivligi hisobga olinadi. O`simlikning individual rivojlanishi uning vegetasiya davrining boshlanishida hisobga olib boshlaydi. Yig`ilgan materiallar asosida fenologik kartalar gullash kalendarlari tuziladi. Gullash biologiyasi bilan shug`ullanar ekanmiz albatta o`simlik hamda hamma ma`lumotlar batafsil yig`ilishi shart. O`simlikning to`plar soni dastlab aniqlanadi. Albatta bunda madaniy o`simliklar to`plari sonini aniqlash oson. O`t-o`simliklarning bir metr kvadratdagi sonini aniqlab so`ngra undan bir gektar maydondagi miqdorini hisoblab chiqarish mumkin. Yovvoyi o`simliklarda esa Rabotnov ramenskiy metodlaridan foydalanib o`simliklar tiplar soni aniqlanadi. Masalan: 1,0X1,0 M2 , 10X10 M2 yoki daraxt o`simliklar o`n uchun 10 metr enlilikda polosalar bir necha kilometr masofada aniqlab chiqariladi. Poyaning o`sish usuli shoxlanishini o`sish mobaynida ularning o`lchamlarining o`zgarib borishi, to`pguli yoki gulning tuzilishi, ularning ochilish tartibi, o`lchamlari kuzatish aniqlab boriladi. O`simliklarning barcha vegetativ va generativ organlarini o`sish jarayonida kuzatish va hisobga olish natijasida biogeometrik ma`lumotlar yig`ib olishga imkoniyat tuziladi. Masalan: o`simlik turi nechta gul hosil qilishini aniqlash zarur bo`ladigan bo`lsa, 30 tup har xil model o`simliklar olinib o`rtacha arifmetik qiymatni keltirib chiqarish uchun har bir o`simlikning gul sonini sanab chiqiladi. Gulning element tuzilishi va o`lchami changchilar soni-chang donning tuzilishi urug`chining tuzilishi, o`lchamlari, tumshuqchaning tuzilishi haqidagi ma`lumotlar yig`iladi. O`simlik gulining rivojlanishi quyidagi fazalarga bo`linadi. 1. G`unchaning hosil bo`lishi. 2. Zich g`unchaning hosil bo`lishi 3. G`ovak gunchaning hosil bo`lishi 4. Gulning ochilishi, (gullashning boshlanishi)

www.arxiv.uz 5. Yalpi gullashning boshlanishi 6. Gullashning tugay boshlanishi 7. Gullashning tugashi va meva tugash davri. Gullash davrini aniq belgilash uchun biror o`simlik yoki to`pgul belgilab olinadi va kuzatiladi. 1. Asosiy novdada vertikal yo`nalishda gullash. 2. Yon novdada gorizantal yo`nalishda gullash, aniqlanadi. Gulning rivojlanish fazalarida quyidagi morfologik belgilar hisobga olinadi. 1. Gul qismlarining katta-kichikligi soni, shakli, asosiy qismlarining rangi. 2. Gul qismlarining bir-biriga nisbatan joylashishi. 3. Nektardonlarning bor yo`qligi, nektar suyuqligining ajralishining boshlanishi. 4. Changdonlarning yorilishi, chang tarqalishi, tiplari, uning davomiyligi. 5. Urug`chi tumshuqchasining yetilish darajasi (bunda morfo- fiziologik ta`sirida tekshiriladi) 6. Gulning joylashishi konfigurasiyasi vertikal, gorizontal yoki osilgan holatda joylashishi. Bu kuzatishlardan olingan natijalar sxematik, rasm, makro, mikrofotografiya tarzida umumlashtiriladi. Turli stadiyalarda olingan materiallar qayta ishlanadi va fiksasiyalanadi. GULLASH. Gulning hosil bo`lishi uchun o`simlikda oziq moddalari bir muncha to`plangan bo`lishi kerak: shu sababli hayotining birinchi yilida gullaydigan o`simlik ekilganidan so`ng kamida 20-30 kun o`tgandan keyin yoki vegetasiya davrining o`rtalarida gullaydi. Ko`p o`simliklar esa hayotining ikkinchi-uchinchi va undan keyingi yillarida, ko`pgina daraxtlar bir necha o`n yillardan so`ng gullaydi. o`simliklarning gullashi muddatlari davomiyligi o`simlik turlariga tashqi omillarga bog`liq. Ildiz bachkilari qalamchalardan o`sib chiqqan daraxtlar

www.arxiv.uz urug`dan chiqqan daraxtlarga nisbatan tez gullaydi. Yakka o`sadigan buta, daraxtlar, daraxtzorlardan oldin gullaydi. Daraxtlar daraxtzorda kech rivojlanishi kech gullashi tajribada kuzatiladi. Azotli o`g`itlarni ko`plab o`simliklarga berish esa gullashni kechiktiradi. Obi-havoning qulay kelishi, quyoshli kunlar, havo va tuproqning yuqori temperaturasi, tuproq namligi va ozuqa moddalarining yetarli bo`lishi, o`simlik tanasida to`planadigan ozuqa moddalar (uglevod) ning yetarli bo`lishi xam gullashni tezlashtiradi, Demak gullashning normal kechishi uchun muayyan ichki va tashqi sharoit kompleksi bo`lishi shart. Ushbu sharoitni o`zgartirish yo`li bilan gullash jarayoniga ma`lum darajada ta`sir ko`rsatadi. Bir yillik o`simliklar hayotining birinchi yilida, (bug`doy, zig`ir,g`o`za) ikki yillik o`simliklar esa hayotining ikkinchi yo`lida gullaydi. (karam, sabzi, lavlagi) va so`ng urug`lab quriydi. Hayotda bir marta gullab, bir marta urug`laydigan o`simliklar monokarpik o`simliklar deb ataladi. Ko`p marta gullab urug` beradigan ko`p yillik o`simliklar esa polikarpik o`simliklar deb ataladi. Bular ko`p yillik o`simliklardir. Kamdan-kam o`simliklar ko`p yillik bo`lsalarda monokarpdir. Masalan: ba`zi agavalar, bambuklar, ba`zi xurmo turlari O`rta Osiyo kavraklari shulargaa misol buladi. Gullar gul kurtagidan rivojlanadi. Ba`zi tropik o`simliklar kakoa, kolos, palmasi va boshqalar bir gulga kirganidan so`ng bir umr gullaydi. Ko`pchilik o`simliklarda esa ma`lum fasllarda bahor, yoz va kuzda gullaydilar. O`simliklarda gullash vaqti ham turli o`simliklarda farq qiladi: bir necha soatdan bir necha haftagacha davom etadi. Masalan: Amazeno kO`zachaguli 20-30 minut, tropik orxesgullari 70-80 kungacha (toki changlanganicha) ochilib turadi. Ba`zi o`simliklar borki 1-2 tasini gul hosil qiladi xolos. Toki changlanganicha ochilib so`limasdan turadi. Yoki soxta qashtanda esa changlangandan so`ng ham uzoq vaqt gulqo`rg`onini tirik saqlab turadi. Gullarning ochilishiga ko`p, tup o`zgarish ham ta`sir etadi. Masalan: nomozshomgul. Gullarning ochilishiga ko`ra 4 ta gruppaga ajratiladi. Ertalab, kunduzi, kuch va tunda ochiladigan gullar. Xullas gullash natijasida gul

www.arxiv.uz changlanishiga tayyor hisob bo`ladi. Ikki jinsli gullarda: proterandrik va proteroginik gullarda erkaklik yoki urg`ochilik fazalari ancha uzoq davom etadi. Masalan: Ranga (qorabosh)-da urug`chi 3-4 sutka davomida changlanishga tayyor bo`lib tursada, chang donda shunga mikrospora vaqtda so`ng chang yetiladi va yorilib sochiladi. GULLASH BIOLOGIYASINI O`RGANISH USLUBIYATI. O`rta Osiyo, xususan O`zbekiston territoriyasi tuzilishi, relyefi juda xilma-xildir. Yer tuzilishi, xususiyatlari yorug`lik va ё g`ingarchilikning tushish joylarda to`proq-iqlim omillariga va shu orqali o`simlik qoplamining tarkibiga va tuzilishiga ta`sir ko`rsatadi. Bu regiondagi o`simliklar qoplamining o`zgarishi yer yuzasining o`ziga xos tuzilganligi bilan bog`liqdir. Shu boisdan ak.K.Z.Zokirov (1955) bu tuzilishini hisobga olib o`simliklar qoplamlarini o`rganishda 4 ta vertikal zonasini taqsimlanishi joriy etdi. Mahalliy atamalardan foydalanib cho`li adir, tog`, yaylov terminlarini qo`llashni taklif etdi. Cho`l zonasi qurg`oqchil, issiq, yorug`lik kuchli bo`lishi, iqlimning kesishi kontinentalligi bilan ajratiladi. Iqlim quruq bulutli kunlar kam, yozi issiq va quruq, qishda ё g`ingarchilik bo`ladi ammo qishki iliq kunlar ko`proq bo`ladi. Eng sovuq 4 chnvar-00S- Q40S gacha, o`rtacha, ko`p yillik iyulning o`rtacha temperaturasi 31 S ni tashkil etadi. Yillik ё g`in 100-120 mm dan oshmaydi. Adir zonasi pastki va yuqori qismlarga bo`linadi, tuproq va o`simliklar qoplami pastki adirda kamchil, asosan o`simliklar qoplamida gipsafil, galofit, psammofit turlar keng tarqalgandir. Yuqori adir toqqa yaqinligi tufayli iqlim bir muncha yumshoq namlik darajasi oshib borishidan o`simlik turlar jihatidan rang- barang bo`la boshlaydi. Adir zonasi dengiz sathidan 400-500 m balandlikda (1300 km) joylashgan, ё g`ingarchilikni yillik miqdori 200-400 mm ni tashkil etadi. Gullash va changlanish A.N.Pokamareva metodikasi bo`yicha (1960, 1968, 1970) o`rganiladi. O`rganilayotgan turning hayotiy shakllari, geografik tarqalishi hisobga olinadi. Bunda 10 ta model o`simlik ajratib olinadi. Gul va to`pgulning ochilishi tartibi, bitta o`simlikda gulning morfologiyasi ochilishi mexanizmi, changchilarning sochilishining sutkalik dinamikasi, chang sifati, changlanishga va

www.arxiv.uz uning tiplari, urug`chi tumshuqchasining changchi qabul qilib olishga tayyorligi va uning yashash muddati, changlantiruvchi hasharotlarning turlari va ularni changlantirish faoliyati hisobga olinadi. Gullashning sutkalik dinamikasini hisobga olishda to`pguldagi birinchi gullarni ochilishidan boshlanadi. Bunda gullash 70-90% ni tashkil qilgan (yalpigullash) bo`lishi shart. Bundan tashqari bunday hisoblash gullashning oxirida ham bajariladi. Ochilgan gullarni har ikki soatda hisobga olinadi va yozib borildi. Bir vaqtning o`zida Assman psixrometri yordamida havo temperaturasi va namligi o`lchanadi. Sanalgan gullar to`pgullar olib tashlanadi. Gulning gullash biologiyasi, gulning ochilishi mexanizm va gullashning davomiyligi model o`simlik to`plari, to`p gullari bir kun oldin belgilab qo`yiladi. Bunda belgilangan o`simlik kamida 10 tup bo`lishi shart. Gullash jarayonini o`rganishda qo`yidagi ko`rsatkichlar hisobga olinadi: gul qismlarining joylashishi xususiyatlari va rivojlanishi, gul qo`rg`onini shakli va rangi, gul qo`rg`oni rangining turli rivojlanish fazalarning bir-biriga nisbatan joylashuvi, ularning tuzilishi va yetilishi. Changchi va chang morfologiyasi va shakllari katta-kichikligi vaqtinchalik va doimiy preparatlarda Shardonov (1940), Diakon (19680 usullarida o`rganiladi. Bo`yalgan preparatni mikroskopda va steril 10 xil turli joylardan 5 m ma`lumot yig`iladi. Changdonachalarining diametri okulyarmikrometr yordamida o`lchanadi. Changning yashovchanligi esa ozuqa muhitida o`stirilgan chang donalarini hisoblash yo`li bilan aniqlanadi. Bunda saxaroza 5, 10, 15, 20% eritmasi yoki agar agerni 1, 15%, 2% eritmasidan foydalaniladi. Ba`zan ozuqa muhitiga bor kislotasi qo`shilganda chang naychasining o`sishi tezlashuvi kuzatilgan. O`sgan chang donachalarini 2 soatdan so`ng hisoblana boshlaydi. Urug`chining changni qabul qilib olishga tayyorligini aniqlash, uning yashash muddatini uchun model o`simliklar tanlab olinadi. Bir vaqtning o`zida yangi ochilgan gullar belgilab olinadi va pergament paketchalar kiydirib izolyasiya qilinadi.

www.arxiv.uz CHANGLANISH. Changlanish o`zi nima ? Yetilgan chang mikrosporaning urug`chi tumshuqchasiga tushishi changlanishdir. O`simliklar changlanish usullari bilan farq qiladilar. 1. O`z-o`zidan changlanish- (avtogami). 2. Chetdan changlanish- (allogamiya). O`z-o`zidan changlanishda tur belgilarini saqlash toza liniyalarining, novlarni hosil bo`lishi katta ahamiyatga ega. CHETDAN CHANGLANISH. Chetdan changlanish allogamiya deb ataladi. Allo-grekcha chetdan gamiyaning nikohlanish ma`nosini bildiradi. Chetdan changlanish quyidagicha farqlanadi. 1. Bitta o`simlikning o`ziga boshqa guldan changlanish geytopogamiya deb ataladi. Geyton-qo`shni o`simlik gulidan changlanadi. 2. Bir o`simlik guliga, ikkinchi o`simlik gul changi tushishiksepogamiya deb ataladi. «Ksenos»-begona ma`nosini bildiradi. Chetdan changlanishda ksenogamiya usuli biologik jihatidan katta ahamiyatga ega. Chunki hosil bo`ladigan naslda irsiy belgilar yangilanishi kuzatiladi. GEYTONOGAMIYA-ko`pincha to`pgullarda ketadi. Masalan: murakkabguldoshlar to`pgullarida bu xildagi changlanish ketadi. Ko`pchilik o`simliklar chetdan changlanishga moslangandir. Chetdan changlanish natijasida o`simliklarda nasl yangilanishi, populyasiyalarda geterozigotalarning hosil bo`lishi ta`minlaydi. O`simliklarda chetdan changlanish uchun bir qancha moslanishlar mavjud. Ayrim jinsli gullarning: ikki uylilik, o`z changini qabul qilmaslik kabilar xam shular jumlasidandir. Gullarning ko`rkam bo`lishi, xushbuy xidliligi, nektar suyuqligini ajratish hashoratlarni jalb etishi va chetdan changlanish uchun moslanishlardandir. DIXOGAMIYA- deb urug`chi va changchilarning turli muddatlarda yetilishiga aytiladi. Bunda o`simlik o`z changidan changlanmaslik uchun harakat qiladi. Agar changchi oldin yetilib urug`chi so`ng yetilsa, proterandriya deb

www.arxiv.uz ataladi. Urug`chining oldin yetilib changining yetilmaslik holatiga proterogamiya deb ataladi. PROTERANDRIYA-chinniguldoshlar, yorondoshlar, gulxayridoshlar, murakkabguldoshlar, gavzabondoshlar, piyozguldoshlarda kengn tarqalgan. PROTEROGENIYA esa-karamguldoshlar, ra`noguldoshlar, xiloldoshlarda ko`p uchraydi. Tabiatda proterandlar hodisasi nisbatan ko`p uchraydi. Masalan: gazabondoshlar oilasiga mansub bo`lgan o`simliklar gul ochilishi kuzatilishida, proterandriya hodisasi ko`pgina o`simlik turlarida uchraydi. GETEROSTILIYA-bu hodisa boshqacha har xil ustunchalilik deb ataladi. Bir o`simlik gulida uzun ustunchali va uzun ipchali changchi joylashishi kuzatiladi. Bu ham o`z changidan himoyalanish hisoblanadi. Masalan: navro`zgul, grechexa kabilar. Geterostiliya hodisasi viloyat sharoitida deyarli o`rganilmagan. ENTOMOFILIYA- entomofill o`simliklarning gullari yuqorida aytib o`tganimizdek ko`rkam gulqo`rg`oniga ega, yoki turli to`pgullarning bo`lishi ham hashoratlarga uzoqdan yaxshi ko`zga tashlanadi. Yoki murakkabguldoshlar chetki tilsimon gullarning hosil bo`lishini misol hilish mumkin. Bu chetki gullar hosilsizdirlar. Markazdan mayda gullargina urug` hosil qilish mumkin. Masalan: kungaboqar. Ba`zi o`simliklarning gultojibarglari rang-barang chiziqli dog`li, naqshdordir. Ba`zi o`simliklarda esa gulqo`rg`onidan tashqari to`pgullarning qoplovchi barglari ham ranglidir. (m: mavrak). Gul rangidan tashqari uning xushbuy efir moylarini ajratish ham katta ahamiyatga ega. O`simliklar ajratgan efir moylari o`ziga xos hidlar tarkatib ma`lum hashoratni jalb kilishga moslashgan. Hashoratlar nafaqat gul evolyusiyasida, uning kelib chiqishida katta rol o`ynagan. Evolyusiyada dastlabki paydo bo`lgan turlar ikki jinsli bo`lib, avtogamiyaga moyli bo`lganlar. Ayrim jinslilik va shamol yordamida changlanish ikkilamchi harakatga ega. Birlamchi gulli o`simliklarda entomofiliya ancha primitiv bulgan. Primitiv gullarda nektar ajralishi kuzatilmaydi. TO`PGULLAR- To`pgul deb gulli novda yoki novda sistemasiga aytiladi.

www.arxiv.uz To`pgullarning biologik ahamiyati ularda hashoratlar yordamida ham, shamol yordamida changlanish effektiv bo`ladi. Chunki hashorat yakka gulga nisbatan to`pgulga ko`proq qo`nadi, changlantiradi. Yoki to`pgullarda gullarning birin-ketin ochilishi ham katta biologik ahamiyatiga ega, chunki yakka gul shikastlansa meva hosil bo`lmay qoladi. Gulli o`simliklarning juda katta qismi to`pgul hosil qilishga ajablanmasa ham bo`ladi. To`pgullarni oddiy va murakkab to`pgullarga bo`linadi. Oddiy to`pgullarning quyidagilarga bo`linadi: 1. Rasemoz (botrik yoki monopodial) 2. Simoz yoki simpodial to`pgullar. Rasemoz to`pgullar uchun eng tepadagi gullar so`ng ochiladi. Gullar yuqoriga (sentrostremitelno-markazga intilma) yoki boshqaga aytganda akropetal usulda ochila boradi. Rasemoz to`pgullarning quyidagi xillari bor: Masalan: shingil, boshoq, boshcha, so`ta, qalqonsimon, soyabonsimon, savotcha tipdagi to`pgullar. Yuqorida aytilgan tipdagi to`pgullar oddiy to`pgullardir. Murakkab to`pgullarni bir nechta yoki ko`pgina to`pgullar rasemoz va semoz qo`shilishidan hosil bo`ladi. To`pgullarda gullar soni turlicha sonda hatto-10 minglab bo`ladi. Eng yirik to`pgul xurmoda (polma) sozypha da bo`ladi, diametri 12 m. Rasemoz to`pgul. SHINGIL-gul bandi bilan uzaygan o`qda joylashgan. Boshoqning shingildan farqi-gullar bandsiz o`qda joylashgan boshoq o`qi yo`g`onlashgan seret bo`lsa so`ta deb ataladi. ASOSIY O`K-qisqa tortgan bo`lsa boshcha deyiladi. Agar anbargchalar shakli va katta-kichikligi bilan vegetativ barglardan farq qilsa shingil brakteoz, farqi bo`lmasa frandoz deyiladi. Tipik sxemadan butgullar (karamguldoshlar) chetga chqkadi. Ularning guli shakllangan, yon bargcha yo`q. Gullari o`qning yuqori tomonida soyabon yoki qalqon ko`rinishda joylashgan, pastki gullari bandi asosiy o`qdan ham yuqoriroq o`sib ketadi. Rivojlanish stadiyasining oxirida o`q ancha uzayadi va bu xildagi to`pgul

www.arxiv.uz soyabonsimon yoki qalqonsimon, shingil deyiladi. Shingil ochiq yoki yopiq bo`ladi. Yopiq bo`limda oxirgi tepagul bo`lmaydi, yoki, aksincha, ko`p hollarda to`pgul burilganligini seziladi. Bu holatda joylashgan tepa gul-psevdoterminal holatdagi gul deyiladi. Bu xodisa ko`pincha piyozgullilarda uchraydi. Shingil asosiy o`qqa nisbatan joylashishiga ko`ra qo`ltiq yoki tepa shingil deyiladi. Bu holatda joylashishi plevrobotrik va akrobotrik to`pgullar deyiladi. Bu belgi sistemasida foydalaniladi. (Masalan: veranika avlodida seksiyalarga ajratishda). Ammo shingilning qaysi xili noma`lum. Ba`zan shingilda rivojlanish jarayonida gullardan reduksiyalanib 1-2 ta gul qoladi. Boshok-shingilcha yakin tip. Bularda gul bandi bo`lmasligi bilan farq qiladi, yon bargchalari ham yo`q va sistematik belgi bo`lib xizmat qiladi. Zubturumning boshog`i misol bo`ladi. Bularda gullar ko`p va qoplovchi barglar brakteoz xarakterda. So`ta-etam, qalin o`qdan tuzilgan iroidlar oilasiga kiradi. Kalla, makkajo`xori. Soyabonsimon to`pgul tabiatda keng tarqalgan tipik oddiy soyabon navro`zgul, piyozda ko`rish mumkin. Soyabonda asosiy o`q kalta tortib, hamma gullarning gulbandi tepadan chiqqandek bo`lib, ko`rinadi va deyarli bir xil uzunlikda bo`ladi. Asosiy soyabon odatda 7-9 gulli bo`ladi. Yuqorida aytilgandek soyabon shingildan asosiy o`q o`sishdan to`xtashidan hosil bo`ladi. Qoplag`ich barglari va gul bandi razetka hosil qiladi. O`q tepasi yakka gul bilan tugaydi va bu xildagi soyabon yoriq deyiladi. Yon soyabonlarda gullar oz miqdorda ba`zan ikkitaga bo`ladi va 1 ta o`rama bargi bor. Olmaning soyabonsimon to`pgulini olsak-qisqargan novda, tipik soyabon( ko`pincha simon to`pgulini olsak-qisqargan novda, tipik so) ko`pincha 6 ta gulli, 1-2 gulda qoplovchi barg vegetativ bargga shaklan o`xshaydi. 4-8 chisi esa kichik tangachasimon shaklda. Bulardan tashqari birinchi bo`lib ochiladigan tepa barg ham bo`ladi. Prunus(olxo`ri) avlodida ko`pchilik turlar shingil tipidagi to`pgul hosil qiladilar. Ba`zi turlari soyabonsimon to`pgul hosil qilish bilan bu tiplarning kelib chiqishi bir xilligini isbotlaydi. Masalan: gilos tipik soyabon, cheremuxada shingil olho`rida reduksiyalanib 1-2 ta gul qolgan olmadan farqli Prunus avlodida

www.arxiv.uz to`pgul ochiq. Xullas tipik soyabon piyoz, navro`zgul (primula) prolomnik kabilarda bo`ladi. CHANGLANISH- odatda gullar o`z-o`zidan ya`ni changi bilan yoki chetdan boshqa o`simliklarning changi bilan chetdan changlanishi mumkin. Agar o`simliklar chetdan changlanmasdan qolsagina ko`pincha o`z-o`zidan changlanadi. O`simliklarda chetdan changlanish muhim ahamiyatga egadir. Chunki chetdan changlanganda har xil irsiy belgilari bor gametalar qo`shiladi va yashovchan yangi nasl vujudga keladi. Shuning uchun ham o`simliklarda chetdan changlanishni ta`minlaydigan har xil moslanishlar vujudga kelganligini uchratamiz. Chetdan changlanadigan o`simliklar bir necha gruppaga bo`linadi. 1-shamol bilan changlanadigan - anemofil o`simlik 2-hashoratlar bilan changlanadigan-entomofil 3-qushlar bilan changlanadigan-ornitofil 4-suv yordamida-gidrofiliya deb ataladi. Chetdan changlanishda anemofil o`simliklar yopiq urug`li o`simliklarning 1 10 qismini terak, qayrog`och, yong`oq, tut, tol, chinor, sho`ralar, zubturum kabilar anemofil o`simliklardir. Bu o`simliklarning gullari kichik, ko`rimsiz bo`lib, gul qo`rgoni kosachasimon, rangli gultoji yo`q. Chetlari quruq yengil juda ko`plab hosil bo`ladi. M: O`rmon yong`og`ida 4 mln, makkajo`xori shingilda 50 mln chang bo`ladi. Anemofil o`simliklarda chang xaltasi zarb bilan yorilib chang donachalarini sochib yuboradi. Ko`pchilik gullilarda otalik changdonlar guldan osilib chiqib turadi. Shamolda tebranish natijasida changlar gullardagi chiqib turgan uzun-uzun guldor, patsimon ogizchalarga tushadi. Anemofil o`simliklar barg chikarishdan yoki barg chiqarish bilan gullaydi, natijada changlanishga to`sqinlik kam bo`ladi. Anemofil o`simliklarda bir yoki ikki uyli bo`lish, changchi bilan og`izchalarning baravar yetishmasligi o`zidan changlanishga to`sqinlik qiladi. Anemofil o`simliklarning changi 30-33 km masofalargacha tarqalishi mumkin ekan. Xatto ba`zi misollar borki, yangi yerdan farer orollarida 400 km uzoqlikdagi o`simliklarning changi topilgan.

www.arxiv.uz Entomofil o`simliklar-o`zlarining gulqo`rg`onlari-ning rang-barang bo`lishi bilan ajralib turadi. Gullari yirik bo`lsa, alohida-alohida, mayda (gullarni) bo`lsa, yirik ko`zga tashlanadigan yirik to`pgullarni hosil qiladi. Ko`pgina murakkab to`pgullilarda (m: dostorgul, ramashka, butakuz kabi) to`pgullarning chetida turgan gullarning yiriqroq ekanligini ko`rish mumkin. Bunday gullarda otaliklar va onaliklar bo`ladi yoki bo`lmaydi, hosilsiz gullar hisoblanadi. Bu gullar hashoratlarni talab qilish uchun xizmat qiladi. Ko`pgina soyabon gullarda, to`pgulning tashqari tomonidan turgan gullarning gultoji barglari kuchli rivojlangan bo`ladi va hashoratlarn jalb qilishga xizmat qiladi. Ko`pgina o`simliklarda gultojbarglari bir xil rangda bo`lmasdan, ularda xar xil chiziqlar, dog`lar, nakshlar bo`ladi. Bular ham gulning hashoratlarni jalb qilishga moslashganligidan dalolatdir. Ba`zi bir oilaga kiruvchi o`simliklarda to`pgullarni qoplovchi barglar ham rangli bo`ladi. M: shalfey-marmarak o`simligida-gullari rangdor bo`lishidan tashqari, o`zlaridan har xil efir moylarining hidini tarqatish bilan ham hashoratlarni jalb etadi. M: botqoqda o`sadigan o`simliklar pashsha va qo`ng`izlarni jalb etish uchun badbo`y hidlar tarqatadi hashoratlar o`simliklardan gulning shirasi-shirin nektor va changchi uchun qo`nadi. Juda ko`p o`simliklarda shira nektar ishlab chiqaradigan bezsimon organlar-nektardonlar bor. Nektardonlar gulning gulqo`rg`on, kosacha, gultoji otalik iplarida, staminadiyalarda, gul tugunida, ustuncha tagida, gul o`rnida joylashgan bo`ladi. Bunday nektardonlar gul nektardonlari deb ataladi. Nektardonlarni ba`zan o`simlikning bargida, barg bandida va boshqa vegetativ organlarida ham uchratamiz. Bunday nektardnlar guldan tashqari nektardonlar deb ataladi. Nektardonlarning shakli va soni, joylashishi har bir o`simlik turiga xos bo`lgan sistematik birlik bo`lib, nasldan- naslga beriladi. Nektardonlargulda shunday joylashgan bo`ladiki, hashoratlar nektar olayotganlarida albatta changni o`zlariga izlashtirib oladilar va ikkinchi gulga olib borib, uni changlantiradilar. Ba`zi o`simliklarda nektar gulning pixyaa deb ataladigan qismida to`planib turadi. M: isfarak, binafsha, botrik.

www.arxiv.uz To`pgullar: shingil, boshoq, so`ta, soyabon, boshcha, savatcha va qalqoncha shaklida bo`ladi. Simoz to`pgullarda simmodial yoki soxta dixotomik tipda shakllanadi. Ularga: monoxaziy, dixaziy pleyoxaziy to`pgullar kiradi. URUG`LANISH-changlanish biron urug`lanish orasida ma`lum vaqt o`tadi ( bir necha minutdan soatgacha). Og`izchaga tushgan chang o`sa boshlaydi va chang naychasini hosil qiladi. Chang naychasi to`pgul x-a tomon o`sadi. Chang qismi ya`ni vegetativ yadrosi protoplazma bilan generativ holatidachang naychasining o`suvchi qismiga o`tadi. Generativ hodisa 2 ga bo`linadi. Chang naychasining protoplazmasida uning uchida yemirilayotgan vegetativ yadrosi, uning orkasida 2 ta sneriyani kursa bo`ladi. Chang naychasi chang yo`li orqali urug` kurtakka kiradi. Bunda embrion xaltasining chang xaltasi qadalib, turgan padasi erib ketadi. Chang naychasi yirtilib 2 ta sneriya chiqadi. Ularning biri tukun xaltacha yadrosiga qo`shiladi, ikkinchisi embrion xaltasidan markaziy xasidagi ikkilamchi yadroga karab yo`naladi va unga qo`shiladi. Shunday qilib qo`sh urug`lanish sodir bo`ladi. Urug`langan tuxum haltachada embrion, embrion haltasining markaziy hodisasidan endosperma hosil bo`ladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Fegri K, Van der Peyl L. Osnovo` ekologii opo`leniya. M: Mir, 1982.

www.arxiv.uz 2. Kordyum YE.L. Gluhenko G.I. Sitoembriologicheskiye aspekto` problemo` pola pokro`tosemenno`x. Kiyev, Naukovo dumka, 1976. 3. Levina R.YE. Reproduktivnaya biologiya semenno`x rasteniy. M:Nauka, 1981. 4. Poddubnaya-Arnoldi V.A.Sitoembriologiya pokro`tosemmenno`x rasteniy. M:Nauka, 1976. 5. V.K.Pelmenev medonosno`e rasteniya. M.Rosselxoz izdat 1985. 144 b. Jizn rasteniy IV.V.VI t. 1978-1982. 6. M.M.Gluxov Medonosno`e rasteniya M.Kolos. 1974 g. 304 b. 7. Minkov S.G.Medonosno`e rasteniya Kazaxstana. 1976. Alma-Ata Kaynar 300 b. 8. Al.Fedorov. Atlas po opisatelnoy morfologii rasteniy. SH. IV.V. t.t.1985 y. 9. Z.P.Pausheva. Praktikum po sitologii rasteniy M.Kolos.1974. 10. Rabotnov G.A.Fitosenologiya L.LGU.1983 y. 11. A.YE.Vasilbev. Anatomiya morfologiya rasteniy. M.Prosveheniye. 1986 y. 12. Vavilov P.P.Grihenko V.V. Kuznisov B.S.Rasteniyevodstvo. M:Kolos, 1981. 13. Jukovskiy P.M.Botanika. M:Kolos, 1982. 14. Minina YE.G.Smeheniye pola u rasteniy vozdeystviyem faktorov vneshney sredo`. M:Nauka, 1952. 15. Tursunov J.Antekologiya i embriologiya saponinonosno`x gvozdichno`x Sredney Azii. Toshkent, Fan, 1988. 16. S.Mustafoyev, A.Xolmurodov. O`simliklar bioekologiyasi. «O`qituvchi» nashriyoti, 1992 y.

O'xshashlar

Yuksak o`simliklarning umumiy tavsifi

O`simliklarning ikkilamchi mеtabolizmi

O`simliklarning geterotrof oziqlanishi usullari

Hashorotxo`r o`simliklarning oziqlanishi

O`simliklarning ildiz orqali oziqlanishi