Bargdagi fizologik protsesslar. O’simlik-larning ko‘payishi, o‘sishi va rivojlanishi - Botanika - Referatlar

Bargdagi fizologik protsesslar. O’simlik-larning ko‘payishi, o‘sishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Bargdagi assimilyatsiya protsessi. 2. Bargdagi dissimlyatsiya protsessi. 3. Bargdagi transpiratsiya protsessi. 4. Bargdagi fiziologik protsesslar ahamiyati. 5. O`simliklarni ko`payishi va rivojlanishi.

www.arxiv.uz Bargning asosiy vazifalari Assimilyatsiya.Dissimilyatsiya.Traspiratsiya. 1771 yili ingliz olimi Pristli xavoda O 2 borligini aniqlaydi. Pristli o`simliklar tomonidan SO 2 =hazm qilishini masalasini tekshiradi. Havo tarkibida SO 2 =miqdori 0,03%.Ammo Pristli qaysi vaqtda o`simliklar SO 2 ni yutishini aniqlay olmaydi.Uning shogirdi Gollandiya olimi Yan Ingenxuz 1779 yilda o`simliklar SO 2 =kunduzi, quyosh bor vaqtida yutilishini aniqladi. Bulardan keyin Shvetsariya olimlari Senebye, Sossyur quyosh bor vaqtida havoda SO 2 kamayib,O 2 ko`payishini ,rus olimi Vinogradov SO 2 o`simlik hujayrasida O 2 va karbonga parchalanib, havoga chiqib ketishini payqaydi.1860 yili nemis olimi Saks o`simliklarning hujayrasida SO 2 ning suv bilan qo`shilishidan kraxmal (S 6 N 10 O 5 ) n hosil bo`lganligini aniqladi. Kraxmal hosil bo`lishi quyosh nuriga bog`liq bo`lgani uchun, bu protsess "fotosintez"deb ham ataladi. Quyosh nurining ahamiyatini K.A.Timiryazov aniqladi. Timiryazovning ko`rsatishicha quyosh-ning 75% nurini yutadi.qolgan 25% ni o`simlik organidan yutilmasdan o`tib ketadi. Yutilgan 75% nurning 1-5% i fotosintezda ishtirok etadi. Ba`zan 10% ga yaqini o`simliklar tomonidan sun`iy bug`lantirishga sarf bo`ladi.Timiryazov xlorofillning spektrini aniqladi. Ya`ni quyosh spektri 7 ta nurdan iborat bo`lsa, xlorofil 3 tasini yutadi.Timiryazev ko`rsatishicha xlorofil quyoshning V b -n S orasidagi qizil nurni, ko`k va binafsha nurini ko`p yutadi. O`simliklarning bir yildagi fotosintezi uchun 162 tirillion kkal issiqlik sarf bo`ladi. Rus olimi Vinogradov fotosintez protsessida SO 2 emas, balki N 2 O parchalanishini isbotladi. U N 2 O karbon bilan birikadi O 2 esa havoga chiqib ketadi deb hisoblaydi. Ya`ni u Timiryazev ko`rsatgan fikrni tasdiqlaydi. SO 2 + N 2 O ---- SN ON+O 2 CO 2 ildiz orqali olingan suv bilan birikib,chumoli aldegid hosil qiladi. Ortiqcha O 2 havoga chiqib ketadi. SNON ning 6 molekulasi xlorofil donalarida birikib ,1 molekula shakar hosil bo`ladi.(S 6 N 12 O 6 ). Rus olimi Butlerov laboratoriyada chumoli aldegid SNON dan glukoza S 6 N 12 O 6 olgan,1 molekula shakar hosil bo`lishi uchun 674 kkal quyosh energiya sarf

www.arxiv.uz bo`ladi.1 g molekula 180 g shakar. Assimilyatsiya protsessining formulasini quydagicha yoziladi. 6 SO 2 +6N 2 O +674kkal S 6 N 12 O 6 +6O 2 ______ xl.dona.ich. Ko`pchilik o`simliklarda shakar darhol xlorofill, donalari ichida kraxmalga aylanadi. S 6 N 12 O 6 +N 2 O diastaza (S 6 N 10 O 5 )p _____ Shakarning kraxmalga aylanishi diastaza fermenti ta`sirida bo`ladi. Kraxmal ba`zi o`simliklarda : lolagullilar oilasiga kiruvchi o`simliklarda(lola,piyoz,chesnok)da bo`lmaydi. Bu o`simliklarda oziqli modda sifatida ikkilamchi shakar va kraxmal to`planadi. Birlamchi shakar va kraxmal qisman sarflanadi,qisman oziqli modda sifatida to`planadi. Oziqli modda sifatida to`plangan shakar va kraxmal "ikkilamchi" deyiladi. Dissimilyatsiya (nafas olish) O`simliklar hayvon va odamlarga o`xshash havodan O 2 yutib SO 2 chiqaradi. O 2 achitish xususiyatiga ega, yonishga yordam beradi. O 2 ta`sirida oziqli moddalar tuzilgan qismlarga parchalanadi. Natijada oziqli moddalar tarkibidagi yashirin potensial energiya ajralib chiqadi. Ya`ni kinetik energiyaga aylanadi. Kinetik energiya hisobiga organizm yashaydi, o`sadi va taraqqiy etadi. Nafas olish protsessini mohiyatini akad.Palladin va professor Kostichevlar tekshirishgan. O`simliklarning yosh va o`suvchi organlarining nafas olishi odamlarning nafas olishi bilan barobar, ba`zan undan ortiq bo`ladi. Mas:nafas olish protsessida o`z og`irligidan 1-2% yo`qotadi. Unib chiqmoqchi bo`lgan urug`lar ham shuncha og`ir-ligini yo`qotadi. Xamirturish zamburug`ning nafas olish 6 marta, bakteriyalarniki 200 martadan ko`p. (Odamlarga nisbatan). Nafas olish protsessiga, havodagi O 2 va N 2 O larning miqdoriga bog`liq.

www.arxiv.uz 10 0 ko`tarilsa,nafas olishi 2 marta kuchayadi. Ammo bu kuchayishi 40 0 - 50 0 gacha boradi. 50 0 darajadan yuqorida nafas olish protsessi susayadi. Ba`zi o`simliklar qishda nafas olishni davom ettiradi. Mas:lishayniklar-10 0 ham nafas oladi. Daraxtlarning kurtaklari xamda archa va qarag`ayning ignasimon barglari 20 0 - 25 0 da ham nafas olishini davom ettiradi. Urug`lar quruqlikda juda sust nafas oladi. Chunki uning tarkibida 10-15%, N 2 O bor. Una boshlagan urug`larda nafas olish 10.000 marta kuchayadi.Una boshlagan urug`larda 30% N 2 O bor. Nafas olish o`simliklarning yoshiga ham bog`liq. Nafas olish yosh organda tez, qari organda sust roq bo`ladi. Ba`zi o`simliklar mas:ba`zi bakteriya va zamburug`lar O 2 siz ham yashay oladi. O 2 bilan yashovchi o`simliklar Aerob deyiladi. Kislorodsiz yashovchilarni Anaerob deyiladi. O 2 bilan nafas olishi oksidaza fermenti, kislorodsiz nafas olish esa Zimaza fermenti ta`sirida bo`ladi. Ya`ni Aerob oksidaza fermenti ishtirokida, Anaerob zimaza fermenti ishtirokida nafas oladi. Aerob O 2 bilan nafas olishning reaksiyasi: S 6 N 12 O 6 +6 O 2 oksidaza SO 2 + 6 N 2 O + 674 kkal. ______ f.isht. Aaerob-O 2 siz nafas olish reaksiyasi: S 6 N 12 O 6 zimaza 2SO 2 +2S 2 N 5 ON+25 kkal. ______ f.ish.t. O 2 bilan nafas olishda oziqli modda to`liq parchalanadi. Shuning uchun ham 1g molekula shakar xosil bo`lishida ketgan energiyaning hammasi ajralib chiqadi. O 2 siz nafas olishda oziqli modda qisman parchalanadi. Shakar etil spirtiga aylandi. Shuning uchun energiya ham qisman 25 kkal ajratadi. Energiya spirt tarkibida qoladi. Assimilyatsion va Dissimilyatsion protsessining qarama-qarshiligi quydagilardan iborat: 1. Assimilyatsiyada o`simliklar SO 2 yutib, O 2 ni chiqaradi.

www.arxiv.uz Dissimilyatsiyada o`simliklar O 2 ni yutib, SO 2 ni chiqaradi. 2.Assimilyatsiyada oddiy anorganik moddalardan murakkab organik moddalar tuziladi. Dissimilyatsiyada esa,murakkab organik moddalar odatda anorganik moddalarga parchalanadi. 3.Assimilyatsiya natijasida organizm og`irlashadi. Dissimilyatsiya natijasida organizm yengillashadi. 4.Assimilyatsiya faqat xlorofil bor xujayralarda bo`ladi. Dissimilyatsiya protsessi hamma tirik xujayralarda bo`ladi. 5.Assimilyatsiya faqat quyosh bor vaqtda Dissimilyatsiya esa hamma vaqtda bo`lib turadi. 6.Assimilyatsiyada energiya to`planadi. Dissimlyatsiyada energiya sarflanadi. Bu qarama-qarshi protsesslar har bir organizmda bo`lib turadi. Ularning birligi ham bor. Birligi shundan iboratki, tirik organizmning yashashi,o`sishi,taraqkiy etishidir. Bu 2 protsess to`xtasa,organizm xalok bo`ladi. Transpiratsiya (Suv bug`latish) O`simliklar suvni yerdan juda ko`p miqdorda oladi. Ammo olingan suvlarning 99,8% ini havoga bug`latib, chiqaradi. Faqat 0,2% o`simlik xujayrasida qoladi. O`simliklar yozda ayniqsa tun vaqtda suvni ko`p bug`latadi. Buning natijasida o`simliklarning t 0 si 4 0 - 6 0 pasayadi. Natijada o`simliklar o`zini issiqdan saqlab qoladi. Bir tup suli hayotida 6,8 kg suv porlatadi. Jo`xori 150kg,kungaboqar 200 kg, 1 ga yerdagi suli 3.200000 kg suv parlatadi. 3200 tonna. O`simliklarni ko`payishi. O`sishi va uning qonuniyatlari. 1.O`simliklarni ko`payishi. 2.O`simliklarni vegetativ ko`payishi. 3.Tabiiy vegetativ ko`payish.

www.arxiv.uz 4.Ildizpoya,tuganak poya,piyozboshi va boshqalar-maxsus organlar orqali ko`payish 5.Su`niy vegetativ ko`payish-qalamcha,payvand qilib. Michurin ishlari. 6.Jinssiz ko`payish va uning xarakteristikasi. 7.Jinsli ko`payish.Gameta va zigota. Izogamiya. Geterogamiya. Oogamiya. 8.Jinssiz va jinsli ko`payishni gallanishi. 9.O`simliklarni o`sishi.Ichki va tashqi faktorlarni ta`siri. O`stiruvchi moddalar. O`stiruvchi harakatlar. - geotropizm - fototropizm - magnitotropizm. O`simliklarni ko`payishi. Jinsli ko`payish Jinssiz ko`payish Vegetativ ko`payish Jinssiz ko`payish Tabiiy vegetativ ko`payish Sun`iy vegetativ (ildiz poya,tuganak poya,piyozcha) ko`payish. (qalamcha, parxesh, pay vandlash). CH.Davrin tekshirgan keyinchalik N.I.Vavilov tomonidan ishlangan. O`simliklarni ko`payishi uzoq evolyutsion yo`lni bosib o`tdi va natijada maxsus ko`paytiruvchi organlar paydo bo`ldi. Ildizpoya yordamida ko`payishi. -Banan, bambuk, shakar qamish, iris, reven land ы sh, yalpiz, sparja va boshqalar. Bo`ymodaron, dala qirqbo`g`imi-10-15sm, p ы rey polzuchiy- 25-30 sm, saxamil grechixasi-150-300sm.

www.arxiv.uz Tuganak poya orqali ko`payishi. Kelib chiqishidan tuganak poya ildiz tuganagi. - Kartoshka,zemlyanaya grusha - Georgina ildiz tuganagi. Tuganak poyada ko`zchalari bo`ladi. Ildiz tuganagida-zapas oziqa moddalar bo`ladi-vetetativ ko`payishda,ildiz tuganagida-ildiz bo`yinchasida kurtaklar bo`lsa ko`payadi. Tuganak poya: .begoniya,siklamen,kartoshka ,zemlyanaya grusha. Piyozboshi bilan ko`payish. Piyozboshi-poya metamorfozasidir. -lola -liliya -chesnok -narsiss Sudralib o`suvchi poya orqali ko`payish. -qulupnay -barvinok(vinka) -malina -yejevika Maxsus organlarsiz vegetativ ko`payish. -qalamcha -parxesh Parxesh qilib ko`paytirish. -siren -buldonesh -roz ы Qalamcha qilib ko`paytirish. -poya -ildiz -barg

www.arxiv.uz Payvand Payvand tag Payvand ust I.V.Michurin metodlari. 1.Yangi yaxshi sort mevali daraxtlarni yetishtirish. 2.Janubdan shimolga ko`chirish. O`simliklarni o`sish qonuniyatlari. Poya va ildiz-uchki qismi bilan o`sadi. Barg-asos qismi-uchki qismining tagi bilan. Poya va ildiz-hamma xayotiy davrda o`sadi,barglari ma`lum bir o`lchamgacha o`sadi. Zona rosta:ildizda -1sm Poyada - 10sm havo ildizlarida -8-10 sm. Qirqquloqsimonlilardan-o`rmon qirqqulog`ini bargi poya ka-bi uchi bilan o`sadi. Eniga o`sish-kambiy yordamida bo`ladi. Jinssiz ko`payish -Bakteriya,suv o`tlari,zamburug`lar,lishayniklar. Xujayrani bo`linishi yoki sporasi bilan ko`payadi. Ichki va tashqi faktorlarni o`sishga ta`siri 1.Temperaturani o`sishga ta`siri minimum optimum maksimum Bug`doy .:minimaln ы y 0-5 0 optimaln ы y 25-31 0 maksimaln ы y 31-37 0 Jo`xori: .minimaln ы y 5-10 0 optimaln ы y 37-44 0 maksimaln ы y 44-50 0

www.arxiv.uz Qovoq: .minimaln ы y 10-15 0 optimaln ы y 37-44 0 maksimaln ы y 44-50 0 Qovun: .minimaln ы y 15-18 0 optimaln ы y 31-37 0 maksimaln ы y 44-50 0 O`simliklarni o`sishini formasini yorug`likka bog`liqligi Daraxtlar: yorug`likni kam sevadi(yel,pixta,tis,buk,lipa) yorug`likni sevuvchi:(qarag`ay,akatsiya,qayin) Namlikni o`sishga ta`siri. Protoplazmani suvga to`yishi. Kislorodni o`sishga ta`siri. hamma yuqori o`simliklar-kislorod bilan hayot. qanchalik tez o`ssa shunchalik ko`p kislorod kerak. Fitogarmonlar(rostov ы ye ve щ yestva) 4 gruppa fitogarmonlar ma`lum -auksinlar. -gibberlinlar, -kininlar,ingibitorlar. (abetsizovaya kislota,kumarinlar). Jinsiy ko`payish. Bu yo`l bilan 2 ta xujayra-gametalar-ning qo`shilishi ko`zda tutiladi.Bu xujayralarning tashqi ko`rinishi bir biriga o`xshasa ham ichki tuzilishi o`x-shamaydi. Bu xujayralarning birini erkak gameta, ikkinchi-sini - urg`ochi gameta deyiladi.Ularning qo`shilishidan Zigota hosil bo`ladi. Zigota yangi o`simlikning dastlabki rivojlanishi xususiyatiga ega bo`lgan xujayradir.U o`zida 2 organizmning gametalarining qo`shilishi natijasida olgan irsiy belgilarini saqlab qoladi va kelgusida namoyon qiladi.Bu bilan birga yangi belgilar ham paydo qilish mumkin.Bu ko`payishda organizm yangilanadi va asta sekin sharoitga moslasha boradi. Jinsiy ko`payish ko`pchilik tuban va yuksak

www.arxiv.uz o`simliklarda-gulli o`simliklarda bo`ladi. Ayniqsa suv o`tlarida:qizil va ko`k yashil suv o`tlarida ham bu xildagi ko`payishni ko`rishimiz mumkin. Jinsiy ko`payishda qo`shiluvchi xujayralarning katta kichikligiga qarab 3 turda, ya`ni:Izogamiya, oogamiya va geterogamiya ko`rinishda sodir bo`ladi. Izogamiya ko`payishi - ko`rinishidan bir xil kattalikdagi hujayralar gametalar qo`shiladi,populyatsiyalanadi. Lekin ulardan biri erkak, ikkinchisi esa urg`ochi gameta hisoblanadi. Ma`lum vaqt o`tgandan so`ng shu zigotadan yangi o`simlik o`sib chiqadi. Ulotrikslarda bo`ladi. Geterogamiya. ko`payishida ikkita teng bo`lmagan gametalar qo`shiladi. Bunda urg`ochi gameta yirikroq bo`lib kamroq harakat qiladi. Erkak gameta buning aksi bo`ladi. Oogamiya. ko`payishda urg`ochi gameta sharsimon ko`rinishda bo`lib, mutlaqo harakat qilmaydi.Erkak gameta harakatchan bo`lib mayda bo`ladi. Qizil va qo`ng`ir suv o`tlarida bunday bo`linish sodir bo`ladi. Yuqorida aytib o`tilgan jinsiy ko`payishda yadrolar bir-biriga qo`shilganda, xromosomalar qo`shilib ketmaydi, balki juftlanadi, qo`shilish natijasida hosil bo`lgan populyatsiya yadrosi deb ataladi. Yadro xromosomalar soni 2 baravar ko`payadi.Bunda yadro diploid yadro deb ataladi. Gulli o`simliklarda jinsiy ko`payish Yopiq urug`li o`simliklarda jinsiy ko`payish gulning paydo bo`lishiga bog`liq. Gul o`simliklarning jinsiy ko`payishi uchun xizmat qiladigan eng muhim organdir.o`simliklarda gullar ma`lum tuzilishga ega, bu tuzilish yopiq urug`lilarning har qaysi tiplarida o`ziga xos bo`ladi. Bizga ma`lumki gul bir necha qismdan iborat bo`ladi: Otaliklar va onaliklar, gulkosa barg va gultoji barglaridan tashkil topgan. Gul o`simliklarda jinsiy organi xisoblanadi. Sun`iy chatishtirish orqali, bir gul onaligiga boshqa o`simlik changini solib, ya`ni chetdan changlatib yangi nav o`simliklar yaratiladi. Bu soxada I.V.Michurin mevali o`simlik xillarini yaratdi, rayonlashtirdi. Michurining ishlari seleksiyaning muhim nazariy asosi bo`lib qoldi.

www.arxiv.uz Novdalardan parxish yo`li bilan ko`paytirish. Bunda o`simlikdan chiqqan novdalar egilib tuproq ostiga tushiriladi va ustiga tuproq tortiladi. O`simlik uchlari yer yuziga chiqarilib qo`yiladi. Bir yil davomida o`simlik novdalari ko`karib ona o`simlikdan oziq oladi va shu bilan birga yer ostida poyadan ildizchalar chiqadi. Kuzga borib ona o`simlikdan ajratib qo`yilganda ham parxish qilingan o`simlik mustaqil yashayveradi. Bu usul bilan ko`paytirish ayniqsa bog`dorchilikda qo`l keladi. Tok, tut, malina, krijov-nak, gullardan: ayrim chinnigullar, fikuslar va boshqa o`simliklar parxish orqali ko`paytiriladi. Payvand. Payvand yoki transplantatsiya deb yuksak o`simlikda tirik o`simlikning kurtak yoki kurtaklari bor qismini boshqa o`simlikka o`tkazishni aytiladi. O`tkaziladigan o`simlik payvand ust, payvandlanadigan o`simlik payvand tag deb ataladi. Payvandni tuban o`simliklarda va gulli o`simliklarda o`tkazish mumkin. Payvandtag payvand ustdan organik moddalarni olsa, o`zi esa payvand ust uchun suv va suvda erigan mineral moddalarni yetkazib beradi. Payvandlash ko`pchilik daraxt o`simliklarda, buta va chala buta o`simliklarda o`tkaziladi. Ayniqsa, urug`dan chiqqanda aynib ketuvchi gibrid o`simlikda payvandlash olib boriladi. Payvandlashning yuzdan ortiq xilma xil turlari ishlab chiqilgan. O`zbekiston sharoitida keng tarqalgan payvandlash usullaridan: 1. Kurtak payvand. Bu payvand ko`pincha butalar,chala butalar va daraxt payvandtag yetkazib olinishi shart. Shaftoli, o`rik, gilos, atirgullardan kurtak payvand o`tkaziladi. Buning uchun yuqoridagi aytilgan o`simliklarni urug`lari ekilib erta bahordan to avgust oylarigacha yaxshilab parvarish qilinadi. Avgust oylarida payvand qilinishi lozim bo`lgan o`simlik ildiz bo`g`izining diametri taxminan 2-3 sm ga yetadi. Avgust oylarida ulanish uchun olinishi lozim bo`lgan kurtaklar qalamchalar ko`rinishida tanlab kesib olinib, o`simlik barg bandidan 1,5-2 sm qoldirib, barg plastinkasi kesib tash-lanadi. Olingan qalamchadan kurtak ohista ko`chirib olinadi va payvandtag o`simlikning ildiz bo`g`zi "T" xarfi shaklida kesi-ladi va ko`chirilgan po`stloq orasiga kurtak tushirilib, mahkam qilib bog`lab

www.arxiv.uz qo`yiladi. O`simlik ulangan, ya`ni payvand qilingan joyiga tuproq tortilib, ko`mib qo`yiladi. Erta bahorda tuproq olinib, ulangan joyining yuqorigi qismi kesib tashlanadi. Shu vaqtdan boshlab o`simlik kurtakdan ko`kara boshlaydi. Bu xildagi payvand orqali juda ko`p xildagi mevali daraxtlarni payvandlash mumkin. Ivan Vladimirovich Michurin ham o`zining noyob mevalarini shu xildagi payvand orqali yetkazgan. 2. Iskana yoki yorma payvand. Bu payvandda payvandtag o`simlik shoxlari yoki poyasi bo`ladi. Daraxt o`simlikda tanasi 3-5 sm diametrli bo`lishi kerak. Bunda poyaning ko`ndalangiga arralab ajratib olinadi,va shu yeri yorib uning ichiga payvand ust novda ko`rinishida olinib, pastki qismi yo`niladi, uchi o`tkirlab tushiriladi va so`ng maxkam qilib bog`lab qo`yiladi. Bu payvand erta bahorda bizning sharoitda fevral-mart oyining boshlarida o`tkaziladi. Chunki bunda o`simliklar hali uyg`onmagan bo`ladi. Yuqorida aytilgan har ikki payvand ham bog`dorchilikda keng qo`llaniladi. Bugungi kunda mevali daraxtlarning hammasi ham shu payvand orqali ko`paytirilmoqda. O`simliklarning rivojlanish etaplari. O`simlik rivojlanish davrida ularda konkret morfologik va fizologik belgilar paydo bo`ladi. Mana shu belgilarni konkret o`zgarishini etaplar yoki davrlar deyiladi. M.X.Chaylaxyan urug`li o`simliklarni quyidagi etaplaga bo`ladi. 1.Embrional davri-bu o`simlik changlangandan to zarod ы sh yoki murtak xosil bo`lgungacha davrni o`z ichiga oladi. Bu davr 2 qismdan iborat: a)embrion qism- bunda ona o`simlikda sodir bo`lib saqlanib turadi. b)tinchlik-qismida o`simlik urug`i hosil bo`lgandan to unishigacha bo`lgan muddat 2 davr yoshlik davri-yuven ы ln ы y period bu o`simlik urug`i ungandan to gul organlari hosil bo`lgungacha qadar davrni o`z ichiga oladi. Bu davr o`simlikda turlicha vaqt oralig`ida o`tadi. Mas.qisqa mud-datli efemer o`simlikda bir necha ko`p bo`lsa, ayrim o`simlik-larda bir necha oy va hatto bir necha yilgacha davom etadi. Mas. rediskada. Bularda o`simlik ildiz mevasi yetilganda so`ng uni olib boshqa yerga eksak yoki shu joyda turgan holda parvarish qilsak,o`simlik poyasida gul hosil

www.arxiv.uz qiluvchi belgilar sodir bo`ladi. Sabzi,sholg`om,turp o`simliklarida esa ikkinchi yili gullash alomati kuzatiladi.Shuning uchun ular ikki yillik o`t o`simliklar. Daraxtli o`simliklarda yoki ba`zi ko`p yillik o`simliklarda gullaguncha bo`ladigan davr bir necha yilni tashkil etadi. Bu davrda o`simlikning tez o`sishi yoki ba`zi o`simlikda vegetativ yo`llar bilan ko`payishi kuzatilgan. 3. Yetuklik davri - bu davr o`simlikda gul organlarining hosil bo`lishi va otalaguncha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davr ham turli o`simliklarda turlicha vaqtda o`tadi. 4.Changlangandan to urug`ining to`liq pishguncha bo`lgan davr. Qarish davri hisoblanib, bunda o`simlik o`sishi bir muncha sekinroq boradi. Gullash ancha sust boradi yoki gullamaydi ham. O`simliklarda gullash turlicha bo`ladi. Mas.ba`zi o`simliklar har yili gullab, har yili meva beradi, ba`zilari esa hayot davomida bir marta gullab qurib ketadi. Mas. sholg`om, turp, sabzi, rediska o`simliklari o`z hayot davomida bir marta gullaydi. Bu xildagi o`simlikni monokarpik o`simlik deyiladi. O`t o`simlikdan qulupnay, qo`ypechak, g`umay va boshqa ko`pchilik buta va chala buta o`simliklar-atirgullar va boshqa daraxtlar har yili gullaydi va meva beradi. Bunday o`simlikni polikarpik o`simlik deyiladi. 3. O`simlik organlarida o`sish protsessi. O`sish-o`simlik xayotining aniq ifodalangan xususiyatlaridan biridir. U o`simlik organizmining ma`lum darajagacha kattalashishidan iborat bo`lib, hujayra va to`qimalarda sodir bo`ladigan ichki protsess va o`zgarishlarga hamda tashqi sharoitga bog`liq. O`sish protsessida o`simlik hujayralarining soni va o`lchami ortishi bilan yangi organlar va yangi elementlar hosil bo`ladi. O`sish hujayralarning ko`pa-yishi va o`simliklar tarkibidagi moddalarning qayta taqsimlanishiga ham bog`liq. O`sish tashqaridan qaraganda juda sekin borayotganga o`xshaydi. O`suvchi o`simlik o`z tanasini rostlab ildiz sistemasi tuproqqa mahkam o`rnashadi, poya o`zida shox shabbalarni tutib turadi,ayrim o`simliklarda ilashuvchi, chiqaruvchi organlar orqali poya mustahkamlanadi. O`sish protsessini oddiy protsess deb bo`lmaydi, chunki bunda o`simlik o`z organlari shaklini faqat yiriklashtirib qolmasdan u o`z formasini ham o`zgartirishi

www.arxiv.uz mumkin. Mas.1 o`simlikda bir xildagi barg hosil bo`lmasada ular turlicha shaklda bo`lishi mumkin. Ayrim o`simlikda shakli o`zgargan barglar yoki poyalar xosil bo`ladi. O`sish protsessida hujayralarning muttasil bo`linishi va shu bilan birga bu xujayralarning cho`zilishi, yiriklashishi ko`zda tutiladi. Bu protsess o`simlik ildiz uchlarida va poyaning uchki meristemasida sodir bo`ladi. O`simlik organlarining o`sishida oziq moddalarning, yorug`likning yetarli bo`lishi va shu bilan birga o`sishiga salbiy ta`sir qiluvchi faktorlar,xavoning qattiq isib ketishi yoki sovib ketishi, qattiq shamol va xokazo, juda katta ahamiyatga ega. O`simlik o`sishi uchun ta`sir etuvchi faktorlar ekologik faktorlar deb ataladi. Temperatura. Temperatura ham asosiy faktorlardan hisoblanadi. Har bir o`simlik ma`lum issiq yoki sovuq temperaturada unib chiqadi. Temperatura ekiladigan o`sim-liklarni unib chiqishi, tuproq temperaturasiga bog`liq. Mas.makkajo`xori erta bahorda ekiladi va tuproq tempera-turasi 10 0 atrofida unib chiqadi. Chigit esa kechroq ekiladi, chunki u 12 0 -14 0 temperaturani talab qiladi. Demak, o`simlik-lar ma`lum temperaturada unib chiqadi. Buni optikal temperatura deb ataladi. Ayrim begona o`tlar anchagina past temperaturada o`sishiga moslashgan. Namlik,suv. O`suvchi o`simlik urug`i temperatura bo`lgani bilan namlik bo`lmasa u unib chiqmaydi. Urug` o`ziga suvni shimib oladi, bo`kadi. Bunda urug`ning hajmi va vazni-og`irligi ortadi. Urug` o`z og`irligiga nisbatan bir necha barobar og`irlikdagi suvni shimib olishi mumkin. Suv o`simlik urug`iga kirgandan so`ng u yerda fiziologik protsesslar ketadi. Urug`dagi kraxmal parchalanadi. Urug`dagi ildizcha va bargchalar o`sa boshlaydi. Yer yuzida o`simliklarning tarqalishiga qarab ayrim o`simliklar suvda o`sadigan o`simliklar -gidrofitlar deyiladi. Mas., nimfa-nilufar yoki kuvshinka. Namlikni yaxshi ko`ruvchi o`simliklar mezofitlar deyiladi asosan tog`da o`suvchi o`simliklar. quruqda issiqni yaxshi ko`ruvchi o`simliklar, hayoti davomida suv tanqisligiga yantoq va boshqa o`simliklar bardosh beradi. Yorug`lik. O`sayotgan o`simlikka yorug`likni normal tushib turi-shi juda katta ahamiyatga ega. Aks xolda unib kelayotgan o`simlik o`sishdan to`xtaydi.

www.arxiv.uz Yorug`lik natijasida o`simlikda fotosintez protsessi ketadi va asta sekin o`simlik avtotrof oziqlanishiga o`tadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki o`simliklarni yorug`likka bo`lgan talabi turli xildagi o`simliklarda turlicha bo`ladi. Agar o`simlik uchun yorug`lik yetarli bo`lmasa bargda ustunsimon xujayralar yaxshi taraqqiy etmaydi, poyada mexanik to`qimalar ham yaxshi taraqqiy etmaydi. Mas.qalish,zich ekilgan makkajo`xori yoki g`o`za o`simliklari o`zini tik tuta olmasdan tez yiqilib yotib qoladi. Bulardan tashqari g`o`za o`simligi o`sish davrida yuqori uzun kunlarni talab qiladi. Yozning o`rtalarida bizning iqlimda kunduz kuni uzoq bo`ladi. Shuning xisobiga tez o`sadi va shonalab gullashga o`tadi. Shamol. Bu faktor ham o`simliklarni o`sishi uchun katta ahamiyatga ega. Ma`lum darajada shamol bo`lib turishi o`simlikni havo olishiga va shu bilan birga suv parlatishiga yordam beradi. Mas.4 tomoni devor bilan o`ralgan tor joylarda mevali va mevasiz daraxtlar yuqoridagi faktorlar yetarli bo`lsa ham yaxshi o`smaydi va yaxshi shoxlanmaydi. Mutassil shamol bo`lishi ham o`simlikka salbiy ta`sir etadi. Shoxlar sinishi.... O`simlik organlarining bir tomonlama harakatlanishiga tropizm deyiladi. Geotropizm. O`simliklarda ildizning doimo vertikal yer ostiga kirib borishiga geotropizm deyiladi. O`q ildiz doimo yer ostiga qarab kirib boradi. Geotropizmga salbiy ta`sir etuvchi omillar past temperatura,oziq moddalarning tuproqda yetishmasligi namlikning yetishmasligi va boshqalar. Fototropizm. O`simliklar doimo yorug`likka intiladi. Yuksak o`simliklarning poyasi qorong`ilikdan qochib yorug`likka tomon harakatlanadi. Bu xodisaga fototropizm deb ataladi. Bunda o`simlik yorug`lik energiyasidan to`liq foydalanadi. Yorug`lik tushib turuvchi tomonda o`simlik organlari shoxlanadi va barglar hosil bo`ladi. Oftob tik tushgan tomonda mevalar ham chiroyli bo`lib pishadi. Mas.uzum,olma,nok va boshqalar. Xemotropizm. Kimyoviy birikmalar o`simlikning bir tomonlama harakatlanishiga yordam beradi. Bunda ayniqsa ildizlar qayerda oziq modda ko`proq bo`lsa, shu tomonga qarab harakatlanadi.

www.arxiv.uz Gidrotropizm. Bunda o`simlik ildizlarining suvga yoki namlikka qarab o`sishi kuzatiladi. Magnitropizm. Bunda o`simliklar tuproqda ma`lum metallar ko`p bo`lgandagina o`sishi va shu joyni egallab olishi kuzatilgan. Shunga qarab turib yer ostidagi ma`danlarni-rudalar topilmoqda. Mas. artemiziyalar-shuvoqlarning ba`zi turlari tuproqda oltin elementi-ko`p yerlarda keng tarqalgan. Ba`zi o`simliklar sho`r tuproqlarda keng tarqalgan. Bunda tuproqda K,M elementlari tuzlari ko`proq protsentda bo`ladi. Bunday o`simliklarni gallofit o`simliklar deyiladi. Yorug`likning davriyligi. 1920 yilda amerika olimi Garneri Allar o`simlik gullarini yorug`likka bog`liqligini aniqla-dilar.Ular tamaki,soya va xrizantema o`simliklarini yorug`lik uzoq muddat tushuvchi kunlarida gullash protsessi bo`lmasligi-ni aniqladilar. Agarda qorong`ilik bilan almashtirilganda ularning gullashi kuzatiladi. O`simlikda rivojlanishning kun va tunga bog`liqligini yorug`likning davriyligi deb nomladilar. Qisqa qilib aytganda kun bilan tunning almashinishi o`simlikning o`sishi va rivojlanishiga bog`liqdir. Demak, o`simlikning o`sishiga va rivojlanishiga yorug`lik va qorong`ilik to`g`ridan-to`g`ri ta`sir etadi. Shunga qarab turib biz o`simliklarni qisqa kunli va uzun kunli o`simlikga bo`lamiz va shu bilan birga neytral o`simliklar (uzun kunda ham,qisqa kunda ham rivojlanish protsessi sodir bo`ladi) Kuzda yorug`lik tushishining kamayishi natijasida o`simlikda maxsus ingibitorlar hosil bo`ladi. Kurtaklarda kislota va fenol birikmalari hosil bo`lib,ular o`sish protsessini sekinlashtiradi. Bu moddalarning yo`qoli-shi o`simlik o`sishini tezlatadi. Shu bilan birga hujayralardagi yog`simon moddalar o`simlikni sovuq urushidan saqlab sovuqqa chidamliligini oshiradi. Rivojlanish protsessiga ta`sir etuvchi omillar. Rivojlanish protsessi o`simlikning vegetativ oranglarining o`sgandan so`ng generativ organlari hosil bo`lishi bilan bog`liq. Rivojlanishga to`g`ridan-to`g`ri 2 ta faktor ta`sir etishi mumkin. Ulardan biri temperatura va ikkinchisi yorug`likdir. Rivojlanishning temperaturaga bog`- liqligini yarovizatsiya deyiladi. Bunda o`simlik urug`lari yoki vegetativ organlari

www.arxiv.uz ma`lum temperaturada ma`lum muddat ushlab turilishi kerak. O`simlik urug`larida buni tinchlik davri deyiladi. Mana bu tinchlik davri turli o`simliklarda turlicha vaqtni egallaydi. Mas. ba`zan o`simliklarda bir necha kun bo`lsa, boshqa o`simliklarda bu bir necha oy yillarni tashkil qiladi. Tinchlik davrida turgan o`simliklarni ekologik faktorlar orqali uyg`otish yoki ko`kartirish mumkin. Ayrim o`simliklarda urug` po`sti qalinlashib unish xususiyatini uzoq vaqtgacha saqlab qolishi mumkin. Ular tashqaridan ta`sir bo`lgandagina ko`karib chiqishi mumkin. Bu narsa o`simlik urug`ining uzoq muddat saqlanganda turlarining saqlanib qolishiga yordam beradi. Rivojlanish. Gulli o`simlikda chang onalik tugunchasiga tushgandan so`ng otalanish protsessi sodir bo`ladi. Shundan so`ng zigota hosil bo`ladi. Mana shu zigota hosil bo`lgandan so`ng o`simlikning o`sib, gullab va yana zigota hosil bo`lgungacha o`tgan vaqtda o`simlikning ontogenezi deyiladi. Har bir o`simlik o`z ontogenez davrida o`sish va rivojlanish xususiyatiga ega bo`ladi. Bu 2 xususiyat bir biriga bog`liq, aloqador va shu bilan birga biri ikkinchisiz sodir bo`lmaydigan protsessdir. O`stirish garmonlari. O`simlik hujayralarini va organlarini o`sishini ta`minlov-chi moddalarni garmonlar deb ataladi. Garmonlar o`simlik organizmida hosil bo`ladi. Bunday garmonlarni fitogarmon-lar deb ataladi. Garmonlar o`simlikni o`sishini, rivojlani- shini va shu bilan birga o`simlikni sharoitga moslashishini ta`minlaydi.Fitogarmonlarning 4 turi ma`lum. 1.Auksinlar-Bindoliluksus kislota 2.Gibbirinlar- 3.Kaninlar 4.O`stiruvchi ingibitorlar Yuqorida ko`rsatilgan o`stiruvchi moddalar bilan ishlangan o`simlik organlari intensiv-tezroq ko`karadi. Ularda ildiz-lar chiqishi tezlashadi. Shuning uchun ham ko`pchilik qalamcha-lar auksinlar bilan ishlanadi.

www.arxiv.uz Ba`zi auksinlar o`simlik gullaganda ishlatiladi, bunda o`simlik urug`i yetilmaydi, urug` hosil bo`lmaydi. Aks xolda etli meva yetilishi mumkin. Lekin mevada shakar moddalar yuqori protsentda bo`ladi. Mas.3 xlorfenoksi sirka kislotasining 50 mg/p eritmasi. Ayrim kimyoviy birikmalar o`simlik urug`ini unishini tezlatadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. V.A.Bur ы gin. F.X.Jongurazov., J.K..Saidov., G.D.Mustaqimov Botanika va o`simliklar fizologiyasi.T, "O`qituvchi" nashriyoti 1972 0 yil. 2. L.I.Kursanov., N.A.Komaranitskiy va boshqalar. Botanika I, II tom.T."O`qituvchi nashriyoti 1963-72y. 3. F.Kamilova., Jongurazov., Botanikadan amaliy mashg`ulotlar.T. "Mehnat" nashriyoti, 1986 yil. 4. I.Xamdamov., I.Shukurullayev., YE.Tarasova.,YU. є urbonov., A.Umirzoqov. Botanika asoslari.T., Mehnat 1990 yil. 5. V.G.Xrjanovskiy. Kurs obshey botaniki. Chast I,II.M. "V ы sshaya shkola " 1982 god. 6. G.P.Yakovlev.,V.A.Chelomb ы tko.Botanika.M.Iz-vo "V ы sshaya shkola" 1990 god. 7. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T."O`qituvchi». 1995 yil. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Changlanish, changni unishi va chang nayining o‘sishi

O’simlik hujayrasining tuzilishi va funksiyalari

O’simlik hujayrasining fiziologiyasi

O’simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari

O'simliklarning o'sishi va rivojlanishi