Микроорганизмларни ўстириш усуллари - Biotexnologiya - Referatlar

Микроорганизмларни ўстириш усуллари

Yuklangan vaqt:

29.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

278.5 KB

Ko'chirib olish

Микроорганизмларни ўстириш усуллари Режа: 1. Микроорганизмларни даврий ўстириш. 2. Микроорганизмларни узлуксиз ўстириш. 3. Микроорганизмларни узлуксиз ўстириш усуллари.

Микроорганизмларни даврий ўстириш. Саноат микробиологияси ёки микроорганизмлар технологияси микроорганизм - продусентларни хусусиятларини чуқур ўрганиш асосида олинган билимга асосланади. Продусент - Ҳосил бўлгандорлиги ва бошқа технологик хусусиятлари бўйича технологиянинг барча талабларига жавоб бера оладиган микроорганизмдир. Фақатгина у ёки бу микроорганизмни ўсиб, ривожланиши учун миътадил шароит яратилгандагина, продусент керакли миқдорда ва сифатда махсулот этказиб бериши мумкин. Микроб - продусентларни ўстиришнинг икки хил усули маълум: юзаки ва суюқ озуқа шароитида ўстириш. Микроорганизмларни юзаки ўстириш технологияси жуда оддий. Бу технологияга асосан микроорганизмлар қаттиқ ёки суюқ озуқа муҳитининг сатҳида ўстирилади. қаттиқ озуқа муҳити сифатида агар-агардан тайёрланган мухитлар, арпа ёки буғдой кепаги кабилардан кенг фойдаланилади. Аралаштирилган озуқа муҳити стерил холатда пробиркаларга ёки Петри ликобчаларига, шиша идишларга қуйиб чиқилади. Керакли микроб- термостатларга қўйилади ва бу эрда микроорганизмларнинг ўсиши ва ривожланиши бошланади. Арпа ёки буғдой каби майдаланган, қуруқ озуқалар махсус тўртбурчак шаклдаги идишларга бир текис сепиб чиқилади. Миътадил хароратда микроорганизмларни ўсиши бир неча кун давом этади. Шундан кейин керакли махсулот ажратиб олинади. Микроорганизмларнинг юзаки ўсиш жараёни маълум бир вақтда тўхтаганлиги сабабли даврий хисобланади. Микроорганизмларни суюқликда ўстириш жараёни ферментёр деб аталадиган махсус усқурмаларда олиб борилади ва ушбу жараёнда микроорганизмлар озуқа мухитда сузиб юради. Ушбу усул даврий ва доимий бўлиши мумкин.

Микроорганизмларни суюқликда даврий ўстирилганда, ферментёрга бирданига хамма озуқа мухитини солиб, стерилизасия қилинади ва совитилиб, кўпайтирилиши лозим бўлган микроорганизмнинг ачитқиси солинади (екилади). Микроорганизмни ўстириш, миътадил бўлган шароитда маълум бир вақтгача давом этади ва шундан сўнг ферментёрларнинг иши тўхтатилиб, Ҳосил бўлган бўлган аралашмадан керакли модда ажратиб олинади. Микроорганизмларни суюқликда доимий ўстириш жараёнида ферментёрга бир текисда, доимий равишда озуқа мухити қуйиб турилади ва шунга мос равишда тайёр махсулот сақловчи суюқлик (микроорганизм билан бирга) қуйиб олинади ва ундан керакли модда ажратиб олинади. Албатта микроорганизмларни даврий ёки доимий ўстириш шароити бир-биридан фарқ қилади. Даврий ўстиришда озуқа мухитидаги моддалар миқдори бир текисда камайиб, Ҳосил бўлган бўладиган модда миқдори эса кўтарилиб боради, бу эса микроорганизмни ўсиб ривожланишига салбий таъсир кўрсатади. Доимий ўстиришда эса, бу икки кўрсаткич бир текисда туради, шунинг учун хам микроорганизмнинг ўсишига ижобий таъсир кўрсатади. Микроорганизмларни даврий ў стириш Ёкиладиган материаллар олишда, кўпинча даврий ўстириш усулидан фойдаланилади. Бунинг мохияти шундан иборатки, микроорганизмларнинг ўсиш даврида ташқаридан қўшимча озуқа моддалари қўшиб борилмайди, шунингдек олиб ташланмайди хам. Бундай шароитда микроорганизмлар маълум ривожланиш сиклини босиб ўтган ҳолда ўсади ва кўпаяди. Ривожланиш сикли фазалар ва даврлар алмашинуви билан белгиланади. Фазаларнинг бирин кетин алмашиниш жараёнлари чизмаларда ифодаланиши мумкин. Агар, экилган вақтда идишдаги хужайралар сони аниқланса, маълум бир вақтда маълум миқдордаги хужайралар сони пайдо бўлади. Хужайра сонини (ёки уларнинг умумий оғирлигини) абссисага, ўтган вақтни эса ординатага қўйиб чизма чизилса, микроорганизмларнинг қандай кўпайганлиги тўғрисидаги ахборот олинади (5расм).

Ушбу қийшиқ чизиқни микроорганизмларни ўсиш қийшиқ чизиғи дейилади ва у бир неча фаза ва даврларга бўлинади. И.Дастлабки ёки биринчи фаза лаг фаза ёки мослашув фазаси деб аталади. Бу фаза мухитга ачитқи ташлангандан, микроорганизмларни кўпайиш даври бошлангангача давом этади. Бу давр ичида микроорганизм янги мухитга, яъни шароитга мослашади (адаптасия). Ушбу фазанинг тузилиши микроорганизмнинг физиологик ўсиш хослигига, экув ва озуқа мухитининг таркиби ва сифатига, хамда ўстириш шароитига боғлиқ бўлади. Бу шароитлар қанчалик фарқ қилса (микроб олдин ўсиб турган шароитдан), хамда қанчалик экув материалларини миқдори кўп бўлса, бу фазанинг ўсиш даври шунчалик қисқа бўлади. 5-расм . Микроорганизмларни даврий ўсишининг чизмаси: х - биомасса миқдори ( 1мл даги микроб хужайраси миқдори); т- вақт, соат; И - лаг- фаза; ИИ - тез ривожланиш фазаси; ИИИ - экспоненсиал фаза; ИВ - секин ривожланиш фазаси; В - стасионар фаза; ВИ - нобуд бўлиш фазаси. Хужайра ташқарисида унчалик ўзгариш кузатилмаса хам, хужайра ичидаги биокимёвий жараёнларда ўзгариш бўлиб ўтади. Хужайрада рибосомалар сони ва оқсил миқдори кўпаяди, ферментлар тизими фаоллашади. Дастлабки даврда микроб популясиялари кўпаймаган ҳолда хужайра хажми кенгаяди.

ИИ- фаза ўсишнинг тезланиш ёки ўтиш даври деб аталади. Бу фазада хужайранинг бўлиниши бошланади, хужайрада нуклеин кислоталари, оқсил миқдори (ДНК, РНК) ошади ва хужайра хажми кенгаяди. Хужайра сатҳининг уни хажмига нисбати маълум даражага этганда, хужайра бўлиниши бошланади, оқибатда микроорганизмлар сони ва уни ўсиши ортиб боради. Бу фаза унчалик узоқ давом этмайди. ИИИ- фаза - хужайра сонининг ўта фаол кўпайиш фазаси . Бу фаза экспоненсиал ёки лагорифмик фаза хам деб аталади. Бу фаза микроорганизм бутунлай мослашиб олгандан кейин, унинг ривожланиши ва кўпайиши озуқа муҳитидаги моддаларни камайишига хамда ҳосил бўлган бўладиган моддалар миқдорини ошиб боришига эътиборсиз вақтда содир бўлади. Микроорганизмларнинг ўсиш жараёнларини ўрганилганда ўсишни абсолют ва солиштирма тезлигини фарқига этиш керак. Ўсиш абсолют тезлиги: ν қ [г/(л х с)] дх ν қ --------------- , д τ Х - биомасса миқдори ёки хужайралар сони, г/л; τ - вақт, соат. Солиштирма ўсиш тезлиги, бир биомассани ўсиш тезлиги билан характерланади ва қуйидаги формала билан ифодаланади: дх 1 мқ ------------- ------------- , д τ х бунда: м - биомассанинг вақт бирлигида ўсиши, бирга биомассага нисбатан соат -1 . Микроорганизмларнинг солиштирма ўсиш тезлиги, организмни ўзи ва уни ўстириш шароитлари учун энг мухим тавсифларидан хисобланади. Солиштирма ўсиш тезлиги ва микроорганизмларни ўсишини чеклаб турувчи субстрат миқдори орасида маълум боғлиқлик бўлиб, франсуз олими Моно қуйидаги тенглама тарзида кўрсатган эди: С мқм макс --------------- , СқК С бунда, м макс - энг баланд солиштирма ўсиш тезлиги; С - субстрат миқдори; К С - тўйиниш константаси, солиштирма ўсиш тезлиги энг баланд нуқтасининг ярмига тенг бўлгандаги субстрат миқдорига тенг.

Солиштирма ўсиш тезлиги, шунингдек, модда алмашинуви жараёнида хужайрадан ажралиб чиқадиган махсулот миқдорига хам боғлиқ. Ўсишни секинлаштирувчи моддалар таъсирини ҳисобга олган ҳолда ифодаланувчи тенглама, Моно - Иерусалимский номлари билан аталиб, у қуйидаги тарзга эга: С Кп мқм макс -------------- ----------- СқКс пқКп бунда , п − хужайранинг ўсишини секинлаштирувчи модда миқдори; Кп − секинлашиш константаси, ўсишни солиштирма тезлигини икки марта камайтириш учун зарур бўлган модда миқдорига тенг. Микроорганизмларни экспоненсиал фазада ўсиши қуйидаги тенглама билан ифодаланади: Хқ Х0е м макс τ бу эрда, Х 0 − бошланиш даврдаги биомасса миқдори ёки хужайра сони; е − - натурал логарифм асоси. Ушбу тенгламани логарифмга солсак, қуйидаги кўриниш Ҳосил бўлган бўлади: лн х қ лн х 0 қ м макс τ демак, биомасса миқдори ёки хужайра сонининг логарифми бир хил тезликда кўпайиб боради. Шунинг учун хам, ушбу фазани логарифмик фаза хам деб аталади. Микроорганизмларни жадаллик билан ўсиш даврида, озуқа таркибидаги моддаларни сарф бўлиши ва янги ҳосил бўлган бўладиган модда ёки моддларни миқдори хам жадаллик билан ўзгариб боради. Оқибатда, жой талашиш пайдо бўлиб, хужайралар бир бирларига халақит берадиган бўлиб қоладилар, озуқа моддаларни хужайрага кириши ва метаболитларни хужайрадан чиқиши сусаяди. Ўсиш тезлиги пасаяди, хужайранинг бўлиниш сони қисқаради, оқибатда ўсишнинг кейинги фазасига ўтилади.

ИВ - фаза - ўсишнинг секинлашув фазаси ёки ўсиш тезлигининг сусайиши. Бу фазада экспоненсиал фазадан фарқли ўлароқ, хужайралар хар хил бўлиб қоладилар. Бунга асосий сабаб турли хил нохуш факторлар таъсири (озуқа моддалар миқдорининг камайиши, метаболитлар миқдорининг кўпайиши ва х.к.) ортиб боради. Буларнинг барчаси нафақат ўсиш тезлигининг пасайишига, балки хужайраларнинг барбод бўлишига, хатто лизисга (ериб кетиш) олиб келади. В - фаза - стасионар фаза. Бу фазада микроорганизмларнинг биомасса ҳосил бўлган қилиш қобилияти деярли тўхтайди, ва: дХ --------- қ 0 д τ Шуни хам айтиб ўтиш лозимки, баъзи бир (кўп бўлмаган) микроорганизмларни кўпайиши секин давом этганлиги сабабли, бу фазада хам ўта секинлик билан биомассанинг тўпланиши кузатилиши мумкин. Аммо, кўпайиш билан ўлиш жараёнлари табора бир бирларига яқинлашиб борганлиги сабабли юқоридаги тенглама ўз ўрнини топади. Ўсишнинг стасионар фазасига этган микроорганизмлар энг кўп миқдорда биомасса ёки хужайра т¢плаган бўлади. Бу кўрсаткичлар Ҳосил бўлгандорлик деб аталади. Амалиёт нуқтаи назаридан, иқтисодий коеффисент деган ибора катта ахамият касб этади. Бу кўрсаткич Ҳосил бўлган бўлган микроорганизмлар оғирлиги билан ишлатилган субстратлар миқдорини солиштириш имконини беради: йқх/С Стасионар фазага хужайраларнинг хилма хиллиги характерлидир. Бу даврда бир неча кўпайишга имконият бор хужайралар қатори, кўпайиш хусусиятини йўқотган, аммо хозирча тирик, шунингдек ўлик ва лизисга учраган хужайралар мавжуд бўлади. ВИ - фаза -ўлиш ёки қирилиш фазаси хам деб аталади. Бу фаза, ўлаётган хужайралар сони, кўпайишга қодир хужайралар сонидан ортган даврдан бошланади. Хужайра яшаши учун шароит йўқ, барча захирадаги моддалар ишлатилиб бўлинган бўлади.

Микроорганизмларни даврий кўпайтириш усули, кейинги асосий ферментасия қайси усулда олиб борилишидан қатъий назар экув материаллари тайёрлаш учун кенг қўлланилади. Доимий кўпайтиришнинг афзалликларидан қатъий назар, кўпгина саноат жараёнлари ханузгача даврий кўпайтириш усулида олиб борилади. Бунга асосий сабаб микроорганизмларни хусусиятларини ўта мураккаб ва тез ўзгарувчанлигидир. Шунинг учун хам микроорганизмларнинг кўпайиши ва ривожланиш фазаларини яхши таҳлил қилиш, улар иштирокидаги технологик жараёнларни муваффақиятли олиб боришга асос бўлиб хизмат қилади. Микроорганизмларни доимий к ў пайтириш Даврий ўстириш жараёнида, микроорганизмларни энг кўп кўпайиш имкониятлари тўлиғича ишлатилмайди. Уларнинг энг фаол даври логарифмик фаза даври, ишлаб чиқариш сиклини жуда кам қисмини эгаллайди, сиклнинг асосий қисми ўсишнинг лаг - ва секинланиш фазаларига сарфланади. Даврий ўстириш жараёнида хужайра хар доим ўзгариб туради. Дастлаб озуқа муҳитидаги моддалар миқдори кераклигидан кўп, кейинроқ эса секин аста этишмовчилик бошланади ва метаболитлар тўплана боради. Бу метаболитларнинг кўпчилиги микроорганизмларни ўсиб, кўпайишига салбий таъсир кўрсатади. Агар озуқа муҳитига бирданига кўп миқдорда озуқа моддалари солинса, ўсиш секинлашади ва бу ходиса кетаболитли репрессия деб аталади. Моддаларни секин аста, доимий равишда бериб туриш орқали, микроорганизмларни ўсишини пасайишини олдини олиш мумкин. Бундай усул микроорганизмларга сиқилиб субстрат (озуқа) бериш деб ном олган. Ўстириш жараёнида қўшимча озуқа моддалари бериб бориш, озуқа мухит хажмини ошириб юборади. Ҳажмни доимий равишда ушлаб туриш мақсадида вақти - вақти билан культурал суюқлик (микроорганизм ўстирилган озуқа мухити) дан олиб туришни таққазо этади. Ўстиришнинг бундай даврий жараёни “қуйиб олиш - қуйиш” деб аталади.

Қанча миқдорда суюқликни қуйиб олинса, шунча миқдорда озуқа мухити ўстириш қурилмасига қуйилади. Бу усулнинг олдингисидан фарқи шундаки, ўстирилаётган микроорганизмни бир қисми доимий равишда олиб турилади ва унинг ўрнига юқорида кўрсатиб ўтилганидек, озуқа моддаси қуйилади. Бу усулда - хажм, суюлтириш тезлиги, суюлтирма ўсиш тезлиги каби асосий кўрсаткичлар доимий бўлмайди ва микроорганизм квазистасионар (мнимостасионар) холатда бўлади. Қисм-қисм қўшиб ўстиришнинг яна бир йўли субстратни диализ мембранаси орқали юбориб туриш. Агар, ўстириш аппаратига фақатгина маълум молекуляр оғирликка эга бўлган моддаларни ўтказишга мўлжалланган мембраналар ўрнатилса, эритма эриган модданинг диффузияси туфайли бу моддани миқдори доимий равишда бир хил ушлаб турилади. Бу усулдан биомассани кўпайтириш ёки озуқа модда миқдори чекланган микроорганизмларни ўстириш учун кенг қўлланилади. Бу усул шунингдек, микрооорганизм ўсишини юқорида кўрсатиб ўтилган фазалардан бирида узоқроқ ушлаб туриш имкониятини беради. Аммо бу усул хужайрани физиологик холатини вақтдан ташқари миътадиллаб туриш имкониятини бера олмайди. Микроорганизмларни доимий ўстириш шароитлари Доимий ўстириш микроорганизмларни ўсишини экспоненсиал фазада ушлаб туриш учун зарур бўлган барча шароитларни яратиш, жумлада, керакли моддаларни ўз вақтида ва зарур миқдорда этказиб беришга асосланган. Бундай шароитда шундай холат юзага келадики, бунда хужайралар кириб келаётган озуқа моддаларига мувофиқ равишда бир текисда ва доимий кўпайишда бўладилар. Бир вақтнинг ўзида культурал суюқликни бир қисми таркибидаги микроорганизм билан биргаликда ферментёрдан ажратиб турилади. Аммо ферметёрда қолган микроорганизмларнинг миқдори доимий жараённи узлуксиз олиб бориш учун этарли бўлади.

Мукаммал шароитда, ўстириладиган хужайралар доимий равишда озуқа моддалари билан таъминланиб туришларига қарамасдан, улар культурал суюқликда, демак-ки, ажратиб олинаётган суюқлик таркибида хам деярли учрамайдилар. Доимий ўстиришнинг энг мухим хусусиятларидан бири - суюлиш тезлиги ёки ферментёрда озуқа мухитининг алмаштирилиш тезлигидир. Агар ферментёр хажмини В (л), мухит кириш тезлигини - Ф (л/соат) билан белгиласак, суюлиш тезлиги Д (соат -1 ) қуйидагига тенг бўлади: Д қ Ф/В. Микроорганизмни солиштирма ўсиш тезлиги: 1 дх м қ ---------- ------------- . х д τ тенг бўлганда, микрооорганизмни ўстириш давридаги лахзадаги ўсиши қуйидагига тенг бўлади: дх --------- қ мх д τ Доимий ўсишда, лаҳзадаги биомасса мх мухитдан чиқиб кетаётган Дх орқали мувозанат сақлаб туради, ёки мх - Дх қ 0 ёки (м - Д) х қ 0 Демак: м қ Д. Ушбу тенглик микроорганизмларни доимий равишда ўстириш вақтида яратилган тенгликнинг асосий шарти бўлиб хизмат қилади. Шундай шароитда барча технологик ва физиологик кўрсаткичлар доимо сақланиб қолади. Технологик кўрсаткичларга культурал суюқликдаги компонентлар миқдори, физиологик кўрсаткичларга эса хужайранинг ўсиш тезлиги ва уларнинг тузилиши - хамда биокимёвий ўзига хослиги киради. Шуни ҳам айтиб ўтиш лозимки, доимий ўстиришда барқарорлик бирданига пайдо бўлмайди. Кўпинча ўзгаришлар жараёни бошларида, яъни чизиқ секин аста тўғри чизиққа ўтиб бориши намоён бўлади (6-расм). Баъзида ушбу давр иккига бўлинади: Ифаолланиш даври; ИИ-барқарорлик даври.

6-расм . Даврий ўсишдан доимий ўсишга ўтиш жараёнида хужайра миқдорининг ўзгаришини кўрсатувчи чизма И-фаолланиш даври; ИИ-барқарорлик даври. Узлуксиз ўстириш жараёнида яратилган режим, яъни суюқланиш тезлиги билан солиштирма ўсиш тезлиги тенг келган вақтда, бу холатни кириб келаётган янги озуқа мухити билан бир текисда сақлаб туриш ва назорат қилиш зарур. Аммо микроорганизмларни доимий ўстириш тизими ўз-ўзини бошқариш имкониятига эгадир. Агар яратилган барқарорлик холати суюлтириш тезлиги орқали бузилганда қандай ўзгаришлар руй бериши мумкин?,- деган савол туғилади. Озуқа мухитининг таркиби ёки уни ферментёрга узатиш тезлиги ўзгарганда, тизимнинг барқарорлиги бузилади хамда шунга алоқадор ҳолда барқарор муаммолар вужудга келади (бир қатор биокимёвий жараёнларнинг кўрсаткичлари ўзгариб кетади). Айтайлик суюлиш тезлиги, микроорганизмларнинг солиштирма ўсиш тезлигидан кам бўлиб қолади, яъни Д < м. Бундай холатда м - Д фарқи мусбат катталикка эга бўлади. Шунинг учун озуқа мухитининг ферментёрда сақланиб қолиши ошади, бу эса ўз навбатида биомассанинг миқдорини (Х) секин ошиб боришига олиб келади, натижада, озуқа мухитидаги моддалар миқдори камаяди ва ҳосил бўлган бўладиган махсулот миқдори ошади. Буларнинг эса хаммаси ўз навбатида ўсиш тезлигига сальбий таъсир кўрсатиб, ушбу кўрсаткич пасая боради.

Оқибатда, м - Д нолга қараб интила боради, аввалги кўрсаткичлардан юқорироқ (кўпроқ) миқдорда барқарорлашади. Агар суюлиш тезлиги микроорганизмларнинг солиштирма ўсиш тезлигидан баланд бўлса (Д > м), м - Д манфий катталикка эга бўлади ва оқибатда тизимдаги биомасса миқдори пасая бошлайди. Озуқа мухитидаги моддалар камроқ сарф бўлиб, уларнинг миқдори ошиб боради. Натижада ферментёр тизимида янги, яъни озуқа моддаларнинг миқдори баландроқ, биомасса миқдори камроқ бўлган барқарор режим ҳосил бўлган бўлади. Шундай қилиб, ферментёрга кирадиган озуқа мухити кўрсаткичларини ўзгартириш орқали (озуқа мухити таркибини ўзгартириш, ферментёрга қуйиш миқдорини ўзгартириш ва х.к) орқали хужайра - мухит тизимида ўрнатилган барқарорликни бир холатдан иккинчи холатга ўзгартириш мумкин. Юқорида келтирилган фикр ва мулохазалар асосида шуни таъкидлаш лозимки, доимий ўстириш жараёнлари энг юқори солиштирма ўсиш тезлиги доирасида ўз-ўзини бошқариш хусусиятига эга экан. Суюлиш тезлиги энг юқори солиштирма ўсиш тезлигидан баланд бўлганда (Д > м макс ), маълум вақтдан сўнг ферментёрда мавжуд бўлган микроорганизмларнинг хаммаси ювилиб, чиқиб кетади. Узлуксиз ўстиришнинг энг ахамиятли кўрсаткичлардан бири Ҳосил бўлгандорлик бўлиб, суюлиш тезлиги ва биомасса миқдори ҳосил бўлганаси сифатида аниқланади: П қ Дх Енг кўп ҳосил бўлгандорлик, суюлиш тезлиги энг баланд бўлган нуқтада намоён бўлади. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, бу кўрсаткич ювилишга яқин нуқтадаги шароитда кузатилади. Узлуксиз ўстириш тизимларининг классификасияси Микроорганизмларни узлуксиз кўпайтириш (ўстириш) усули бугунги кунга келиб нафақат илмий асослаб берилди, балки ишлаб чиқариш шароитида кенг қўлланиб келинмоқда.

Бу усулдан фойдаланиш мисоллари шунчалик кўпайиб кетганки, уларни бир тизимга солиб, классификасия қилиш мумкин. Енг мақсадга мувофиқ бўлган тизим - узлуксиз кўпайтиришни ишлатишга қараб классификасия қилишдир (1-чизма). Узлуксиз ўстириш тизими очиқ ёки берк бўлиши мумкин. Очиқ тизимда, хужайралар янги хужайралар пайдо бўлиш тезлигига баробар равишда озуқа мухити билан ювилиб турилади. Бундай шароитда уларнинг доимий миқдорига осонгина эришиш мумкин. Берк тизимда хужайралар тизимда сақланиб қолади ва уларнинг миқдорини ошиб кетишига олиб келади. Бундай шароитда бир чегараловчи (лимит) омил иккинчи билан алмашиниб туради, натижада, хужайраларнинг кўп қисми ўлади ва бундай тизим динамик барқарорлик холатига кела олмайди. Бу жараён чўзилган даврий тизимдек ўтади. Шу сабабли хам ёпиқ тизимдаги кўпайтиришни, кўп вақт фаолият кўрсатувчи узлуксиз оқимга қарши тизим сифатида қарамаслик керак. Очиқ тизимни ёпиқ тизимга ўтказиш унчалик муаммоли иш бўлмасдан, балки тизимга техник ўзгаришлар киритиш орқали амалга ошириш мумкиндир. 7-расм. Узлуксиз ўстириш тизимининг классификасияси Очиқ ва берк тизимларни фарқи шундаки, очиқ тизим ўрнатилган динамик режимда фаолият кўрсатади. Бундан фарқли ўлароқ, ёпиқ тизим хеч қачон динамик режимда бўла олмайди. Узлуксиз жараён гомоген ва гетероген узлуксиз холатларда бўлиши мумкин.

Гомоген узлуксиз холатда тез аралаштирилиб турилган ферментёр ичидаги барча кўрсаткичлар (озуқа моддалар миқдори, микроорганизмларнинг ўсиш тезлиги) доимий бўлади. Гетероген узлуксиз холатда эса бир неча ферментёрлар баъмисоли батареялар сингари бир бири билан уланган бўладилар ва уларнинг хар бирида доимий ўстириш шароити ушлаб турилади, аммо бу шароитлар бири иккинчи ферментёрникидан фарқ қилади. Бу усулда хужайраларнинг кўпайиши учун доимий шароит яратилмайди. Очиқ босқичли гомоген - узлуксиз тизимлар. Очиқ бир босқичли гомоген - узлуксиз тизим деб, доимий равишда озуқа мухитига кириб, культурал суюқлик чиқиб турадиган бир ферментёрдан иборат тизимга айтилади. Тез ва доимий аралаштириб туриш хисобига ферментёрнинг хамма қисмидаги озуқа мухити гомоген (бир хилда) холатда бўлади ва шу туфайли микроб хужайралари бир хил физиологик холатда бўладилар. Асосий жихоз бўлиб ферментёр хизмат қилади ва унда озуқа мухити тез аралаштирилиб турилади (7-расм). Бугунги озуқа мухити ферментёрга бир хил тезликда ва доимий равишда кириб туради. Микроб хужайралари сақлаган культурал суюқлик худди шу тезликда ферментёрдан чиқиб туради. Бутун ферментёрда (пастида, ўртасида, тепа қисмида) хужайраларни, суюқ озуқа моддаларни, Ҳосил бўлган бўладиган метаболитларни миқдори доимо бир хил бўлади. 8-расм. Очиқ босқичли гомоген узлуксиз тизим.

Бу усулда ферментёрда микроорганизмлар даврий ўсишидаги қийшиқ чизиқнинг истаган нуқтасини ташкил қилиши мумкин. Бундай шароитда, миътадил режимда кенг диапазондаги суюлтириш тезлиги ва хатто субстратлар миқдори нолга яқин бўлган холатда хам микрооргнизмларни кўпайтириш мумкин. Бу оралиқ икки мухим ва чегарадаги суюлтириш тезлиги билан аниқланади. Биринчиси - энг юқори солиштирма ўсиш тезлигидан кўп бўлган хавфли суюлтириш тезлиги: (Д КП ): Д КП > м макс . Бундай шароитда микроблар ўсишдан кўра тезроқ ювилади ва уларнинг миқдори секин - аста нолга яқинлашиб боради, субстрат миқдори эса (чегаралаш омили) энг юқори нуқтага кўтарилади. Иккинчиси - энг охирги суюлтириш тезлиги - бу жуда паст кўрсаткич. Ферментёрга кирадиган озуқа мухитининг тезлиги бу кўрсаткичга яқинлашганда хужайранинг ривожланиши стасионар босқичга ўтади. Хемостат. Микроорганизмларни гомоген - узлуксиз ўстириш жараёнида уларни ривожланишини, озуқа мухитига кирувчи моддаларнинг биттаси хисобида чегаралаб қўйиш мумкин. Бу ҳолда, бошқа барча моддалар миқдори ўзгармайди. Бу каби узлуксиз ўстириш хемостат деб аталади, чунки микроорганизмларни ўсишини кимёвий модда бошқаради (8-расм). Хемостат- микроорганизмлар доимий тезликда ¢сиб, ривожланишини таминловчи озуқа моддаси кириб, тайёр культурал суюқлик шу тезликда чиқиб турувчи яхши аралаштирилган биомасса суспензиясидир. 8-расм Хемостат ишлашининг умумий кўриниши. 1 - чегараловчи моддани узатишни бошқарувчиси; 2 - чегараловчи модда миқдорини ўлчовчиси (датчик).

Озуқа мухитининг таркибига ўсишни чегаралаб қўйиш хусусиятига эга бўлган бирорта модда қўшилмайди. Бундай шароитда микроорганизмларнинг ривожланиши, уларнинг кўпайиши ва биомасса Ҳосил бўлган қилиши шу модданинг миқдорига боғлиқ бўлади. Бошқа озуқа моддалари кўпроқ миқдорда берилади, ўсиш шароити эса (харорат, пҲ, аерасия) мўътадил шароитда сақлаб турилади. Суюқлантириш тезлиги хемостатда олдиндан белгилаб олинади ва ўсишни чегараловчи модда миқдори орқали назорат қилиб турилади. Суюқланиш тезлигини (Д) кенг масштабда ўзгартириб туриш мумкин, аммо у (м макс ) солиштирма ўсиш тезлигидан ошиб кетмаслиги керак.

Адабиётлар: 1. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 йил. 279 бет. 2. А.Ю.Жвирблянская О.А.Бакушинская. Микробиология в пиҳевой промишленности. “Пиҳевая промишленност» Москва 1975г. 500 С. 3. Н.М.Вербина., Ю.В.Каптерева. Микробиология пиҳевих производств. Агропромиздат, Москва 1988г. 206 С. 4. А.Ю.Жвирблянская О.А.Бакушинская. Основи микробиологии санитарии и гигиени в пиҳевой промишленности. «Легкая и пиҳевая промишленност» Москва 1977г. 312 С. 5. А.А.Кухаренко., А.Ю.Винаров Безотходная биотехнология этилового спирта. Энергоатомиздат Москва 2001г. 296 С. 6. В.М.Богданов., Р.С.Баширова и др. Техническая микробиология пиҳевих продуктов. «Пиҳевая промишленност» Москва 1968г. 4151 С. 7. Н.Р.Асонов. Микробиология. «Колос» Москва. 1980. 348 С. 8. Г.Мюллер., П.Литс Г.,.Д.Мюнх. Микробиол. Пиҳевих продуктов растителного происхождения. «Пиҳевая промишленност» Москва 1977г. 342 С.

O'xshashlar

Биотехнологик ишлаб чиқариш жараёнлари ва жихозлари

Ферментлар

Ферментлар олиш технологияси

Ферментлар ишлаб чиқариш

Микроорганизмларни культивирлашга озиқа муҳитларини, ёрдамчи материаллар ва ҳавони тайёрлаш учун машина ва қурилмалар