O’simlik hujayrasining fiziologiyasi - Botanika - Referatlar

O’simlik hujayrasining fiziologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2036.5 KB

Ko'chirib olish

O’simlik hujayrasining fiziologiyasi Reja: 1. Hujayraviy ta’limotning rivojlanish tarixi. 2. Hujayra strukturasi va funksiyalari. 3. Hujayra organoidlarining tuzilishi va funksiyalari. 4. Protoplazma q ovushqo q ligi, elastikligi va harakati.

Tayanch so’zlar: Hujayra, ta’limot, olimlar, struktura, hujayra morfologiyasi, po’sti (devori), membrana, yadro, yadrocha, endoplazmatik tur, ribosomalar, golji apparati, plastidalar, xloroplastlar, xromoplastlar, leykoplastlar, mitoxondriyalar, lizosomalar, peroksisomalar, glioksisomalar, sferosomalar, mikronaychalar, vakuolalar, hujayra shirasi, protoplazma, qovushqoqlik, elastiklik, harakat shakllari. Butun o’simliklarning asosiy struktura birligini hujayralar tashkil etadi. Ularning tiriklik xususiyatlari shu hujayralarda belgilanadi. Chunki modda almashinuvi deb ataluvchi assimilyasiya va dissimilyasiya jarayonlari, ularning birligi fa q at hujayradagina sodir bo’ladi. Ana shu ikkala jarayonning birligi tiriklik deb ataluvchi materiyaning harakat formasini belgilaydi. Yashil o’simliklar har xil organlar yi g’ indisidan iborat bo’lib, bu organlar o’z navbatida to’qimalar va hujayralar birlashmasidan tuzilgan. Yuksak tuzilishga ega bo’lgan har bir o’simlik organizmi murakkab sistema sifatida bir-biri bilan uzviy ravishda aloqada bo’lgan organlar va funksiyalar yig’indisidan iboratdir. Bu birlikning asosini hujayralar tashkil etadi. Hujayra strukturasi va funksiyalari Hujayra morfologiyasi. «Hujayra» atamasi grekcha «sytos» hujayra so’zidan olingan. o’simliklar bir hujayralik-prokariotlar va ko’p hujayralik- eukariotlarga ajraladi. Bir hujayrali organizmlarga bakteriyalar va ko’k-yashil suv o’tlari misol bo’lishi mumkin. Bu hujayralarda shakllangan yadro bo’lmaydi. DNK moddasi hujayra markazida ma’lum fazada to’plangan holda joylashgan. Bir hujayralik organizmlarda metabolitik jarayonlarning hamma funksiyalari shu bitta hujayrada bajariladi. Shakllangan mustaqil yadroga ega bo’lgan hujayralik o’simliklar-eukariot organizmlar deb ataladi. ko’p hujayralik organizmlarda har bir to’qimani tashkil etuvchi hujayrada modda almashinuv jarayonining ma’lum bir funksiyalari

bajariladi. Shuning uchun ham ko’p hujayrali organizmlar, hujayralar yig’indisidangina iborat bo’lib qolmay, balki bo’tun bir organizmni tashkil etuvchi to’qima va organlar yig’indisidan iboratdir. Ular funksiyalarining o’zaro bog’liqligi natijasida umumiy metabolitik jarayon royobga keladi. O’simliklar hujayralari Shakli jihatidan ikki gruppaga bo’linadi: 1. Parenxima shaklli hujayralar-bularga eni boyidan asosan farq qilmaydigan hujayralar kiradi. 1. Prozenxima shaklli hujayralar – bularning boyi enidan bir necha barobar uzun bo’ladi. Hujayralarning hajmi xilma-xil kattalikka ega bo’ladi. M: asosiy to’qimani tashkil qiluvchi parenxima hujayralari 0,015-0,070 mm, prozenxima shakldagi hujayralar esa uzun bo’lib, har xil o’simliklarda, hatto bir xil o’simliklarda ham har xil bo’ladi-paxta tolasi 65-70 mm, qichitqi o’tning po’stloq tolasi 80 mm bo’lishi mumkin. Hujayralar hajmi Shakli va bajaradigan funksiyalariga qarab har xil bo’lsalar ham asosan umumiy tuzilishga ega. Ya’ni, har bir voyaga yetgan hujayrada: po’st, sitoplazma, vakuola, yadro, plastidalar, mitoxondriyalar, ribosomalar, peroksisomalar, endoplazmatik tur, membranalar va boshqalar bo’ladi.

1 - Rasm. Hujayraning umumiy korinishi Hujayra po’sti . o’simliklarning hujayralarida qattiq po’stning bo’lishi, ularning hayvon hujayrasidan farq qiladigan belgilaridan biri hisoblanadi. Organizmda hujayralar bo’linish yo’li bilan ko’payadi. Ona hujayra bo’linayotgan vaqtda undan hosil bo’layotgan ikki yosh hujayra oralig’ida juda yupqa to’siq paydo bo’ladi va u ona hujayraning ustki po’sti bilan qo’shilib ketadi. Natijada paydo bo’lgan ikkala hujayra ham qattiq po’stga o’ralib qoladi. Hujayra po’sti asosan sellyuloza, gemisellyuloza va pektin moddalaridan iborat. Quruq og’irligiga nisbatan sellyuloza-30%, gemisellyuloza - 40%, pektin moddalari 20-25% ni tashkil etadi. Sellyuloza moddalari har xil uzunlikka ega bo’lgan zanjirsimon misellalardan tuzilgan. Hujayra po’sti asosan ichkaridan yo’g’onlashadi. Elektron mikroskopda olib borilgan tekshirishlarning ko’rsatishicha hujayra po’sti to’rsimon tuzilishga ega bo’lib, uch qavatdan iboratdir. Ichki birlamchi qavat asta-sekin yo’g’onlashish xususiyatiga ega. Buning natijasida o’rta ikkilamchi

qavat hosil bo’ladi. Ikkilamchi qavat esa o’z navbatida S 1 ,S 2 va S 3 qavatlaridan iborat bo’ladi. Tashqi qavat uchlamchi qavat deyiladi. Hujayra po’sti orqali suv va suvda erigan kichik molekulali moddalar erkin qarshiliksiz o’tib, plazmolemma sathi ga boradi. Lekin, hujayra po’sti tarkibida lignin, suberin moddalari ko’payganidan va kutikula qavati qalinlashganidan keyin eritmalarning diffuziyasi cheklana boshlaydi. Hujayra membranasi . Protoplastni tashqi tomondan o’rab turuvchi membrana (plazmalemma qavati) – hujayra membranasi deb yuritiladi. U yarim o’tkazgich xususiyatiga ega bo’lib, o’zi orqali suvni bemalol o’tkazadi. Lekin suvda erigan moddalar uchun yuqori darajada tanlab o’tkazuvchi barer vazifasini bajaradi. Ayniqsa har xil ionlar va molekulalarning energetik va osmotik gradiyentga nisbatan erkin harakatida barerlik vazifasini bajaradi. Bundan tashqari membrana eng muhim metabolitik nasosdir ham. Ya’ni, hujayra uchun zarur bo’lgan ionlarni gradiyentga qarshi faol o’tkazadi. Membrananing bunday xususiyatlari hujayra uchun keraksiz moddalarni ichqariga o’tkazmay faqat zarurlarini o’tkazishda beqiyos ahamiyatga ega. Demak, membranalar hujayra metabolizmi jarayonining eng muhim qismlaridan biri bo’lgan moddalar oqimi va energiyasini boshqaradi: barerlik, transport, osmotik, energetik, biosintetik va boshqalar. Membrananing bunday xususiyatlari faqat tirik hujayralardagina sodir bo’ladi. Membranalarning shakllanishida asosiy rolni gidrofob bog’lar oynaydi: lipid – lipid, lipid-oqsil, oqsil-oqsil. Jumladan, membrana tarkibiga strukturaviy oqsil, fermentlar, nasoslar, tashuvchilar, ion kanallari vazifalarini bajaruvchi oqsillar ham kiradi. Umuman, membrana protoplazma va organoidlarni faqat o’rab va ajratib turuvchi qavat bo’libgina qolmay, muhim metabolitik vazifalarni ham bajaradi. Yadro . Yadro o’simlik hujayrasining eng muhim organoidlaridan biridir. Dumaloq yoki oval shaklida va ba’zi hollarda esa duksimon, ipsimon bo’lishi mumkin. o’simlik hujayrasi yadrosining o’lchami o’rtacha 10 mk atrofida bo’ladi. ko’pchilik o’simliklar hujayrasida yadro bitta bo’ladi. Yadro membrana qavati

bilan o’rab olinadi va uning ichida 1-8 donagacha yadrochalar bo’ladi. Protoplazmadagi endoplazmatik tur yordamida yadro membranasi hujayradagi barcha organoidlar membranasi bilan tutashgan bo’ladi. Buning natijasida esa protoplazmaning umumiy metabolitik funksiyasi shakllanadi. Yadroning asosiy vazifasi shundaki, u hujayra, to’qima, organ va butun o’simlik uchun zarur bo’lgan barcha fiziologik, bioximik jarayonlarni boshqarib turadi va informasion markaz sanaladi. Yadro spesifik oqsillarni sintez qilish va irsiy belgilarni saqlab avloddan-avlodga berish programmasi bilan xarakterlanadi. Bu vazifaning bajarilishida yadrodagi DNK asosiy rol oynaydi. Yadro asosini nukleoplazma tashkil qilib, uning tarkibi asosan oqsillar, DNK(14%) va RNK(12%) dan iborat. Yadroda bulardan tashqari yana lipidlar, suv, kalsiy, magniy va bir qancha mikroelementlar mavjudligi aniqlangan. Yadrocha . Yadrocha yadroning doimiy yo’ldoshi bo’lib, yorug’lik va elektron mikrosqoplarda juda aniq ko’rinadi. Uning soni, o’lchamii va shakli o’simliklarning turlari uchun doimiydir. Yadrocha DNKning ma’lum qismlarida shakllanadi va membrana qavati bilan o’ralmaganligi uchun uning chegaralari aniq ko’rinmaydi. Tarkibida suv kamroq bo’lib, 80% oqsil va 15% atrofida RNK bo’ladi. Yadrochada RNK ning miqdori sitoplazma va yadrodagiga nisbatan ko’proq bo’ladi, chunki yadrocha RNKni taqsimlovchi asosiy markaz sanaladi. Yadrocha oqsil sintezida va ribosomalar hosil bo’lishida ishtirok etadi. Umuman, yadrocha hujayradagi genetik informasiya saqlanadigan asosiy markaz sanaladi. Endoplazmatik to’r. Mazkur atamani 1945 yilda Porter joriy qilgan. Endoplazmatik to’r kanalchalar, pufakchalar va sisternalarning o’zaro tutashligidan iborat murakkab shoxlangan tur sistemasi ekanligi aniqlangan. Bu sitoplazmada keng tarqalgan va membrana strukturasi bo’lib, asosan juft membranalik kanallar sistemasini tashkil etadi. Membrananing qalinligi 5-7 nm atrofida, kanallarning ichki diametri 30-50 nm gacha bo’ladi. Endoplazmatik tur kanalining ichi suyuqlik bilan to’la. Endoplazmatik tur membranasining yuzasi silliq yoki granulyar (burtmachali) bo’ladi. Silliq membranada asosan uglevodlar, lipidlar va

terpenoidlar hosil bo’ladi. Granulyar membranada esa oqsillar, fermentlar va boshqalar sintez qilinadi. Endoplazmatik to’r membranasining ayrim joylarida ribosomalar ham joylashgan. Ular oqsillarning sintez jarayonini taminlaydi. Ribosomalar. Ribosomalar endoplazmatik to’rda joylashgan eng kichik organoidlardir. Ular 1955 yilda Palada tomonidan ochilgan. Ribosomalar elektron mikroskopda olingan rasmlarda dumaloq shaklda ko’rinib, diametri 20-30 nm ga teng. Ribosomolarning har biri ikkitadan katta va kichik bo’lakchalardan tuzilgan. Kattasining diametri 12-15 nm, kichiginiki esa 8-12 nm ga teng. Ribosoma bo’laklari yadrochada sintez bo’ladi va sitoplazmaga o’tadi. Sitoplazmada esa matriks RNK molekulasida ribosomalar shakllanadi. Ribosomalar sitoplazmada erkin yoki endoplazmatik to’r membranasiga tutashgan bo’ladi. Ribosomalar hujayradagi oqsil sintez qiluvchi asosiy manba hisoblanadi. Ularda hujayradagi hamma RNKning 65 % joylashgan, oqsil 50-57 %, lipidlar 3- 4% atrofida. Keyingi yillarda aniqlanishicha, ribosomalar faqat protoplazmada bo’lmay, balki yadroda, plastidalar va mitoxondiriyalarda ham mavjud bo’lib, spesifik oqsil sintez qilish qobiliyatiga ega. Golji apparati . Endoplazmatik to’rning ma’lum qismlarida joylashgan pufakchalik qatlamlarga Golji apparati deyiladi. Ular endoplazmatik turdan uzilib chiqib ketadigan pufakchalarning o’zaro qo’shilishi va o’zgarishlaridan yuzaga keladi. Ular turli disk, tayoqcha va boshqa shakllarda bo’lib, har to’plamda bir nechtadan joylashgan. Membranasining qalinligi 7-8 nm ga teng. Har bir o’simlik hujayrasida bir nechtadan to yuztagacha Golji apparati bo’lishi mumkin. Golji apparatining membranasi endoplazmatik to’r va plazmalemma membranalarini tutashtiruvchilik vazifasini bajaradi. Ular metabolitik jarayonda, yani ayrim moddalarning sintez qilinishi, hujayra po’sti, vakuola shirasining hosil bo’lishida va hujayra uchun keraksiz ( shilimshiq ) moddalarning hujayradan chiqarib tashlanishida ishtirok etadilar. Plastidalar . o’simlik hujayralari plastidalarning bo’lishi bilan hayvon hujayralaridan farq qiladi. Plastida–grekcha “plastikos” so’zidan olingan bo’lib,

shakllangan degan ma’noni bildiradi. Sitoplazmada plastidalar o’zlarining qo’shqavat membranalari bilan ajralib turadilar. Ular dumaloq yoki oval shaklda. Yuksak o’simliklarning barg hujayralarida 20-50 donagacha uchraydi. Plastidalar rangsiz (protoplastlar, leykoplastlar) yoki rangli (xloroplastlar, xromoplastlar) bo’ladi. O’simlik hujayrasida uch xil plastidalar mavjud: xloroplastlar, xromoplastlar va leykoplastlar. Xloroplastlar – asosan yashil rangda (grekcha “xloros” -yashil so’zidan olingan ). Tarkibida xlorofill va karotinoidlardan iborat pigmentlar bor. Mazkur organoidning asosiy vazifasi shundan iboratki, unda fotosintez jarayoni sodir bo’ladi. Shu sababli u fotosintetik organ ham deyiladi (fotosintez bo’limida buni kengroq ko’rib chiqamiz). 2-rasm Xromoplastning tuzilishi Xromoplastlar - (grekcha “xroma” -rang so’zidan olingan) sariq, qizil va qo’ng’ir ranglarda bo’lishi mumkin . Ular o’simliklarning yer usti va yer osti organlarida, o’simlik gullari va meva hujayralari protoplazmasida uchraydi. Xloroplastlarda-karotinoidlar jumlasiga kiruvchi pigmentlar (karotin-C 40 H 56 , lyutein – C 40 H 56 O 2, violaksantin - C 40 H 56 O 4 ) bo’ladi. Ular gultoj barglarida, ayrim mevalarda (apelsin po’stlog’ida, na’matakda, tarvuz, pomidor, sabzida va boshqalarda) uchraydi. Xromoplastlarning shakli juda xilma-xil: dumaloq, ellipsoidsimon, uchburchak, ko’p burchakli, ignasimon, qirrali va hokazo. Gullarning xromoplastlar tufayli turli rangga kirishi va hasharotlarni jalb qilishi

biologik ahamiyatga ega. Chunki hasharotlar (ularni) chetdan changlatishni ta’minlaydi. Leykoplastlar da pigmentlar bo’lmaydi (grekcha “leykos” -oq so’zidan olingan). Shuning uchun ham ular rangsiz. Shakli asosan sharsimon. Tarkibida kraxmal va oqsil donachalari bor. o’simliklarning hosil qiluvchi to’qimalarida, yer osti organlarida va urug’larida uchraydi. Leykoplastlarni 1854 yilda Kryuger topgan. Ular qo’shqavat membrana bilan o’ralgan. Yorug’likda ichki lamellalar strukturasi rivojlanib, yashil xloroplastlarga aylanish xususiyatiga ega. Mitoxondriyalar . Mitoxondriyalar hujayra protoplazmasidagi asosiy organoidlardan biri bo’lib, ular asosan energiya manbai hisoblanadi. o’simlik hujayrasida ular dumaloq, gantelsimon shaklda mavjud, diametri 0,4-0,5 mkm va uzunligi 4-5 mkm ga teng. Har bir hujayrada bir necha o’ntadan to 2000 gacha uchraydi. Mitoxondriyalar qalinligi 5-6 nm ga teng, tashqi va ichki membranalarga ega. Ichki membranasi qavat-qavat bo’lib joylashadi va kristlar deb ataladi. 1961 yilda Grin aniqlashicha o’simlik hujayralaridagi mitoxondriyalar har 5- 10 kunda yangilanib turadi. Mitoxondriyalar o’zining DNK, RNK va ribosomalariga ega bo’lib, o’zlari mustaqil oqsil sintez qilish qobiliyatiga ega. Keyingi yillardagi tekshirishlar natijasida mitoxondriyalar va plastidalar bir- biri bilan genetik bog’liq ekanligi aniqlandi. Ya’ni hujayra yadrosining ikkala membranasi ishtirokida qavariq burtmalar hosil bo’ladi. Yadro membranasidan uzilib chiqqan pufakchalar inisial tanachalar deb ataladi. Ular rivojlanib mitoxondriya va xloroplastlarga aylanadi.

3-rasm. Mitoxondriyaning tuzilishi . Lizosomalar. Lizosomalar hajmi jihatidan mitoxondriyalarga teng, lekin solishtirma og’irligi ulardan kam bo’lgan organoidlardir. Ular asosan nordon fermentlar manbai bo’lib hisoblanadi. Bu fermentlar qatoriga nordon ribonukleaza, nordon dezoksiribonukleaza va katepsinlar kiradi. Ayniqsa oqsillarni, nuklein kislotalarini, glyukozidlarni gidroliz qilishda ishtirok etuvchi fermentlar to’plangan. Bu fermentlar hujayradagi turli moddalarni suv yordamida parchalay olishi uchun ularga lizosomalar deb nom berilgan. Bular barcha tirik hujayralar uchun universal organoid hisoblanadi. Ular hujayradagi oziqa moddalarini hazm qiluvchi organ sifatida ham qaraladi. Lizosoma ichida boradigan hazm jarayoni natijasida hosil bo’lgan aminokislotalar, nukleotidlar lizosomalar membranasi orqali diffuziya qilinib, sitoplazmaga chiqadi. Bu moddalar hujayraning nafas olish jarayonida yoki makromolekulalarning biosintezida qatnashadi. Peroksisomalar . Protoplazmadagi so’nggi yillarda aniqlangan juda kichik organoidlardan biri peroksisomalardir. Peroksisoma termini birinchi marta 1965 yilda hayvon hujayrasini o’rganish natijasida De-Dyuv tomonidan taklif etilgan edi. Bularning o’simlik hujayrasida ham borligi 1968 yilda Tolbert tomonidan aniqlangan. Peroksisoma hajmi jihatidan mitoxondriyalarga yaqin turadi. o’simliklarda asosan dumaloq shaklda bo’lib, diametri 0,2-1,5 mkm. Ular membrana qavati bilan o’ralgan, mitoxondriyalardan kichikroq va kristlari yo’q. Peroksisomalarda yorug’likda nafas olish (fotodixaniye) fermentlari ko’proq. Shuning uchun ham ular barglarda ko’p bo’ladi va xloroplastlar bilan doimiy aloqa qiladi. Ayrim olimlarning fikricha peroksisomalar endoplazmatik to’r membranasi sathida yuzaga keladi va undan ajralib chiqadi. Glioksisomalar . Glioksisomalar ham peroksisomalar gruppasiga kiradi. Bu organoidlar unayotgan urug’ hujayralarida hosil bo’ladi. Ularda asosan yog’ kislotalarini o’zgartirib, shakar hosil qilishda ishtirok etuvchi fermentlar ko’proq

to’planadi. Ular hajmi jihatidan peroksisomalarga teng va endoplazmatik tur bilan bog’liq. Sferosomalar. Bu organoidlarni 1880 yilda Ganshteyn ochib, unga “mikrosoma” deb nom bergan. Keyinchalik Shakliga qarab, sferosoma deb yuritila boshlandi. Shakli, dumaloq, yorug’likni kuchli singdirish qobiliyatiga ega, diametri 0,5-1 mkm. Endoplazmatik turdan hosil bo’ladi va ajralib chiqadi. Tanasida lipidlar ko’p. Shuning uchun ular lipid tomchilari ham deyiladi. Sferosomalarda fermentlardan lipaza, esteraza, proteaza, nordon fosfotaza, RNKaza, DNKaza topilgan. Ularda asosan ferment lipaza ko’p bo’lganligi yog’larning ko’proq sintez qilinishi va to’planishiga sharoit yaratib beradi. Bajaradigan funksiyalari lizosomalarga ham o’xshab ketadi. Mikronaychalar . Hujayra sitoplazmasinig tashqi katlamida naychasimon organoidlar joylashgan. Ularning uzunligi 20-30 nm. Devorining qalinligi 5-14 nm. Mikronaychalar o’simliklar va hayvon hujayralarida mavjud organoiddir. Ularning qatlami membranadan iborat bo’lmay, globulyar makromolekulalarning spiral joylanishidan tuzilgan. Hujayradagi sitoplazmaning harakati mikronaychalar bilan bog’liq deb tushuntiriladi, Chunki ular sitoplazmaning harakatini royobga keltiradigan almashuv jarayonida ishtirok etadilar. Vakuolalar . Vakuolalar–o’simlik hujayrasining tipik organoididir. o’simlik hujayralarining protoplazmasi tarkibida juda ko’p suv bo’lishi bilan hayvon hujayrasidan farq qiladi. Shuning uchun ham o’simlik hujayrasida vakuola sistemasi yaxshi taraqqiy etgan bo’ladi. Yosh hujayralarda vakuola o’rniga endoplazmatik to’r kanallarida joylashgan pufakchalar bo’ladi. Hujayraning voyaga yetish jarayonida bu pufakchalar bir-biri bilan qo’shilib yiriklasha boshlaydi va endoplazmatik to’rdan ajralib hujayra markazidagi yirik va yagona vakuolaga aylanadi. Uni o’rab turgan membrana endoplazmatik to’r- tonoplast deyiladi. Vakuolani to’latib turgan suyuqlik – hujayra shirasi deyiladi. Voyaga yetgan hujayralarning markazida yagona vakuola hosil bo’lib, uning hajmi umumiy hujayra hajmining 90 % gacha yetishi mumkin. Hujayra shirasining 96–98 % suvdan iborat bo’lib, uning tarkibida

modda almashinish jarayonida ajralib chiqqan organik kislotalar, oqsillar, aminokislotalar, uglevodlar, alkaloidlar, glyukozidlar, oshlovchi moddalar, har xil tuzlar, efir moylari, pigmentlar va boshqalar bo’ladi. Bu moddalarning vakuolada to’plana borishi, hujayra shirasining ham konsentrasiyasini oshira boradi. Hujayra shirasi odatda nordon reaksiyaga ega suyuqlikdir. ko’pchilik hollarda pH 5,0 – 6,5; limonda 2; begoniya o’simligida – 1 atrofida bo’ladi. Ayrim hollarda esa kuchsiz ishqoriy reaksiyaga ham ega bo’lishi mumkin (oshqovoq, bodring, qovun). Vakuolalarning asosiy biologik roli Shundaki, ular o’zlarida to’plagan konsentrasiyalik hujayra shirasi hisobiga osmotik xususiyatlarga ega bo’ladi. Buning natijasida esa hujayraning so’rish kuchi, turgor bosimi va suv rejimi boshqariladi. Tirik o’simliklarda esa suvning va mineral elementlarning qabul qilinishi, harakati va taqsimlanishini idora qiladi. Hujayradagi modda almashuvidan hosil bo’lgan chiqindi mahsulotlar ham (alkaloidlar, polifenollar, steroid va boshqalar) shu vakuolalarda to’planadilar. o’simliklarda hosil bo’lgan uglevodlar va oqsil moddalari ham hujayra shirasida zapas holda to’planadi. Umuman o’simliklarning turiga va hujayra, to’qima yoki organlarga qarab hujayra shirasi o’zgarib turadi. Protoplazma. Protoplazma hujayra ichidagi sitoplazma va organoidlar bilan birgalikda bir butunni tashkil etib, unda metabolitik jarayonning murakkab reaksiyalari sodir bo’ladi. Sitoplazma protoplazmaning asosiy qismini tashkil etuvchi suyuqlikdir. Boshqa organoidlar asosan sitoplazma ichida joylashadi. Ularning hosil bo’lishi, rivojlanishi va o’zlarining funksional vazifalarini bajarishlari uchun faqat sitoplazma ichidagina optimal sharoit bo’ladi. o’simlik hujayrasini to’ldirib turgan sitoplazma uch qavatdan iboratdir. Sirt tomondan hujayra devoriga yopishib turuvchi qavati – plazmolemma , ya’ni tashqi membrana deyiladi. Ichki qavati vakuoladan chegaralanib turadi va u tonoplast yoki ichki membranani tashkil etadi. Sitoplazmaning o’rta qavati mezoplazma deyiladi. Hujayralarning metabolitik jarayonida ishtirok etuvchi barcha organoidlar sitoplazmaning mezoplazma qavatida joylashgan bo’ladi.

Sitoplazma shilimshiq, rangsiz, tiniq va yarim suyuq holatdagi modda. Solishtirma og’irligi birdan yuqori bo’lib, 1,025-1,055 ga teng bo’ladi. Yorug’likni singdirish qobiliyati ham suvdan yuqoridir. U maxsus strukturaviy tuzilishga, ya’ni qovushqoqlik va elastiklik xususiyatlarga ham ega. Protoplazmaning kimyoviy tarkibi juda murakkab bo’lib, organik va anorganik birikmalardan iborat. Ular kolloid va erigan holda bo’ladi. Karam bargi misolida hujayra sitoplazmasining kimyoviy tarkibini quyidagicha ko’rsatish mumkin. Oqsillar – 63-64 %, yog’lar – 20-21 %, uglevodlar 9-10 % va mineral moddalar 6-7 %. Tirik hujayra protoplazmasining 80 % gacha suv tashkil etadi. Urug’larda esa 10-11 % bo’lishi mumkin. Umuman protoplazmaning ko’pchilik qismi suv, qolgan qismini quruq moddalar tashkil etadi. Quruq moddalarning esa asosiy qismini oqsillar tashkil etadi. Sitoplazmaning harakati . Tirik hujayra ichidagi sitoplazma doim aylanma va oqimsimon harakat qilib turishi uning muhim xususiyatlaridan biridir. Odatda, protoplazmaning hammasi ham bunda ishtirok etmaydi. Hujayraning po’stiga taqalib turadigan qismi plazmolemma va tonoplast tinch turadi. Protoplazmadagi organoidlar esa sitoplazmaga qo’shilib passiv harakatlanadi. Sitoplazmaning harakat tezligini organoidlarning harakatini kuzatish va o’lchash yo’li bilan aniqlash mumkin. Sitoplazma harakati natijasida protoplazma va organoidlar oziqa moddalar, kislorod, suv va mineral moddalar bilan to’g’ri ta’minlanadi. Protoplazmadagi organoidlar ham passiv harakat natijasida o’zlarining funksional vazifalarini yaxshirok bajaradilar. Protoplazmaning qovushqoqligi va elastikligi . Qovushqoqlik hujayra hayotidagi eng muhim xususiyatlardan biri. U hujayraning hayotiyligini va biokimyoviy faolligini belgilaydi. Qovushqoqlik deb eritmaning shu eritmadagi zarrachalarning o’zaro aralashishiga to’sqinlik qilish qobiliyatiga aytiladi (molekulalar, ionlararo va boshqalar). Qovushqoqlik

protoplazmaning strukturaviy holatini va bu strukturani tuzuvchi kolloid zarralarning o’zaro tortishuv kuchini belgilaydi. o’simlik hujayralari protoplazmasining qovushqoqlik darajasi ularning turlariga va navlariga qarab har xil bo’ladi va hayotiy jarayonida (jumladan, modda almashinuv, haroratning ko’tarilishi yoki pasayishi) o’zgarib turadi. o’simliklarning ekologik gruppalarida ham qovushqoqlik har xil darajada, masalan, qurg’oqchilik sharoitiga moslashgan o’simliklarda, mezofitlarga nisbatan ancha yuqori, suv o’simliklarida esa aksincha ancha past bo’ladi. Elastiklik ham protoplazmaning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Elastiklik deb zararlanmagan tirik protoplazmaning shakli o’zgartirilganda uning avvalgi holatiga qaytish xususiyatiga aytiladi. Plazmaning elastikligini uning juda ingichka tola holatigacha uzilmasdan cho’zila olish xususiyatida ham ko’rish mumkin. Bu protoplazmaning ma’lum strukturadan iborat ekanligidan dalolat beradi. Protoplazmaning suv bilan aralashmasligi sababli uni toza suyuqlik deb bo’lmaydi.

FOYDALANILGAN ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Pleshkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. Lebedov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo’jaev J. X O’simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g.

O'xshashlar

O’simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari

O’simlik hujayrasining tuzilishi va funksiyalari

O'simliklarning ko'payish fiziologiyasi

O’simliklar fiziologiyasi fani

Xujayra fiziologiyasi va patologiyasi