logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Biotexnologiya
  4. Tabiatda azotning aylanishi

Tabiatda azotning aylanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.6435546875 KB
Ko'chirib olish
Tabiatda azotning aylanishi Reja: 1. Aramonifikatsiya jarayoni va mochevinaning parchalanishi 2.Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlari 3.Bakterial o&#39;g&#39;itlar Aramonifikatsiya jarayoni va mochevinaning parchalanishi Yer yuzidagi barcha tirik organizmlar qachonlardir o&#39;lik mate-riyadan hosil bo&#39;lgan, shu bilan birga o&#39;lik materiyadan keskin farq qiladi, lekin u bilan doim munosabatda bo&#39;ladi. Ya&#39;ni jonsiz va jonli tabiatdagi o&#39;zgarishlar doimiy va uziuksizdir, moddalar bir holatdan ikkinchi holatga o&#39;tib turadi, organik moddalar hosil bo&#39;ladi, ular yana parchalanib turadi. Bu moddalarning kichik biologik aylanish doirasidir. Bu doirada tirik moddani tashkil etgan kimyoviy elementlardan C, N, S, P ning tabiatda aylanishi muhim ahamiyatga ega, chunki bu elementlar oqsil tarkibiga kiradi. O&#39;simliklar atmosferadagi erkin azotni va organik moddalar tarkibidagi azotni o&#39;zlashtira olmaydi. Ular faqat mineral holdagi azotU birikmalar: ammoniyli va azotU tuzlardan foydalanadilar, xolos. Agar podzol tuproqlar haydalma qatlamining 1 gektarida 6000 kg azot bo&#39;lsa, shundan o&#39;simliklar o&#39;zlashtira oladigani 1% ni tashkil etadi. Lekin bu azot ekinlardan hatto bir marta yaxshi hosil olish uchun ham yetmaydi. Demak, Yer yuzida hayot davom etishi uchun o&#39;simliklar va hayvonlar tomonidan hosil bo&#39;lgan organik moddalar doim par chalanib turishi kerak. Organik moddalarning parchalanishida mikroorganizmlaming roli nihoyatda katta. Ular hayot jarayoni natijasida organik moddalarni parchalaydi va C0 2 , H 2 0, NH 3 , HN0 3 , S, P va boshqa anorganik moddalar hosil qiladi, bu mod dalar yana aylanish doirasiga o&#39;tadi. Tabiatda moddalarning doimiy va uzluksiz aylanib turishini V.L.Omelyanskiy ta&#39;kidlab o&#39;tgan. Tabiatda azot zaxirasi juda ko&#39;p, havo tarkibida 4/5 qismni azot tashkil etadi. 1 ga yer ustidagi havoda 80000 t azot bo&#39;ladi. Yer yuzida yashab turgan organizmlardagi azotning miqdori 20-25 milliard tonnani tashkil etadi. Podzol tuproqlar haydalma qatlamining 1 gektarida 6 t, qora tupraqlarda 18 t azot bo&#39;ladi. Mikroorganizmlaming ayrimlari organik moddalarni parchalab, mineral moddalar hosil qiladi. Bu mineral moddalarni o&#39;simliklar o&#39;zlashtiradi, ikkinchi tomondan azotfiksatorlar havodagi azotni o&#39;zlashtirib, undan organik modda lar sintezlaydi. Shunday qilib, azot tabiatda aylanib yuradi. Azot ning tabiatda aylanishida: ammonifikatsiya, nitrifikatsiya, denitri- fikatsiya va azotofikatsiya jarayonlari boradi. Ammonifikasiya jarayoni. O&#39;simliklar va hayvonlar qoldig&#39;ida juda ko&#39;p miqdorda organik moddalar bo&#39;ladi. Ularning mineral moddalarga aylanishi o&#39;simliklaming azot bilan oziqlanishi uchun muhim-ahamiyatga ega. Oqsillarning chirishi jarayonidaNH 3 hosil ho&#39;lishi ammonifikatsiya jarayoni deyiladi. Chirish jarayoni aerob va anaerob sharoitda boraveradi, lekin aerob sharoitda tezlashadi. Chirituvchi mikroorganizmlar guruhiga xilma xil bakteriyalar misol bo&#39;ladi. Anaeroblardan eng keng tarqalgani tayoqcha shaklida, uzunligi 5-6 nm, diametri 0,6-0,8 nm bo&#39;lgan, peritrixa tipda xivchin- langan, spora hosil qiladigan, hujayrasi baraban tayoqchasi shakli- dagi bakteriyalardir. Bunday bakteriyalar, asosan, oqsillami parcha- laydilar. Patogen chirituvchi bakteriyalarga qoqshol kasalligini kelti- rib chiqaruvchilar misol bo&#39;la oladi. Fakultativ anaeroblarga ichak tayoqchasi Eschirichia coli va protey tayoqchasi Вас . proteus misol bo&#39;ladi (40—41-rasmlar). Peretrixa tipda xivchinlangan harakatchan. uzunligi 1—3 nm, 42- rasm . Pseudomonas fluiorenses diametri , 0,5—1 run bo &#39; lgan Вас. mesentericus , Вас. subtillis , Вас. mysoides , Вас. megatherium oqsillarni aerob sharoitda parcha - laydigan bakteriyalardir . Bularning hammasi spora hosil qiladi. Kichik tayoqchasimon Pseudomonas fluiorenses spora hosil qil-maydi (42-rasm). Oqsillar parchalanganda suv, karbonat angidrid, ammiak, vodorod sulfid, metilmerkaptan (CH 3 SH) hosil bo&#39;ladi. Yoqimsiz hidU indol, skataol kabi moddalar ham hosil bo&#39;ladi. Bunda oqsil-larga eng avval proteolitik. fermentlar ta&#39;sir etib, peptonlar, poli-peptidlar va aminokislotalar hosil kiladi. V.N.Shaposhnikov ko&#39;r- satganidek, oqsillarning parchalanishi ikki yo&#39;l bilan boradi: Birinchidan, aminokislotalar bakteriyalar tanasining tuzilishi uchun sarflanadi; ikkinchidan, aminokislotalardan uglerod man-bayi sifatida fondalaniladi. Bu jarayonda hosil bo&#39;lgan ortiqcha NH 2 guruh NH 3 ga aylanadi yoki NH 3 organik kislotalar bilan bog&#39;lanadi. Reaksiya oxiriga yetrnasdan ba&#39;zi kislotalar yoki spirtlar hosil bo&#39;lishi mumkin. Masalan, alanin aminokislotasidan pirouzum kislota va ammiak hosil bo&#39;ladi. Tuproqda organik moddalarning parchalanish jararyoni iqlim sharoiti, tuproq namunasi va qo&#39;llaniigan agrotexnika usullariga bog&#39;liq holda turlicha borishi mumkin. Masalan, O&#39;rta Osiyoning bo&#39;z tuproqlarida ammonifikatsiya juda tez boradi, chunki temperatura ancha yuqori va bahorda namlik yetarli bo&#39;ladi. Aksincha, shimoliy tumanlarda temperatura past bo&#39;lganiigi uchun bu jarayonlar juda sckin boradi. Qora va kashtan tuproqU zonaiarda ham organik moddalarning parchalanishi sckin boradi. Oqsillarning parchalanishi uchun optimal temperatura 25— 30°C bp&#39;lishi, shuningdek, parchalanadigan mahsulotda yetarli darajada namlik bo&#39;lishi kerak. Mochevinaning parchalanishi. Mochevinani ammonifika-torlarning alohida guruhi bo&#39;lgan urobakteriyalar parchalaydi. Bu bakteriyalarni 1862-yili Lui Paster kashf etgan. Urobakteriyalar mochevinani parchalab, H 2 0, NH 3 va C0 2 hosil qiladi: /NH 2 CO +2H 2 0=(NH 4 )C0 3 =2NH 3 +H 2 0+C0 2 N NH 2 Urobakteriyalar aerob tipda nafas oluvchilar bo&#39;lib, bularda ureaza fermenti bo&#39;lganiigi uchun mochevinani parchalaydi. Mo chevinani parchalab, ammoniy tuzlari hosil qilish urobakteriyalar uchun muhim ahamiyatga ega, chunki ular mochevinadan na uglerod, na azot manbayi sifatida foydalana olmaydi. Bu bak- teriyalar ammoniyli tuzlarda, organik kislotalarning tuzlarida yaxshi rivojlanadilar. Urobakleriyalarning elektiv kulturasida, mochevina miqdori 3—10% bo&#39;Iishi kerak, natijada urobakteriyalar ko&#39;p miq- dorda (NH 4 ) 2 SO, hosil qiladi va muhitning pH ko&#39;rsatkichi ishqoriy tomonga o&#39;zgaradi. Urobakteriyalar uchun pH 7,5—8,5 bo&#39;Iishi kerak. Bu bakteriyalar yumaloq va uzun tayoqcha shaklida bo&#39;Iishi mumkin. Ko&#39;pchiligi spora hosil qiladi. Masalan, Plonosarcina ureae yirik, harakatchan, peritrixa tipda xivchinlangan spora hosil qiladi. Spora hosil qilmaydigan tayoqchasimon bakteriyalar ham tabiatda ko&#39;plab uchraydi. Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya jarayonlari Nitrifikatsiya jarayoni. Ammonifikatsiya jarayonida hosil bo&#39;l- gan ammiakning bir qismi o&#39;simliklar tomonidan o&#39;zlashtirilsa, qolgan qismi nitrifikatsiya jarayonida azot kislotagacha oksidlanadi. Nitrifikatsiya jarayonida ishtirok etadigan bakteriyalarni 1889-yilda Vinogradskiy kashf etgan. Bu jarayon ikki fazada boradi. Birinchi fazada Nitrosomonas avlodiga kiruvchi bakteriyalar ishtirok etadi va NH 3 ni HNO, gacha oksidlaydi: 2NH, + 30, -> 2HN0 2 + 2H 2 0 + 658 kJ Ikkinchi fazada Nitrobacter avlodiga kiruvchi bakteriyalar ish tirok etadi. Ular HN0 2 ni HNO, gacha oksidlaydi: 2HN0 2 + 30, = 2HNO, + 180 kJ Nitrobacter tuxumsimon shakldagi kurtaklanuvchi bakteriya bo&#39;iib, rivojlanish siklida harakatchan bosqichni ham o&#39;tadi. Nitrosomonas va Nitrobacter doim birga uchraydi, birining hosil qilgan mahsuloti ikkinchisi tomonidan o&#39;zlashtiriiadi. Bunga metabioz deyiladi. Birining hosil qilgan mahsuloti ikkinchisi uchun oziqa manbayi hisoblanadi. Nitrifikatorlar kimyoviy energiya hisobiga C0 2 va H 2 0 dan organik moddalar sintezlaydi, encrgiyani esa NH 3 ni HN0 2 gacha va HNO, ni HNO, gacha oksidlanishidan oladilar, ya&#39;ni xemosintez jarayonini amalga oshiradilar. Nitrifikatsiya jarayonining birinchi bosqichi ikkinchisiga nis-batan jadal o&#39;tadi, chunki birinchi bosqichda 658 kJ, ikkinchi bosqichda atigi 180 kJ energiya ajraladi. Nitrifikatorlar organik modda sintezlash uchun yashil o&#39;sim liklar singari, C0 2 ni yoki NaHC0 3 ni o&#39;zlashtiradi. Bikarbonatlar tez parchalanib, C0 2 hosil qiladi: 8-jadval Nitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning o&#39;sishiga organik moddalarning ta&#39;siri Moddalar Nitrozomonas Nitrobakter O&#39;sishni sekinlash- tiradi (%) O&#39;sishni to&#39;xtatadi(%) O&#39;sishni sekinlash-tiradi (%) O&#39;sishni to&#39;xtatadi (%) Uzum shakari Pepton 0,025 0,025 0,025 0,05 0,2 0,3 0,05 0,08 0,05 0,2 1,25 0,5 2NaHC0 3 -> Na 2 C0 3 + C0 2 + H 2 0 Vinogradskiy nitrifikatorlarning organik moddalarga nisbatan juda sezgir ekanligini aniqiaydi , agar muhitda biroz ko &#39; proq organik modda yig &#39; ilib qolsa , bakteriyalarning o &#39; sishi sekinlashadi , agar yanada ko &#39; proq to &#39; plansa , bakteriyalar butunlay o &#39; sishdan to &#39; xtaydi . Bularni quyidagi 8- jadval ma &#39; lumotlaridan ko &#39; rish mumkin . Nitrozomonas bir qism uglerod o &#39; zlashtirishi uchun 35 qism azot , nitrobakter esa 135 qism azot oksidlashi kerak , buni 9- jadval ma &#39; lumotlaridan ko &#39; rish mumkin . Albatta , fotosintczga nisbatan xemosintez jarayonida oz miq - dorda organik modda sintezlanadi , lekin xemosintez jarayonining o &#39; ziga xos xususiyati bor , chunki shu yo &#39; l bilan ham organik moddalar sintezlanishining o &#39; zi muhim ahamiyatga ega va boshqa organizmlarning yashashi uchun zamin tayyorlaydi . Turli tuproqlarda boradigan nitriflkatsiya jarayoni. Tuproqda boradigan nitriflkatsiya jarayoni laboratoriya sharoitida olib bori- ladigan nitrifikatsiyadan boshqacha o&#39;tadi. Laboratoriya sharoitida 9-jadval Nitrozomonas va nitrobakteriarning uglerod o&#39;zlashtirishi bilan azotni oksidlashi orasidagi bog&#39;lanish Nitrozomonas birligi Oksidlangan azot O&#39;zlashtirilgan uglerod Azotning uglcrodga nisbati 722,0 19,7 36,6 506.1 17,2 33,3 928,3 26,4 35,2 Natrobakter Oksidlangan azot O&#39;zlashtirilgan uglerod Azotning uglcrodga nisbati 475 3,52 135 46 3,55 131 385 2,63 146 organik moddalarning ko &#39; payishi , ya &#39; ni ortishi bakteriyalaiga salbiy ta &#39; sir etsa , tuproqda bunday bo &#39; lmaydi , chunki tuproqda organik moddalarning eruvchan formasi kam uchraydi . Ikkincliidan , tup roqda nitrifikatorlar bilan birga boshqa bakteriyalar ham uchray - diki , b | i bakteriyalar organik moddalarni o &#39; zlashtiradi va nitrifi katorlar uchun mikrozonalar vujudga keltiradi . Nitrifikatorlar muhitning kislotali reaksiyasiga sezgir va pH 6,0 dan past bo &#39; lsa , jarayon to &#39; xtaydi , pH ko &#39; rsatkichi 6,2 dan to 9,2 gacha bo &#39; lsa , bakteriyalar yaxshi rivojlanadi . Nitrifikatsiya jarayoni natijasida 1 ga yerda 1 yilda 300 kg nitrat kislota to&#39;planadi. Butun Yer yuziga hisoblaganda, bu nihoyatda katta ko&#39;rsatkichni tashkil etadi. Shuning uchun agronomiyada bu jarayonga katta ahamiyatberiladi. Nitriflkatsiya jarayoni, ammonifikalsiya jarayoni bilan chambarchas bog&#39;liqdir, ammonifikatsiya qancha tez borsa, nitrifikatsiya ham shuncha jadallashadi. Nitrifikatorlar botqoq tuproqlardan tashqari hamma tuproqlarda uchraydi. Agar botqoq tuproqlar quritilsa va ularga ohak sohnsa, pH ko&#39;rsatkichi o&#39;zgartirilsa, u yerlarda ham nitrifikatorlar rivojlana boshlaydi. Podzol tuproqlarda nitrifikatsiya jarayoni, asosan, tup- roqning haydalma qatlamida boradi. Qora tuproqlarning haydalma qatlamida ham bujarayon intensiv boradi. Nitrifikatsiya jarayonida qatnashadigan bakteriyalar hatto 50 sm chuqurlikda ham uchray- O&#39;rta Osiyoning bo&#39;z tuproqlarida nitrifikatsiya jarayoni juda ham tez boradi va tuproqda ko&#39;p miqdorda nitratlar to&#39;planadi. Lekin sho&#39;r tuproqlarda bujarayon kuchsiz boradi va nitrit kislota to&#39;pianishi bilan tugaydi, chunki sho&#39;r tuproqlarda nitrobakter uchramaydi. V.L.Isachenko bu bakteriyalarni sho&#39;r suvlarda ham uchratmagan. Endigina o&#39;zlashtirilayotgan sho&#39;r tuproqlarda nitri fikatsiya jarayoni asosan haydalma qatlamda boshlanadi, ayniqsa. sulfatli sho&#39;rlanish bakteriyalarga salbiy ta&#39;sir etadi. Shuningdek. nitrifikatorlar tuproqning namiigiga ham sezgir, quruq tuproqda yoki namlik haddan tashqari ortib ketgan sharoitda ular yaxshi rivojlanmaydi. Demtrffikatsiya jarayoni. Denitrifikatsiya jarayoni nitrifikatsiya jarayonining aksi bo&#39;lib. bunda bog&#39;langan azot yana atmosferaga erkinholdaqaytadi. Bujarayon bevositavabilvositasodirbo&#39;ladi, chunki nihoyatda xilma-xil jarayonlar natijasida nitratlardan mole- kulyar azot hosil bo&#39;lishi mumkin. Bevosita denitrifikatsiyada nitratlar denitrifikatsiyalovchi alohida bakteriyalar gumhining hayot faoliyati tufayli qaylarilsa, bilvosita denitrifikatsiya jarayonida faqat aminokislotalar bilan nitrit kislota o&#39;zaro munosabatga kiradilar. Buning natijasida ham molekulyar azot hosil bo&#39;ladi. Bevosita denitrifikatsiya jarayoni tabiatda, ko&#39;proq tuproqda, go&#39;ngda va suv havzalarida keng tarqalgan denitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning hayot faoliyati tufayli sodir bo&#39;ladi: 4HNO, = 2H 2 0 + 50 2 + 2N 2 Bu bakteriyalarga quyidagilar misol bo&#39;ladi: 1 Bas. denitroficans - tayoqchasimon, peretrixa tipda xivchin- langan, spora hosil qilmaydi. 2. Achromobacter - mayda tayoqchalar, ko&#39;pincha zanjir shaklida uchraydi. 3. Pseudomonas fluorescens - harakatchan. tayoqchasimon bakteriya. 4. Pseudomonas pyocyonea - tayoqchasimon, ко &#39; к tusli pigment hosil qiladi. Denitrifikatsiya ham oksidlanish, ham qaytarilish jarayonidir. Bakteriyalar fakultativ anaerob bo&#39;lib, kislorod ko&#39;payib ketgan- da denitrifikatsiya jarayoni to&#39;xtaydi. Anaerob muhitda nitratlar va organik moddalar yetarli bo&#39;lganda darhol denitrifikatsiya boshlanadi, muhitda kislorod yetishmasa, nitratlarni qaytarib o&#39;ziga kerakli foo&#39;lgan kislorod oladi. Muhitning pH ko&#39;rsatkichi 3,2— 8,7 ora&#39;lig&#39;ida bo&#39;lsa, bu bakteriyalar yaxshi rivojlanadi. Bilvosita yoki bevosita denitrifikatsiya nitratlar bilan aminlaming o&#39;zaro kimyoviy yo&#39;l bilan reaksiyaga kirishi tufayh boradi, bunda bevosita denitrifikatsiyaga qaraganda ikki marta ko&#39;p azot hosil bo&#39;ladi: R-CHNH 2 COOH+ONOH = R-CHOHxCOOH + H 2 0 + N 2 aminokislotaorganik kislota Molekulyar holatdagi azotni o&#39;zlashtiruvchi mikroorganizmlar. Havo tarkibida 78—80% azot bo&#39;ladi, lekin uni yashil o&#39;simliklar va hayvonlar o&#39;zlashtira olmaydilar. Azot moddalaming biologik o&#39;zgarishida ikki yo&#39;l bilan ishtirok etadi. Birinchi yo&#39;lda clektr zaryadsizlanish vaqtida (kuchli chaqmoq bo&#39;lganda) fotokimyoviy oksidlanish ro&#39;y beradi, bunda N 2 -»NO, ga aylanadi. Hosil bo&#39;lgan N0 2 suvda va tuproqda yana oksidlanib, HN0 3 ga aylanadi. Bir yilda yana shu yo&#39;l bilan 1 m 2 maydonda 30 mg N0 3 to&#39;planadi. Ikkinchi yo&#39;lda molckulyar azolni azot to&#39;plovchi mikroorga-nizmlar o&#39;zlashtiradilar. Bular ikki guruhga bo&#39;linadi: 1. Tuganak bakteriyalar , dukkakdosh o &#39; simliklar bilan simbioz holda hayot kechirib , molekulyar holdagi azotni o &#39; zlashtiradilar . 2. Erkin holda yashovchi azotfiksatorlar, molckulyar azotni o&#39;zlashtiradilar. Tuganak bakteriyalar. M.S.Voronin (1886-y.) dukkakdosh o&#39;simliklar ildizida mikroorganizmlar borligini aniqlagan. Nemis olimlari G.Gelrngel va G.Vilfart (1886-y.), qizdirilgan (ya&#39;ni barcha bakteriyalari nobud qilingan) qumga dukkakdosh o&#39;simlik ekib, uning ildizida tugunaklar hosil bo&#39;lmaganligini kuzatganlar. O&#39;z tajribalaridan ular shunday xulosa chiqaradilar: 1. Azot bilan oziqlanish jihatidan dukkakdosh o &#39; simliklar bosh - qa o &#39; simliklardan keskin farq qiladilar . 2. Dukkakdosh o &#39; simliklarning o &#39; zlari atmosfera azotini o &#39; z - lashtira olmasdan , shu maqsadda ularning ildizida simbioz holda yashaydigan bakteriyalarning faoliyatidan foydalanadilar . Keyinchalik bu bakteriyalarni gollandiyalik olim M.Beyerink sof holda ajratib oladi va Bad. radicicola deb nomlaydi. Hozir bu bakteriyalar Rhizobium aviodiga kiritilgan. Bu bakteriyalar sun&#39;iy muhitda yaxshi o&#39;sadi. Lekin erkin azotni o&#39;zlashtirmaydi, faqat dukkakdosh o&#39;simliklar bilan simbioz hoida yashaganda, azotni o&#39;zlashtiradi. Tuganak bakteriyalarning rivojlanish sikli o&#39;ziga xosdir. Yosh davrida harakatchan, xivchinlangan bo&#39;ladi, keyin chalik harakatdan to&#39;xtaydi va hujayralarida vakuola hosil bo&#39;ladi. Vakuolalar go&#39; у о belbog&#39; hosil qil ganday bo&#39;ladi, shuning uchun bakteriyalar bu davrda «belbogii» bo&#39;ladi. Tayoqchalar shu vaqrda tar moqlanadi va baktcroid deb 110m lanadi. Bakleroicilar sharsimon kokk larga ajraladi, bulardan yana hara katchan tayoqchalar o&#39;sib chiqadi. Tuproqda uchraydigan tugunak bakteriyalar dukkakdosh o&#39;simlik ildiz tukchalari atrofida to&#39;planadi va ularning po&#39;stini eritib, ildiz hujayrasiga o&#39;tadi va ko&#39;paya boshlaydi, hujayralarni to&#39;ldirib yuboradi. O&#39;simlik, o&#39;z navbatida, ildiz hujayraiarining bo&#39;linish jarayonini tezlashtiradi va bakteriyalarni tugunak ichiga o&#39;rab oladi. Bakteriyalar ishlab chiqaradigan fiziologik faol modda- lar ildiz hujayraiarining bo&#39;linishini yanada tezlashtiradi va ildizga ko&#39;p miqdorda shakar oqib kelishini ta&#39;minlaydi. Bakteriyalar sha- karlar bilan oziqlanadi va o&#39;simlikni azot bilan ta&#39;minlaydi. Agar dukkakdosh o&#39;simlikka bor (B) mikroelementi berilsa, simbioz ikkala organizm uchun foydali bo&#39;ladi, agar bor yetishmasa, N.Tomiton ko&#39;rsatganidek, floema naylari yaxshi rivojlanmaydi, natijada shakarlar ildizga kam keladi va tuganak bakteriya parazit holda oziqlanishga o&#39;tadi. Shunday qilib, tuganak bakteriya o&#39;sim likka, o&#39;simlik bakteriyaga moslashib boradi. Tuganak bakteriyalar o&#39;ziga xos xususiyatga ega. Hozir bular-ning 20 dan ortiq irqi ma&#39;lum. Har bir irq ma&#39;lum o&#39;simlikda yashaydi. Masalan, sebarga ildizida rizobium trifolia, soya ildizida rizobium yaponikum, loviya ildizida rizobium fassoh, beda va qashqarbeda ildizida rizobium meliloti, no&#39;xat, xushbo&#39;y no&#39;xat. burchoq va nutda rizobium legiminozarum, lyupin ildizida rizobium lupini bakteriyalari tugunaklar hosil qiladilar. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tugunak bakteriyalarda har xil duk kakdosh o&#39;simliklarga nisbatan moslanish xususiyati bor, lekin har bir o&#39;simlikni o&#39;ziga mos bo&#39;lgan bakteriya turlari mavjud. Shu xususiyatiga ko&#39;ra, ularni quyidagi guruhlarga bo&#39;lish mumkin: 1) no&#39;xat, nut yowoyi no&#39;xat, xina va burchoq bakteriyalari; 2) lyupin va seradella bakteriyalari; 3) beda va qashqarbeda bakteriyalari; 4) loviya bakteriyalari; 5) soya bakteriyalari; 6) sebarga bakteriyalari. Bular tugunaklar hosil qilish va azot to&#39;plash faolliklari jihatidan ham bir guruh ichida bir-biridan keskin farq qiladilar. Keyingi yillarda, nishonlangan azot bilan olib borilgan tajribalar shuni ko&#39;rsatdiki, tugunak bakteriyalar o&#39;zi azotni o&#39;zlashtira olmasdan, faqat dukkakdosh o&#39;simlik bilan birga bo&#39;lgandagina o&#39;zlashtirar ekan. Tuproqdagi tugunak bakteriyalarni ajratib olish uchun Krasil- nikovva Korenyanko (1940-y.) metodi qo&#39;llaniladi. Buning uchun dukkakdosh o&#39;simliklar urug&#39;i sulema (HgCl 2 ) eritmasi yordamida sterillanadi, keyin sterillangan suv bilan yuviladi. So&#39;ngra urug&#39; mineral holdagi agar solingan katta probirkalarga solinadi. Bakteriya yuqtirish uchun tuproq eritmasidan 1 ml qo&#39;shiladi. Agar tuproqda tugunak bakteriyalar bo&#39;lsa, ular o&#39;simlikda tugunaklar hosil qiladi. Ular 2-3 haftadan so&#39;ng aniq ko&#39;rinadi. Dukkakdosh o&#39;simlik ildizidan qirqib olingan tugunakdan NH 3 ajraladi. Fin olimi Virta- nenning fikricha, tugunak bakteriyalar azot o&#39;zlashtirganda, eng awal asparagin kislota hosil bo&#39;lar ekan: N 2 -» NH 2 OH yoki gidroksilamin NH 3 -> COOHCHNH 2 CH 2 COOH asparagin kislota Uglerod manbayi -> COOHCOCH 2 COOH sirka kislota oksalat Virtanen filcricha, bakteriyalar ko&#39;p miqdorda azot o&#39;zlashtirar ekan, lining bir qismi ildizlardan gidroksilamin va oksalat-sirka kislota shaklida ajralib chiqar ekan. Molekulyar azotni simbioz yo&#39;li bilan to&#39;plashda ishtirok etadigan boshqa mikroorganizmlar. Dukkakdosh o&#39;simliklardan tashqari, ildizi molekulyar azotni to&#39;plovchi mikroorganizmlar bilan simbioz holda yashaydigan daraxt va butalarning 200 ga yaqin turi ma&#39;lum. Bulardan qayrag&#39;och (Alnus) yaxshi o&#39;rganilgan. Bu daraxtnipg ildizlaridagi tugunaklarda aktinomitsetlar ko&#39;proqbo&#39;lib, ular atrhosfera azotini o&#39;zlashtiradi. Rubiaceae oilasiga mansub Paveftd indica barglarida g&#39;uddalar hosil bo&#39;ladi, g&#39;uddalarda tugu nak baktcriyalarga yaqin bo&#39;lgan va atmosfera azotini to&#39;play ola- digan Mycobacterium bakteriyasi topilgan. Mahalliyaholi buo&#39;sim- likdan yashil o&#39;g&#39;it sifatida foydalanadi. Tuproqda erkin holda yashaydigan bakteriyalar tomonidan molekulyar azot to&#39;planishi. Tuproqda tugunak bakteriyalardan tashqari, atmosfera azotini to&#39;playdigan boshqa bakteriyalar ham uchraydi. Vinogradskiy (1893-y.) maxsus elektiv kultura tayyorlab, bu bakteriyalarni ajratib olgan. Elektiv kultura tayyorlash uchun u oziqa muhitiga glukoza va boshqa tuzlar qo&#39;shadi, lekin azotli tuzlar qo&#39;shmaydi. Shuning uchun bunday muhitda faqat azotni o&#39;zlash tira oladigan bakteriyalar yashashi mumkin bo&#39;ladi. Vinogradskiy tajribani anacrob sharoitda olib boradi va azot to&#39;plovchi Clostridium pasterianum bakteriyasini kashf etadi. Bu bakteriya duksimon shakl- da, 3-4 nm uzunlikda, eni 0,7-1,3 nm bo&#39;lib, spora hosil qiladi, tanasi peritrixa tipda xivchinlangan, yosh vaqtida tez harakatlana oladi. Klostridium oziqa sifatida asosan glukozadan foydalanadi, lekin saxaroza va fruktozani ham o&#39;zlashtira oladi, kraxmal va sellulozani mutlaqo o&#39;zlashtira olmaydi. Hayol uchun zarur bo&#39;lgan eiyergiyani yog&#39; kislotali bijg&#39;ish jarayonidan oladi: C 6 H 12 0 6 -> CH 3 CH 2 CH 2 COOH + 2C0 2 + 65 kJ moy kislota Laboratoriya sharoitida klostridium 1 g bijg&#39;igan shakar hisobiga 1—5, ba&#39;zan 5 —10 mg azot to&#39;playdi. Olimlaming fikrlaricha, bijg&#39;ish jarayonida vodorod molekula holida emas, balki atomar (2H) holda ajralib, atmosfera azotining ammiak holida to&#39;planishida ishtirok etar ekan. Vilson Clostridum ning Clost. butyrisum, Clost. beijerinckia, Closi. pectinovorum, Clost. acelobutylicum kabi 15 ga yaqin turi ham azot to&#39;plash xususiyatiga ega ekanligini aniqlagan. Lekin, bulardari ko&#39;ra, Clost. pasterianum atmosfera azotini eng ko&#39;p to&#39;p laydi. Tuproqda Clost. pasterianum doim aerob usulda nafas oluvchi Вас . closteriodesbilm birga uchraydi, bu bakteriya Clost. Posterinaum uchun anaerob sharoit yaratib bersa, uning hisobiga Вас . closteriodes vitaminlar bilan ta&#39;minlanadi va Clost. pasterianum dan azot olib turadi. Klostridium tabiatda juda keng tarqalgan, chunki u pH ko&#39;rsatkichi 4,5-9,0 ga teng bo&#39;lgan tuproqlarda faol bo&#39;lsa rivoj-lana oladi, shuning uchun ham kislotali, ishqoriy, sho&#39;r va qora tuproqlarda ham uchraydi. Tup roqning namligi 60-80% (to&#39;la nam sig&#39;imiga nisbatan) boisa, yaxshi rivojlanadi. Klostiridiumdan tashqari, tuproqda erkin holda yashaydigan yana bir bakteriya — azotobakterni gollandiyalik mikrobiolog Beyerink 1901-yilda sof kultura holida ajratib olgan. Bu bakteriya ning bir qancha turi ma&#39;lum: 1. Azotobacter chroococcum — yirik shar shaklida (1 — 10 nm), biroz ovalsimon, hujayralari ko&#39;pincha juft-juft bo&#39;lib joylashadi. Ko&#39;pincha shilimshiq kapsula bilan o&#39;ralgan bo&#39;ladi. Aerob, ko&#39;p miqdorda kislorod bo&#39;lgan sharoit talab qiladi. Bu bakteriyaning hujayralari yoshlik davrida tayoqcha shaklida bo&#39;lib, rivojlangan sayin ellipssimonlashib, keyinroq esa yumaloq bo&#39;lib boradi. Hujayralarida jigarrang pigment hosil qiladi, qari hujayralari yiriklashib, qalin po&#39;st bilan o&#39;raladi va kista hosil qiladi. Azotobakter har 1 g bijg&#39;igan shakar hisobiga 10- 15 mg, ba&#39;zan 20 mg gacha azot to&#39;playdi. Muhitning pH ko&#39;rsatkichiga juda sezgir, pH ning optimum nuqtasi 7,0—7,2, maksimumi 9,0. Agar pH < 5,6 bo&#39;lsa, bu bakteriya uchramaydi, lekin bunday tuproqqa ohaksolinsa, darhol azotobakter paydo bo&#39;ladi. Namlikka juda talabchan. 25-30°C da yaxshi rivojlanadi. Azotobakter bo&#39;z, qora va podzol tuproqlarda, erta bahorda ko&#39;p uchraydi. 2. Az. agile — hujayralari birmuncha yirik, serharakat bo&#39;lib, qo&#39;ng&#39;ir pigment hosil qilmaydi, lekin muhitning biroz tovlanishiga sabab bo&#39;ladi. 3. N.Sushkina sho&#39;r tuproqlarda Az. galofdum borligini aniqlagan. Azotobakter uchun eng yaxshi oziqa mannit — CH 2 ON(CHOH) 4 CH 2 OH bisoblanadi, lekin dekstrin, glitserin, glukozada ham yaxshi rivojlanadi. Azotobakter azotni o&#39;zlashtir-ganidan so&#39;ng birinchi galda NH 3 hosil qilishi aniqlangan. Ammo M. V. Fedorov azotobakter tomonidan azot to&#39;planishi boshqa yo&#39;l bilan borishini ko&#39;rsatdi. U jarayonda, hujayra proto-plazmasi bilan bog&#39;Iiq bo&#39;lgan katalizator ishtirok etishini ko&#39;rsatib berdi. Bunday fikrga kelish uchun u katahzator tarkibiga kiruvchi guruhlarni blokirovka qildi va buning natijasida azot to&#39;planish jarayonida karboksil va aminoguruhlar ishtirok etmasligini va bu jarayonda asosan karbonil guruh qatnashishini aniqlashga erishdi. Karbonil guruhning kislorodi. gidrazin hosil qilib, hosil bo&#39;lgan gidrazin aktiv vodorod yordamida qaytarilish reaksiyasiga kirishib, aminokislotalar hosil qilishini aniqladi. Reaksiya quyidagicha boradi: N 2 + 2H + -> NH=NH 2NH + 2H 2 -» 2NH 2 OH yoki N 2 + 2H 2 0 -> 2NHOH 2NH + 2H 2 0 -> 2NH 2 OH 2NHOH + O, -> 2NH 2 OH gidroksilamin Hosil bo&#39;lgan gidroksilamin organik kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, birqator aminokislotalar hosil qiladi. Azotobaktemi o&#39;rganish ustida juda ko&#39;p ishlar qilingan va bunday tadqiqotlar hozirgacha davom ettirib kelinmoqda. Azot to&#39;plovchi boshqa mikroorganizmlar. Amerikalik olimlar Jest va Kamen azot to&#39;plash xususiyatiga ega bo&#39;lgan yana 19 lurga mansub bakteriyalarai topganlar. Ko&#39;pchilik yog&#39; kislotali bijg&#39;ituvchi va Clostridium avlodiga mansub bakteriyalar azot to&#39;plash xususiyatiga ega ekanligi, bu xususiyat hatto aktino- mitsetlar, mog&#39;or zamburug&#39;lari, achitqi zamburug&#39;Iar va ko&#39;k-yashil suvo&#39;tlarida ham bor ekanligi aniqlangan. Shunday xusu-siyatga ega tuproqda 30 ga yaqin azot o&#39;zlashtiruvchi ko&#39;k-yashil suvo&#39;tlari topilgan. R.Starki va P.Dc (1939-y.) Hindistondagi sholipoyalardan Az. indicum ni topganlar, bu bakteriya hatto kislotali tuproqlarda ham uchraydi. Gollandiyalik mikrobiolog Beyerink nomi bilan atalgan Az. Beijirinckiae ham topilgan. Bu bakteriya ovalsimon, 2-3 nm uzunlikda, shilimshiq kapsulali bo&#39;lib, burmali koloniyalar hosil qiladi. Qariganda qizg&#39;ish yoki to&#39;q jigarrangga kiradi, yosh vaqtida harakatchan. Azotobakterga o&#39;xshash 16—20 mg azot to&#39;playdi (1 g shakar hisobiga). Bu bakteriya tropik zona va Gruziya tuproq-larida kO&#39;proq uchraydi. Gollandiyalik olim Derksa nomi bilan atalgan yana bir bakteriya — Deria tayoqchasimon, bir xivchinli bo&#39;lib, koloniyasi shilimshiq, qariganda sariq-qo&#39;ng&#39;ir rangga bo&#39;yaladi. Azot to&#39;plovchi mikobakteriyalar. Keyingi yillarda atmosfera azotini o&#39;zlashtiruvchi mikobakteriyalaming yangi turlari topilgan. M.V. Fedorov va T.A.Kaiininskaya (1960-y.) Mus.flavutn, Pseud. radiobacter ni kashf etganlar. Kalininskaya (1963-y.) azot to&#39;p lovchi mikobakteriyalarni turli moddalarga bo&#39;lgan talabiga qarab 3 guruhga bo&#39;Iadi. Bu guruhga: 1) vitamin talab qiluvchilar; 2) aminokislota talab qiluvchilar; 3) o&#39;z oziqa muhitida oz miqdorda bog&#39;langan azot bo&#39;lisbini talab qiluvchilar kiradi. N.P.Lvov (1964-y.) podzol tuproqlardan yangi tur Azotoba-sortum ni topadi, bu bakteriya muhitda oz miqdorda bog&#39;langan azot bo&#39;lsagina atmosfera azotini o&#39;zlashtira oladi. 1 g shakar hiso- biga 9—11 mg azot to&#39;playdi. Oziqa sifatida organik kislotalar va spirtlardan foydalanadi. Bu bakteriya yana ikkita yo&#39;ldosh bak- teriyalar bilan birga uchraydi. Bular glukozani o&#39;zlashtirib, organik kislotalar hosil qiladi. Molibden mikroelementi berilsa, azoto-bakterlarning ish faoliyati ortadi, chunki molibden gidrogeneza fermentining tarkibiga kiradi. Ba&#39;zi bir bakteriyalarning vakillariga, masalan, Azot. agile, Mycobacterium flovum ga vanadiy mikroelementi ham yaxshi ta&#39;sir etadi. Mis (Cu) mikroelementi 1 1 suvda 5 mg (CuS0 4 ) miqdorda bo&#39;lganda Az. Beijijrinckae va Mus. flavum ning faolligini oshirsa, Azot. chroococcum ga salbiy ta&#39;sir etadi. Lishayniklar tomonidan atmosfera azotining o&#39;zlashtirilishi. Lishayniklar suv o&#39;ti bilan zamburug&#39;lardan tashkil topgan simbioz organizmlardir. 1936-yili lishaynik tanasidan uchinchi vakil azot to&#39;plovchi bakteriya ajratib olingan. Lekin Krasilnikov bu fikrga qarshi chiqadi. U lishaynik tanasidan Pseudomonas va Bacterium ni ajratib oladi. 1973-yilda P.AGenkelva. T.T.Plotnikova ba&#39;zi lishay- niklardan Azotobacter Beijijrinck ni ajratib oladilar, bu bakteriya ham 1 g mannit hisobiga 4,6—6,7 mg azotni o&#39;zlashtirishini aniqladilar. Bu fikrni ko&#39;pchiUk olimlar tan olishgan. Qishloq xo&#39;jaligi uchun azot fiksatsiyaning ahamiyati. Mikro- organizmlar tomonidan atmosfera azotining o&#39;zlashtirilishi yer yuzida biologik yo&#39;l bilan to&#39;planadigan hosilning umumiy miq-doriga katta ta&#39;sir ko&#39;rsatadi. Shuning uchun atmosfera azotining biologik yo&#39;l bilan o&#39;zlashtirilishini o&#39;rganish qishloq xo&#39;jaligi va biologiya fani uchun muhim ahamiyatga cga bo&#39;lgan muammo-lardan biridir. Yer qobig&#39;idagi azotning umumiy massasi 0,04%ni tashkil qihb, 4-10 15 t ga teng, havo tarkibida 78% molekulyar azot uchraydi. Lekin na odamlar, na hayvonlar va na o&#39;simliklar molekulyar holatdagi azotni o&#39;zlashtira ololmaydilar. Taxminiy hisoblarga ko&#39;ra, bir yilda yer yuzi bo&#39;yicha o&#39;simliklar 100—110 mln tonna azot talab qilar ekan. Mineral o&#39;g&#39;itlar bilan esa atigi 30% azot tuproqqa tushar ekan. Mishustinning hisobiga ko&#39;ra, sobiq Ittifoq mamlakatlarida barcha dukkakdosh o&#39;simliklar bir yilda 2,3 million tonna, azot to&#39;plovchi bakteriyalar 3,4 million tonna azot to&#39;plar ekan. Shunday qilib, biologik yo&#39;l bilan to&#39;planadigan azot miqdori 5,7 million tonnani tashkil etar ekan. Demak, tabiatda azot doim aylanib turar ekan. Yashil o&#39;sim liklar bog&#39;langan azotdan va uglevodlardan o&#39;zining rivojlanishi uchun zarur bo&#39;lgan oqsil moddalarni sintezlaydi. O&#39;sirnliklarni hayvonlar iste&#39;mol qiladi. Nobud bo&#39;lgan o&#39;simlik va hayvonlar qoldig&#39;j bakteriyalar tomonidan chirish jarayoniga uchraydi va NH 3 hosil bo&#39;ladi. NH 3 ning bir qismi o&#39;simliklar tomonidan o&#39;z-lashtirilsa, bir qismi nitrifikatsiyaga uchraydi. Azot to&#39;plovchilar atmosfera azotini o&#39;zlashtirib, yana oqsillar sintezini ta&#39;minlaydi, bu oqsillar chirituvchi bakteriyalar tomonidan parchalanadi. Denitrifikatorlar nitratlarni parchalab, atmosferaga azot qaytaradi. Shunday qilib, azot tabiatda aylanib yuradi. Bakterial o&#39;g&#39;itlar Tuproqdagi mikrobiologik jarayonlarga va mikroblarga bakte- riologik o&#39;g&#39;itlar kuchli ta&#39;sir ko&#39;rsatadigan omillardan biri hisob- lanadi. Bakterial o&#39;g&#39;itlar xilma-xil boiadi: nitragin, azotobaktcrin, fosfobakterin, AM В va boshqalar. Turli dukkakdosh o&#39;simliklarning urug&#39;iga ekishdan oldin nitragin bilan ishlov berilsa (1 ga yerga ekiladigan urag&#39; uchun 5-10 g nitragin kerak), ularaing hosili o&#39;rta hisobda 10— 15% yuqori bo&#39;ladi. Nitragin tarkibida aktiv tugunak bakteriyalari bo&#39;ladi, ular ko&#39;plab atmosfera azoti to&#39;playdi va hosilni oshiradi. Shuningdek, hosilning sifati ham yaxshilanadi, ya&#39;ni ko&#39;p miqdorda oqsii, aminokislotalar va В guruhga mansub vitaminlar sintezlanadi. Nitragin turli shaklda: torfli aralashma, tuproqli aralashma, agarli aralashma va suyuq holda ishlab chiqariladi. Shulardan eng ko&#39;p ishlatiladigani torfli aralashma bo&#39;lib, bu aralashmadan AQSH, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Kanada, Hindiston va Yev-ropa mamlakatlarida keng foydalaniladi. Azotobakterin va AMB preparati Azotobakterin tarkibida azotobakler bo&#39;ladi, uni tayyorlash uchun azotobakter agarH muhitda o&#39;stiriladi. 1 grammida 40 mln azotobakter hujayrasi bo&#39;ladi, 1 ga yerga ekiladigan urug&#39;lar uchun 10—15 g azotobakterin yetarlidir. Bu preparat tarkibida turli bakteriyalar: ammonifikatorlar, azotfiksatorlar, sellulozani parchalovchilar ham uchraydi. Bu bak teriyalar tabiiy unumdor tuproqlarning asosiy mikroflorasini tashkil etadi. Shuning uchun avtoxton mikroflora deb ataladi. Odatda, kech kuzda va qish oylarida nordon tuproqlarda nam ko&#39;p bo&#39;lishi va tuproq temperaturasining pasayib ketishi natijasida mikroorga- nizmlarning faolligi pasayib ketadi. Shuning uchun har gektar yerga 250 kg dan AMB preparati solinsa, yaxshi natija beradi. 10-jadvalda AMB preparatining qo&#39;llanishi natijasida hosildor-likning ortishi darajasi ko&#39;rsatilgan. 10-jadval AMB preparatining hosilning ortishiga ta&#39;siri O&#39;simliklar Hosil (ga/s) Hosilning ortishi nazorat AMB ga/s % Beda-62 Xashaki lavlagi Kartoshka 26,2 136,0 80,0 30,4 229,0 110,9 4,2 93,9 30,9 16,0 68.4 38,6 Hozirgi vaqtda AMB preparati ko &#39; proq issiqxonalarda yetish - tiriladigan o &#39; simliklar uchun ko &#39; proq ishlatiladi . Buning uchun issiqxonalardagi go&#39;ng ustiga 30—40 sm qalinlikda AMB preparati sochiladi va uch hafta shu holda saqlanadi. Keyin bu yerda ko&#39;chat yetishtiriladi. Ko&#39;chatlar olingandan keyin go&#39;ng sabzavotlarni o&#39;g&#39;it- Iash uchun ishlatiladi. Fosforobakterin 1935-yili A.A.Menkina tuproqdan organik birikmalardagi fos- forni parchalaydigan bakteriyalarni. ajratib oladi. Bu bakteriyalar organik moddalardagi fosforni o&#39;zlashtiradi va fosfat kislota hosil qiladi. Fosfat kislotani o&#39;simliklar o&#39;zlashtira oladilar. Ko&#39;pchilik tuproqlarda organik hoiatdagi fosfor 28—35% gacha bo&#39;ladi, lekin undan yuksak o&#39;simliklar foydalana olmaydi. Organik hoiatdagi fosforni parchalovchi bakteriyalar 2 xil: spora hosil qiluvchi va spora hosil qilmaydigan bo&#39;ladi. Вас . megaterium var phosapaticum bakteriyasi yirik, 5—6 nm uzunlikda, eni 1,8—2 nm bo&#39;lib, sporasining uzunligi 1,2 nm, eni 0,7 nm bo&#39;lgan bakteriyadir. В . seracia 1,8—2 nm uzunlikdagi tayoqchasimon, eni 0,5 nm bo&#39;lgan fakultativ anaerob bakteriyadir. Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem-x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

O'xshashlar

Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalishi
Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi
O‘simliklarni tuproqdan oziqlanishi
Mikroorganizmlarning geologik faoliyati
Molekulyar biologiya asoslari