logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Biotexnologiya
  4. Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalishi

Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.763671875 KB
Ko'chirib olish
Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalishi Reja: 1. Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta&#39;siri 2.Kimyoviy omillar 3.Tuproq mikroflorasi 4.Mikoriza Mikroorganizmlarga tashqi muhit omillarining ta&#39;siri Ma&#39;lumki, mikroorganizmlarning hayot faoliyati tashqi muhit bilan charabarchas bog&#39;liqdir. Tashqi muhit omillari turli-tuman bo&#39;lib, ularni uch guruhga ajratish murnkin: I. Fizik omillar: temperatura, namlik, yorug&#39;lik, eritmalar konsentratsiyasi va boshqalar. II. Kimyoviy omillar: muhitning pH, oksidlanish va qaytarilish sharoiti, turli kimyoviy moddalarning ta&#39;siri. III. Biologik omillar: mikroorganizmlar orasidagi antagonizm, simbioz, metabioz, antibiotiMarning ta&#39;siri, vitaminlar, faglar vaboshqa omillar. Mikroorganizmlarga temperaturaning ta&#39;siri. Mikroorganizmlar yuksai o&#39;simliklarga qaraganda temperaturaga ancha chidamli bo&#39;ladi. Masalan, Вас . subtilis temperatura 5° dan 57°C gacha bo&#39;lganda ham rivojlanaveradi. Ko&#39;pchilik saprofit baktenyalar 20° dan 35°C gacha temperaturada rivojlana oladi, patogen mikroorganizmlar esa 36—37°C da rivojlanadi. Bundan yuqori temperaturada ular nobud bo&#39;ladi. Mikroorganizmlarning rivoj-lanishi uchun temperatura 3 nuqtada bo&#39;lishi mumkin: minimum, optimum va maksimum nuqtalar. Optimum nuqta eng qulay bo&#39;lib, bunday temperaturada mikroorganizmlar tez ko&#39;payadi va yaxshi rivojlanadi, minimum va maksimum nuqtalar esa ancha chegaralidir. Temperaturaga munosabatiga ko&#39;ra, mikroorganizmlarni quyi-dagi guruhlarga bo&#39;lish mumkin: 1) psixrofillar (psixros - sovuq), bu guruhga mansub bakte-riyalar evolutsion taraqqiyotida past temperaturada yashashga moslashgan bo&#39;ladi. Bu guruh uchun haroratning optimum nuqtasi 20—25&#34;C, minimumi esa 0°C dan past bo&#39;lishi mumkin. Psixrofil bakteriyalar uncha keng tarqalmagan. Ular Shimoliy dengiz suv- larida va tuproqlarida uchraydi; 2) mezofillar (mezos — o&#39;rtacha), bu guruhga ko&#39;pchilik mikro- organizmlar misol boiadi. Buiar uchun haroratning optimum nuqtasi 25—35°C bo&#39;lsa, maksimum nuqtasi 45—50°C, minimum nuqtasi 10°C bo&#39;ladi. Mezofill bakteriyalar tuproqda, suvda va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari yuzasida uchraydi; 3) termofillar {termos — issiq), bu guruhga bakteriyalar, akti-nomitsetlar, ba&#39;zi bir ko&#39;k-yashil suvo&#39;tlari misol bo&#39;ladi. Termofill bakteriyalar yuqori temperaturada rivojlanadi. Bu bakteriyalarni A.A.Tmshenetskiy quyidagicha klassifikatsiyalaydi: a) stenotermin termofillar - bular uchun temperaturaning maksimum nuqtasi 75 —80°C, optimum nuqtasi 50—65°C bo&#39;lib, 28—30°C da esa ko&#39;paya olmaydi. Bu guruh tabiatda kam tarqalgan; b) evritermin termofillar uchun temperaturaning maksimum chegarasi 70-75&#34;C, optimum nuqtasi 50-65°C bo&#39;lib, 28-30° da juda sekin ko&#39;payadi, tabiatda keng tarqalgan guruh; d) termotolerant formalar uchun temperaturaning maksimum chegarasi 50— 65°C, optimum] 35-45°C, minimumi 5-10°C bo&#39;lishi kerak. 30—60°C oralig&#39;ida juda tez ko&#39;payadi, tabiatda tuproqda, go&#39;ngda, issiq buloq suvlarida keng tarqalgan guruh. Termofill bakteriyalarda moddalar almashinuvi jarayoni juda jadal boradi, shuning uchun ular juda tez ko&#39;payadi va yaxshi rivojlanadi. Agar mezofillarda bakteriyalarning katta koloniyasi uch kundan keyin hosil bo&#39;lsa, termofillarda bir kundan keyin hosil bo&#39;ladi, tez o&#39;sadi va tez nobud bo&#39;ladi. Termofill bakteriyalar hujayrasidagi fermentlar yuqori tempe- ratura ta&#39;sirida inaktivatsiyaga uchraydi, shuning uchun bu bakte-riyalardan korxonalarda keng ravishda foydalanish mumkin. AAImshenetskiy fikricha, termofill bakteriyalar mczofillardan kelib chiqqan. Tabiatdagi o&#39;zgarishlar, jumladan, temperaturaning ko&#39;tarilishi mezofillarning ko&#39;pchiligini nobud qilgan bo&#39;lsa, bir qismi tirik qolgan va yuqori temperaturaga moslashgan. Bora-bora yuqori temperatura ular uchun zaruriy omil bo&#39;lib qolgan. A.A.lrnshenetskiyning bu fikrini Y.N.Mishustin ham ma&#39;qullagan. Termofillarga: Вас . cellulosae, Вас . thermophilus, Actinomyces thermophilus iar misol bo&#39;ladi (35-36-rasmlar). Y.N.Mishustin yerga go&#39;ng solinganda termofill bakteriyalarning soni ko&#39;payganli- gini kuzatgan. Mikroorganizmlarga namlikning ta&#39;siri. Bakteriyalarning nam- likka chidamiiligi turlicha bo&#39;ladi. Ba&#39;zilari juda chidamli bo&#39;lsa, boshqalari nihoyatda chidamsiz bo&#39;ladi. Masalan, gonokokklar, meningokokklar, leptospiralar, faglar namlikka chidamsiz bo&#39;lsa, xolera vibrioni — 2 kungacha, dizenteriya tayoqchasi — 7, difteriya tayoqchasi — 30, qorin till tayoqchasi — 70, stafilokokklar va sil tayoqchasi esa 90 kungacha chidaydi. Azotobakter, nitrifikatorlar, tugunak bakteriyalari namlikka juda ham sezgir, ularning rivojlanishi uchun namlikning optimal miqdori 40—80% (to&#39;la suv sig&#39;imiga nisbatan) bo&#39;lishi kerak. Lekin vegetativ hujayralarga nisbatan sporalar ancha chidamli bo&#39;ladi, chunki bularning hujayralaridagi suvning ko&#39;p qismi mustahkam bog&#39;langan suvdir. Masalan, mog&#39;or zamburug&#39;larining sporasi 20 yil qurg&#39;oqchilikka chidaydi. Amerikalik olim Kameronning (1962-y.) aniqlashicha, ko&#39;k-yashil suv o&#39;ti — Nostoc commune gerbariy holatida 107 yildan so&#39;ng hayotchanligini namoyon qilgan. Nostok namlik yo&#39;q vaqtlarda anabioz holatga o&#39;tadi, namlik yetarli bo&#39;lishi bilan yana hayotini davom ettiradi. Bakteriyalar hujayrasi kuritilganda, protoplazmasi suvsizlanadi va oqsillar denaturatsiyaga uchraydi, shu usuldan foydalanib, oziq-ovqatni quritilgan holda uzoq muddat saqlash mumkin bo&#39;ladi. Masalan. go&#39;sht, baliq yoki uzum, boshqa bir qancha rezavor mevalar quritilgan holda saqlash mumkin yoki oziq-ovqatlar, masalan, konservalarpast temperaturada va yuqori bosim ostida suvsizlantiriladi (bu usul sublimatsiya deb nomlanadi), keyin esa tez sovitib muzlatiladi. Shakarlar, vitaminlar, fermentlarni sublimatsiya yo&#39;li bilan uzoq muddat saqlash mumkin. Yorug&#39;likning ta&#39;siri. Ko&#39;pchilik bakteriyalar uchun yorug&#39;lik dezinfeksiyalovchi omil hisoblanadi, chunki uitrabinarsha nurlar bakteriyalar hujayrasidagi oqsillar va nuklein kislotalar tomonidan yutiladi va ulaming kimyoviy tarkibini o&#39;zgaitiradi. Shuning uchun yorug&#39;likning bu xususiyatidan jarrohlik xonalarini, vaksinalar, antibiotiklar tayyorlanadigan xonalarni, sut va suvni sterillashda foydalaniladi. Yuqori bosimning ta&#39;siri. Ko&#39;pchilik bakteriyalar yuqori bosimga ancha chidamli bo&#39;ladi. Faqat 10000 atm bosim ularga salbiy ta&#39;sir ctishi mumkin. Dengiz va okeanlarda chuqur suv qatlamlari tubida bakteriyalar ko&#39;p uchraydi. Achitqilar 500, mog&#39;or zamburug&#39;lari 30000, fitopatogen vimslar esa 5000 atmosferagacha bosimga chidaydi. Ultratovush bakteritsidlik xususiyatiga ega, 20000 Hz oziq-ovqat mahsulotlarini va vaksinalarni dezinfeksiyalash uchun yetarhdir. Havoni tozalashda aeroionizatsiyaning ahamiyati katta. Vodorod ionlari konsentratsiyasiiting ta&#39;siri. Vodorod ionlari- ning konsentratsiyasi pH deb belgilanadi. pH-7 bo&#39;lsa neytral, pH > 7 bo&#39;lsa ishqoriy, pH < 7 bo&#39;lsa, muhit kislotali bo&#39;ladi. Ko&#39;p chilik mikroorganizmlar muhit konsentratsiyasi biroz ishqoriy yoki neytral bo&#39;lsa yaxshi rivojlanadi, zamburug&#39;lar biroz nordon mu-hitda yaxshi rivojlanadi. Mikroorganizmlar o&#39;zi yashagan muhitdagi pH ni qisman o&#39;zgartirishi mumkin. Buni LARabotnova (1958-y.) «moslanuvchi moddalar almashinuvi» deb nomlagan. Tashqi muhitdagi eritma-larning konsentratsiyasi oshganda (masalan, tuzlashda, murabbo pishirishda), bakteriyalar hujayrasidagi suv tashqariga chiqadi va unda plazmoliz ro&#39;y beradi, ular ko&#39;paya olmaydi. Shundan foydalanib, go&#39;sht, baliq tuzlanadi, povidlo tayyor-laganda&#39;shakar eritmasining konsentratsiyasi 70% ga yetkaziladi. Kimyoviy omillar Ba&#39;zi kimyoviy moddalar bakteriyalarga kuchli ta&#39;sir etadi. Masalan, ularga kuchli kislotalar, ishqorlar, og&#39;ir metallarning tuzlari bilan ta&#39;sir etiisa, ularda manfiy xemotaksis namoyon bo&#39;ladi. Ba&#39;zi moddalarning oz miqdori ijobiy ta&#39;sir etsa, ko&#39;p miqdori salbiy ta&#39;sir etadi. Masalan, 40% li formaldegid (formalin) vegetativ hujayralami va sporalarni nobud qiladi, fenol yoki karbol kislotaning 3-5% И eritmasi, xlorli ohakning 10-20% li eritmasi yoki spirtning 75% li eritmasi dezinfeksiyalashda ko&#39;p ishlatiladi. Mikroorganizmlar o&#39;sliriladigan oziqa muhitini albatta sterillash zarar. Ular avtoklavda 1-2 atm bosimda 105-120°C da 15-30 minut davomida sterillanadi. Kox qaynatgichida ham bo&#39;lib-bo&#39;lib sterillash mumkin. Buning uchun 100°C da 30 minut sterillanadi, keyin termostatda bir sutka saqlanadi. Ikkinchi kun yana 100°C da 30 minut sterillanadi va termostatda saqlanadi, uchinchi kuni ham xuddi shunday steril lanadi. Mikrobiologiyada ishlatiladigan asboblar esa issiq havo yor-damida quritkich shkaflarda 150—160°C temperaturada 1,5—2,0 soat davomida sterillanadi. Oziq-ovqat sanoatida pasterlash usulidan keng foydalaniladi. Bunda sut mahsulotlari 60°C temperaturada 30 minut saqlanadi, bunday ishlov berilganda bakteriyalarning vegetativ hujayralari nobud bo&#39;Iadi. Biologik omillar Tabiiy sharoitda mikroorganizmlar murakkab biosenozlarni tashkil etadi, ya&#39;ni bir yerning o&#39;zida turli bakteriyalarni uchratish mumkin. Bakteriyalar orasida simbioz, metabioz, antagonizm uchrashi mumkin. Simbioz holda hayot kechirganda bir tur kkkinchi tur bilan birgalikda yashaydi. Masalan, kefir donachalari tarkibida sut kislota hosil kiluvchi bakteriyalar va achitqi zamburug&#39;lari birgalikda yoki tugunak bakteriyalar dukkakdosh o&#39;simliklar bilan birgalikda yashaydilar. Metabiozda bir bakteriya ikkinchi baktcriya uchun qulay sharoil yaratib beradi. Masalan, ammonifikatorlar nitrifikatorlar uchun NH 3 hosil qiladi. Nitrozomonas NH 3 ni o&#39;zlashtirib, nitrobakter uchun HN0 2 hosil qiladi: 2NH 3 + 30 2 Nilroso > 2HNO, + 2H 2 0 + 658 kJ nonas HN0 2 ni nitrobakter oksidlaydi: 2HN0 2 + Q 2 Nitrobactcr ) 2HNQ; + 180 kJ nonas Anagonizmda bir tur ikkinchi turning rivojlanishini cheklab qo&#39;yadi. Masalan, sodda hayvonlar bakteriyalarni yeb qo&#39;yadi, bakteriofaglar bakteriyalarni eritib yuboradi, bijg&#39;ituvchilar chiri-tuvchilarning ko&#39;payishini cheklab qo&#39;yadi yoki turli- tuman anti-biotiklarbakteriyalargasalbiy ta&#39;sir etadi. Mikroorganizmlarga tash-qi muhit omillarining ta&#39;sirini bilgan holda, ularga qarshi kurash choralarini qo&#39;llash mumkin bo&#39;Iadi. *> Savbllar 1. Mikroorganizmlarga ta&#39;sir etuvchi fizikaviy omillarni ko&#39;rsating va ularning ta&#39;sirini izohlang. 2. Mikroorganizmlarga kimyoviy moddalarning ta&#39;siri haqida gapirib bering. 3. Biologik omillarning ta&#39;siri, ya&#39;ni murakkab bioscnozni tushuntiring. Suv mikroflorasi Boshqa tirik organizmlarga qaraganda bakteriyalar tabiatda keng tarqalgan, chunki ular nihoyatda mayda bo&#39;lganligi, tashqi muhit omiliariga tez moslasha olganligi, turh-tuman oziqa moddalarni iste&#39;mol qila olganligi uchun boshqa organizmlar yashay olmay- diganjoylarda ham uchraydi. Bakteriyaiartuproqda, suvda, havoda va boshqa organizmlar tanasida uchraydi. Suvda juda ko&#39;p mikroorganizmlar uchraydi, chunki suv tabiiy muhit hisoblanadi. Suvga mikroorganizmlar tuproqdan o&#39;tadi. Agar suvda oziqa moddaiar yetarii bo&#39;lsa, mikroorganizmlar soni juda ko&#39;payib ketadi. Ayniqsa chiqindi oqava suvda bakteriyaiar ko&#39;p bo&#39;ladi. Artezian quduqlari va buloq suvlari esa toza hisoblanadi, ularda bakteriyaiar deyarli uchramaydi. Ariq va hovuz suvlarida, ayniqsa, ariq suvining 10 sm gacha bo&#39;lgan chuqur qismida, qir-g&#39;oqqa yaqin joylarda mikroblar soni ko&#39;p bo&#39;ladi. Qirg&#39;oqdan uzoqlashgan va chuqurlashgan sari mikroblar soni kamaya boradi. 1 ml toza suvda 100—200 dona mikrob uchrasa, iflos suvda 100000 dan 300000 gacha va undan ham ko&#39;p mikrob bo&#39;ladi. Ayniqsa, aholi yashaydigan joylardan oqib o&#39;tgan suvda bakte riyaiar ko&#39;p bo&#39;ladi. Masalan, A.S.Razumov ma&#39;lumotiga ko&#39;ra, Ural daryosining suvida aholi yashaydigan punktdan yuqorida 1 ml da 19700 bakteriya, aholi yashaydigan punktdan pastda esa 400000 dona bakteriya borligi aniqlangan. Suvning eng yuqori qatlamida bakteriyaiar kamroq, o&#39;rta qatla- mida ko&#39;proq va pastki qatlamida yanada kamroq bo&#39;ladi. Masalan, qirg&#39;oqdan 300 m narida 1 ml suvda 38 dona bakteriya, 5 m chuqurlikda 79 dona bakteriya, 20 m chuqurlikda esa 7 dona bakteriya borligi aniqlangan. Yomg&#39;irdan keyin bakteriyaiar soni ko&#39;payadi, yomg&#39;irdan oldin 1 ml suvda 8 ta bakteriya borligi aniqlangan bo&#39;lsa, yomg&#39;irdan keyin ulaming soni 1223 taga yetgan. Ariq suviga nisbatan ariqning cho&#39;kindi moddalarida mikroblar soni ko&#39;p bo&#39;ladi, ayniqsa oltingugurt va temir bakteriyalari ko&#39;p uchraydi. Bulardan tashqari, nitrifikatorlar, azotfiksatorlar, pektinni parchalovchilar ham uchraydi. Suvda spora hosil qilmaydiganlar (97%), cho&#39;kindilarda esa spora hosil qiluvchilar (75%) uchraydi. Suvda doim uchraydigan bakteriyaiar: Bad. flurescens, Bad. aquatilis, Micrococcus candicans va boshqalar, hovuz suvlarida esa vibrionlar, spirillalar, temir va oltingugurt bakteriyalari uch raydi. Oqava suv tarkibida milliardlab bakteriyaiar uchraydi va ular orasida yuqumli ichak kasalliklarini qo&#39;zg&#39;atuvchi vakillar ham bo&#39;ladi. Suvning eng iflos qismi polisaprob zona dcyiladi, bu zonadagi suvning 1 ml da 1000000 ga yaqin bakteriya bo&#39;ladi. O&#39;rtacha ifloslangan zona mezasaprob zona bo&#39;lib, bu zonadagi suvning 1 ml da 100000 bakteriya bo&#39;ladi. Ancha toza qismi oligosaprob zona deyilib, bu zonadagi suvning 1 ml da 1000 ga yaqin bakteriya uchraydi. Polisaprob zonada o&#39;simlik va hayvon qoldiqlari anaerob yo&#39;l bilan parchalanadi, natijada metan, vodorod sulfid, merkaptan, ammiak, organik kislotalarvaaminokislotalar hosil bo&#39;ladi. Meza saprob zonada moddalarning parchalanishi davom etadi. Oligosaprob zonada ko&#39;proq ikki valentli temir tuzlari uch va- lentli tuzlarga aylanadi. Ayniqsa, ariq va hovuz suvlarida juda ko&#39;p patogen mikroblar uchraydi, ular orasida brutsellyoz, qorin tifi, dizenteriya tayoqchaiari, vabo vibrioni va boshqalar bo&#39;lishi mumkin. Bitta odam 10 minut cho&#39;milganda tanasidan suvga 3 milliard saprofit bakteriya, 100 mingdan 20 milliongacha ichak tayoqchasi tushadi. Baktcriyalarning ko&#39;l suvida tarqalishi yil fasllariga qarab o&#39;zgaradi. May va iyun oylarida bakteriyaiar soni ko&#39;proq bo&#39;ladi. Dengiz va okean suvlarida mikroblar soni ariq suvlaridagidan kam, qirg&#39;oqqa yaqin joylarda esa ko&#39;proq bo&#39;ladi. A.Y.Kriss va B.L.lsachenko dengiz va okean suvlarida denitri- fikatorlar boiiigini aniqlaganlar. Kriss va uning shogirdlari ocean suvlarida spora hosil qiluvchi va spora hosil qilraaydigan vakillar, aktinomitsetlar ham uchrashi mumkinligini ko&#39;rsatadilar. Tinch okeandagi bakteriyalar soni va biomassa miqdori tekshi- rilganda quyidagi natijalar olingan: okeanning 50 m chuqurlikkacha bo&#39;lgan qismida 1 sm 3 suvda 100 minglab bakteriya topilgan, biomassaning miqdori 1 sm 3 suvga nisbatan olinganda atigi bir necha o&#39;n milligrammni tashkil etgan. 50 m dan 200 m gacha chuqurlikda 1 sm 3 suvda 10000 bakteriya bo 1 lib, biomassa 10 mg/m 3 ga, 750-3000 m chuqurlikdagi suvning 1 sm 3 da bakteriyalar soni 100000 gacha, biomassa esa 0,1 mg/m 3 ga teng bo&#39;lgan. B.S.Butkevich dengiz suvida 3% ga yaqin NaCl bo&#39;lganda ham bakteriyalar yaxshi o&#39;sganligini aniqiagan. Bakteriyalarning 60% ga yaqin shtammlari chuchuk suvlarda o&#39;smaganligi aniqlangan. Bu bakteriyalarni Kriss galofillar deb atagan. Galofillar Tinch okeanda 56,5% dan 88% gacha, Hind okeanida va Antarktida atrofidagi dengizlarda 53— 91% gacha uchrashi aniqlangan. Ma&#39;lumki, oqava suvda uchraydigan bakteriyalarga dengiz suvi salbiy ta&#39;sir etadi. Masalan, Karpenter va uning shogirdlarining (1938-y.) aniqlashi bo&#39;yicha, dengiz suvi 30 minut ichida oqava suvdagi bakteriyalarning 80% ni nobud qilgan. Rozenfeld va Sobbel (1947-y.) dengiz suvidan antibiotiklar hosil qiluvchi 9 ta forma topganlar, bu antibiotiklar esa bakteriyalarning boshqa formaiariga salbiy ta&#39;sir etgan. Aholisi zich joylashgan yerlardagi suvda mikroblar juda ko&#39;p bo&#39;ladi, shahardan 3—4 km nariroq o&#39;tgan suvda mikroblar soni kamroq bo&#39;ladi. Buning bir qancha sabablari bor: mexanik yo&#39;l bilan mikroblar suv tagiga cho&#39;kadi, suvda oziqa moddalar ka-mayadi, bevosita tushgan quyosh nuri ularga salbiy ta&#39;sir etadi, mikroorganizmlarning bir qismini sodda hayvonlar iste&#39;mol etadi va boshqa omillar. Patogen rrukroblardan brutsellyoz, tulyaremiya, paratif, dizen- teriya tayoqchalari, vabo vibrioni va boshqalar oqava suvda uzoq muddat yashaydi. Qorin tifi tayoqchasi 21 kun, muzda 60 kun va oqava suvda 6-30 kungacha yashaydi. Demak, ochiq suv havzalari yuqumli ichak kasalliklarini tarqatishda xavfli vosita bo&#39;lishi mum- kin. Shuning uchun suvni biologik usul bilan tozalashga alohida ahamiyatberiladi. Suvni tozaiash. Tozalash uchun suv awal maxsus tindir- gichlarda tindiriladi, bunda mikroorganizmlarning 75% i cho&#39;kadi. Cho&#39;kish jarayoni tez borishi uchun suvga koagulyant (ohak yoki glinozyom) qo&#39;shiladi, so&#39;ngra mayda shag&#39;al va qum orqali filtrlanadi. Shundan keyin esa xlorlanadi. Suvning tarkibidagi ichak tayoqchasi titr orqali aniqlanadi. Agar 300-500 ml suvda bir dona ichak tayoqchasi topilsa, suv toza hisoblanadi, shundan keyin bu suv quviirlari orqali aholiga yuboriladi. Tuproq mikroflorasi Tuproqda juda ko&#39;p mikroorganizmlar uchraydi, ya&#39;ni 1 g tuproqda millionlab yoki milliardiab bakteriya bo&#39;ladi. Havo va suvga nisbatan tuproqda bakteriyalar ko&#39;p bo&#39;ladi. Tuproq asosiy manba bo&#39;Iib, undan mikroblar havo va suvga o&#39;tib turadi. Tup roqda turli-tuman bakteriyalar, aktinomitsetlar, mog&#39;oriar, achit-qilar, suvo&#39;tlari va sodda hayvonlar uchraydi. Ba&#39;zi olimlarning hisoblashlaricha, 1 ga haydaladigan yerning 25 sm chuqurlikkacha bo&#39;lgan qatlamida 3—5 tonnagacha bakteriya uchrar ekan. Bakteriyalarning tuproqda tarqalishi tuproqning xususiyatiga bog&#39;liq bo&#39;ladi. Tuproqqa tushgan o&#39;simlik va hay-vonlar qoldig&#39;i hisobiga mikroorganizmlar juda ko&#39;payib ketadi. Tuproqdagi mikroorganizmlar soni tuproqning turiga, fizik- kimyo-viy xossalariga va iqlim sharoitiga ko&#39;ra turli bo&#39;ladi. Tuproqning yuza qismida mikroblar ko&#39;p bo&#39;ladi, pastga tushgan sayin ulaming soni kamayib boradi. Mikroorganizmlar ko&#39;proq 10-15 sm li qatlamda ko&#39;p bo&#39;ladi, chunki bu yerga quyosh nurlari tik tushmaydi, oziqa va namhk yctarli bo&#39;ladi. Chuqur qatlamlarda bular kam bo&#39;ladi, chunki tuproq tabiiy filtr vazifasini bajaradi va bakteriyalarni yerosti suvlariga kam o&#39;tkazadi. Tuproqda turli-tuman fiziologik guruhlarga mansub bo&#39;lgan aeroblar, anaeroblar, saprofitlar, nitrifikatorlar, azotfiksatorlar, seliulozani parchalovchilar, oltingugurt bakteriyalari, spora hosil qiluvchilar va spora hosil qilmaydigan. vakillari keng tarqalgan. Yil fasl-lariga qarab tuproqdagi mikroorganizmlar soni ham o&#39;zgarib turadi. Ayniqsa, o&#39;simliklarning ildiz tizimi atrofida bakteriyalar ko&#39;p to&#39;planadi, ulaming ko&#39;pchiligi aerob, tayoqchasimon ( Pseudomonas) spora hosil qilmaydigan vakillardir. Pseudomonas avlodiga mansub bakteriyalar uglevodlar, organik kislotalarni o&#39;zlashtiradi va o&#39;zi ham bir qator vitaminlar sintezlash xususiyatiga ega. Bu vitamin-larni o&#39;simliklar o&#39;zlashtiradi. Tuproqdagi organik moddalar parchalanganda bakteriyalaming biosenozlari almashinib turadi. Awalgicha tuproqda tez va oson parchalanadigan moddalar bo&#39;lganda, asosan spora hosil qilmay digan tayoqchasimon bakteriyalar keng tarqaladi, keyinchalik ular-ning o&#39;rnini spora hosil qiluvchi aerob bakteriyalar cgallaydilar. Tuproqdagi mikroorganizmlarni hisoblash uchun 1924-yili S.N.Vinogradskiy yangi metod ishlab chiqdi. Uning mohiyati quyidagidan iborat: ma&#39;lum hajmdagi yoki miqdordagi tuproq suspcnziyasidan surtma mazok tayyorlanadi, so&#39;ngra u karbol kislotada eritilgan eritrozin bilan bo&#39;yaladi va mikroskop orqali mikroorganizmlar soni hisoblanadi. F.N.Germanov bakterioskopik metodni yanada mukammal-lashtirdi. U tuproq zarrachalariga osh tuzi bilan ta&#39;sir etdi. Natijada tuproq kompleksidan kalsiy va tuproq zarrachasi icliidagi va ustidagi bakteriyalar bo&#39;shaydi. Bu mctod bilan hisoblaganda, 1 g tuproqdagi bakteriyalar soni 10 milliardga yetgan. Tuproqqa yaxshi ishlov berilsa, yerda bakteriyalar soni ortishini quyidagi jadval ma&#39;lumot- laridan ko&#39;rish mumkin (7-jadval) 7-jadval O&#39;zlashtirilgan va o&#39;zlashtirilmagan yerlardagi bakteriyalar soni (1 g tuproqda million dona hisobida) Tuproq luri Gorizont- lar Kokk - lar Tayoqcha- simonlar Yirik kokklar (azoto- Jami bakteriya lar soni O&#39;zlashtiril - magan qora tuproq A, B, B 2 2050 730 790 410 50 20 260 960 1760 2709 1740 2570 O&#39;zlashtirilgan qora tuproq A,в, 5540 390 550 240 60 0 590 2340 1130 6470 2890 1750 O&#39;zlashtiril - magan sho&#39;r tuproq A, A 2 B 2 2620 640 580 • 280 700 40 290 966 480 3230 1670 1000 O&#39;zlashtirilgan sho&#39;r tuproq A, A 2 B 2 4300 1800 600 400 160 12 600 1400 3200 5820 3400 3872 Tuproq hosil bo &#39; lish jarayonida tirik organizmlardan : bakte riyalar , zamburug &#39; lar , inflizoriyalar , suvo &#39; tlari , o &#39; simliklarning il - dizi va bir qator hayvonlaming ahamiyati ninoyatda katta bo &#39; lgan . Havo mikroflorasi Havo mikroflorasi tuproq va suv mikroflorasi bilan bog &#39; liq , chunki havo ular ustida joylashgan bo &#39; ladi . Agar tuproqda va suvda mikroorganizmlarning ko &#39; payishi uchun sharoit bo &#39; lsa , havoda mikroorganizmlar ko &#39; paya olmaydi . Havoga mikroorganizmlar chang bilan birga ko&#39;tariladi, keyin yana tuproqqa o&#39;tadi. Havoda oziqa moddalar yetishmaganda yoki ultrabinafsha nurlar ta&#39;siridan bakteriyalarning bir qismi nobud bo&#39;ladi. Shuning uchun havoda mikroblar soni tuproq va suvdagiga nisabatan kam bo&#39;ladi. Havo mikroflorasida kokklar, sarsinalar, tayoqchasimonlar, mog&#39;or zamburug&#39;larining sporalari, achitqi zamburug&#39;lari va boshqa mikroorganizmlar uchraydi. Shahar havosida mikroorga nizmlar ko&#39;p bo&#39;ladi, qishloq havosida kamroq bo&#39;ladi. Ayniqsa, o&#39;rmonlar, tog&#39;lar havosi toza bo&#39;ladi. Yer yuziga yaqin havo tarkibida mikroblar soni ko&#39;p bo&#39;lib, yuqoriga ko&#39;tarilgan savin kamayib borishini Y.N.Mishustin kuzatgan. 1 m 3 havoda 5000— 300000 ga yaqin bakieriya bo&#39;lishi aniqlangan. Bakteriyalar orasida kasallik tug&#39;diruvchi vakillari ham ko&#39;p uchraydi: sil tayoqchalari, streptokokklar, stafilokokklar, gripp viruslari, ko&#39;kyo&#39;tal tayoqchasi va boshqalar ana shular jumlasi-dandir. Gripp, qizamiq, ko&#39;kyo&#39;tal faqat havo tomchilari orqali yuqadi, ya&#39;ni aksirganda chiqadigan mayda aerozol tomchilar o&#39;zida bakteriyalar tutgan bo&#39;lib, havoga tarqaladi, atrofdagi odamlar ularni nafas yo&#39;li orqah yutishlari natijasida kasallanadilar. Buning oldini olish maqsadida xonalar havosini doimo tozalab turish zarur. Yozda ko&#39;chalarga suv sepib, chang ko&#39;tarilmasligiga, ko&#39;kalamzorlash-tirish islilariga ahamiyat berish kerak. Ignabargli o&#39;rmonlarga sayohat qilish odamning salomatligi uchun muhim ahamiyatga ega. Rizosfera bakteriyalari O&#39;simliklar ildizi ta&#39;siri ostidagi zona rizosfera deyiladi. Rizosfera mikroorganizmlari ildizlar yuzasida va o&#39;simlik ildizlariga bevosita taqalib turadigan tuproqda ko&#39;plab rivojlanadi. N.A.Krasilnikov ma&#39;lumotiga ko&#39;ra, makkajo&#39;xori, kungaboqar, soya va boshqa ekinlar rizosferasidagi mikroorganizmlar soni nazorat yerlaridagiga qaraganda 5—10 baravar ko&#39;p boiar ekan. Rizosferada 3 ta zona farq qilinadi: 1) mikrofloraga nihoyatda boy bo&#39;lgan ildizlar yuzasi; 2) iklizlarga taqahb turadigan tuproqning yupqa qatlami; 3) ildizlar yuzasidan 0,5—1 mm narida bo&#39;lgan haqiqiy rizosfera zonasi. Bu zonada mikroorganizmlar uchun oziqa ko&#39;p bo&#39;ladi. Rizosfera zonalarida mikroorganizmlar juda ko &#39; p miqdorda bo &#39; ladi , o &#39; simliklarning rivojlanish fazalariga qarab , ularning soni ham o &#39; zgarib turadi . Odatda, urug&#39;lar unishidan to gullash davri-gacha mikroorganizmlar soni orlib boradi, gullash davrida ka-mayadi. Zamburug&#39;lar, aktinomitsetlarvasellulozani parchalovchi bakteriyalar soni csa gullash davrida ortadi. Rizosferada ko&#39;pincha spora hosil qilmaydiganlardan: psevdomonaslar, mikrobakteriyalar, radiobakteriyalar va boshqalar uchraydi. Bakteriyalar o&#39;simliklar uchun fiziologik aktiv moddalar hosil qiladi, qoldiq moddalarni parchalaydi va o&#39;z navbatida yuksak o&#39;simliklarga ta&#39;sir etib turadi. O&#39;simliklar ildizidan chiqqan moddalardan esa rizosfera bakteriyalari foydalanadi. Yuksak o&#39;sim- liklarning barglari va novdalarida epifit mikroflora bakteriyalari uchraydi. Nemis olimi Y.Libbert (1966-y.) epifit mikroflora bakteriyalari fiziologik aktiv modda — geteroauksin sintezlash xususiyatiga ega degan fikrni aytdi. Lekin V.I.Kefeli (1969-, 1971-y.) karam o&#39;sim- ligi steril muhitda L-triptofandan geteroauksin sintezlashini ko&#39;rsatadi. AATarasenko (1972-y.) epifit mikroflora makkajo&#39;xori maysa- larining o&#39;sishiga va moddalar almashinuvi jarayoniga ijobiy ta&#39;sir etganligini kuzatgan. Ajratib olingan 12 tur bakteriyadan atigi 6 turi geteroauksin sintezlash xususiyatiga ega ekanligi ma&#39;lum bo&#39;lgan. Mikoriza 1881-yili polyak olimi F.M.Kamenskiy mikoriza hodisasini k&shf etadi. O&#39;simliklar ildizi bilan zamburug&#39;lar orasidagi simbioz mikoriza deb ataladi. Mikoriza ko&#39;pchilik daraxtlar va g&#39;alladoshlar oilasining vakillari orasida uchraydi. Mikorizada zamburug&#39; giilari o&#39;simlikning ildizlari orasiga o&#39;sib kiradi. Mikorizani zamburug&#39;- lardan fikomitsetlar, askomitsetlar va bazidiali zamburug&#39;lar hosil qiladi. Bu tabiatda keng tarqalgan hodisa bo&#39;lib, ektotrof va endotrof formalari bor. Ektotrof mikorizada zamburug&#39; giflari o&#39;simlik ildizini hamma tomondan o&#39;rab oladi, buning natijasida o&#39;simlikning fldiz tukcha-lari nobud bo&#39;ladi. Endotrof mikorizada zamburug&#39; giflarining faqat bir qismigina ildizning yuza qismida bo&#39;lib, asosiy qismi ildizning parenxima hujayralari orasiga o&#39;sib kiradi, ildiz tukchalari tirik bo&#39;ladi. Zamburug&#39; giflari o&#39;simlik ildizining shimish yuzasini oshiradi, shu bilan birga o&#39;simlik o&#39;zlashtira olmagan anorganik va organik birikmalami eritadi. O&#39;sirnlikni azot bilan ta&#39;minlaydi, ya&#39;ni organik qoldiqlarni parchalab, ammiakli birikmalarga aylantiradi. Bundan tashqari, mikoriza zamburug&#39;lari tuproqdan fosforli birikmalami olishda ham o&#39;simlikka yordam beradi. Buning hisobiga o&#39;simlik zamburug&#39;ni glukoza bilan ta&#39;minlaydi. Glukoza molekulasida bo&#39;l gan energiya hisobiga zamburug&#39; qiyin eriydigan fosforli birikmalar va torflarni o&#39;zlashtirish imkoniyatiga ham ega bo&#39;ladi. Ayniqsa o&#39;simliklardan orxideyalarda mikoriza hodisasi keng tarqalgan. Orxideyalarning urug&#39;i juda qiyin unib chiqadi, chunki unga vitaminlardan: nikotin kislota (PP), В vitamin va boshqalar yetishmaydi, kam sintezlanadi. Ularni esa zamburug&#39;lar hosil qiladi, buning natijasida esa urug&#39; tez unib chiqadi. Mikoriza hodisasi daraxt- lardan archa, qayin, qarag&#39;ay va boshqa o&#39;simliklarda keng tarqalgan. Mikioorganizmlar fiziologik aktiv moddalar, vitaminlar, fer-mentlar, auksinlar, gibberelhnlar, antibiotiklar, ba&#39;zi bir amino- kislotalarni sintezlash xususiyatiga ega. Bunday moddalarni bak-teriyalar, zamburug&#39;lar, achitqilar, aktinomitsetlar, suvo&#39;tlar sintez- laydilar. Nitrifikatorlar, azotobakteriyalar, tuganak bakteriyalari va boshqa vakillari o&#39;sish uchun zarur bo&#39;lgan barcha moddalarni sintezlash xususiyatig a ega. Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem-x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

O'xshashlar

Mikroorganizmlarning geologik faoliyati
Tabiatda azotning aylanishi
Mikroorganizmlarning morfologiyasi va ultrastrukturasi
Mikroorganizmlardan sanoat asosida foydalanishning zamonaviy usullari
Biotexnologik jarayonlarning eng muhim biokimyoviy asoslari