Ферментлар - Biotexnologiya - Referatlar

Ферментлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

362 KB

Ko'chirib olish

Ферментлар Режа: 1. Ферментлар (энзимлар) ҳақида тушунча. 2. Ферментларнинг халқ хўжалигидаги аҳамияти. 3. Ферментлар ишлаб чиқариш технологияси. 4. Ферментлар продуцентларини ўстириш жараёнига таъсир этувчи омиллар. 5. Ферментатив п родуцентларни ў стириш усуллари. 6. Фермент ва ҳужайралар иммобилизацияси.

Ферментлар (энзимлар) ҳақида тушунча. Ферментлар (энзимлар) – хилма-хил биокимёвий ва кимёвий реакцияларни амалга оширувчи оқсил туабиатига эга бўлган биокатализаторлардир. Ферментлардан биологик катализатор сифатида одамлар, турли хил соҳадаги амалий фаолиятларида кенг фойдаланиб келишмоқда. Ферментлар манбаи ҳайвон тўқималари, ўсимликлар ҳужайралари ва микроорганизмлар бўлиши мумкин. Ҳозирги замонда икки мингдан отиқ ферментлар борлиги аниқланган, улардан бир неча юзтаси алоҳида модда сифатида тоза ҳолда ажратиб олинган. Микроорганизмлар ферментлар ишлаб чиқарувчи манба сифатида алоҳида қизиқиш уйғотади, чунки улар арзон муҳитда тез ўсадилар. Ишлатиладиган озуқа таркибига қараб керакли ферментни, хохлаганча тайёрлаш имкониятини б ерадилар. Бунинг устига, кўпгина микроорганизмлар ферментларни ўз ҳужайра қобиқларидан ташқарига чиқарадилар, бу эса микроорганизмлардан янада фаолроқ фойдаланиш имкониятини яратади. Метаболизмнинг катта интепнсивлигидан ташқари микроорганизмлар биомассасини ўсиш тезлиги жуда каттадир. Бу қисқа вақт оралиғида айрим вақтлари 24-72 соат ичида фермент ажратиш учун жуда катта миқдорда хом ашё олиш мумкин, уни ҳайвон ва ўсимлик хом ашёлари билан солиштириб бўлмайди. Кўплаб микроорганизмларни муҳим хусусиятларидан яна бири, улар озуқа сифатида ҳар хил чиқиндилардан фойдаланиб ўсиш қобилиятига экгадирлар (целлюлоза, нефть углеводородлари, метан, метанол ва бошқалар). Микроорганизмлар фойдалана оладиган айрим хом-ашёлар одам ва ҳайвонлар учун заҳарлидир. Шундай экан, микроорганизмлар ферментлар ҳосил қилиш билан бир қаторда атроф-муҳит муҳофазаси учун

ҳам хизмат қиладилар. Айрим ферментларнинг синтезланиш миқдори микроорганизмлар ҳужайрасида жуда катта бўлиши мумкин. Масалан: рибулезобисфосфаткарбоксилазанинг миқдори айрим вақтларда фототроф бактериялар синтез қилинадиган сувда эрийдиган оқсилнинг 40 - 60% ни ташкил этади. Юқорида таъкидланганидек, кўп микроорганизмлар катта миқдорда культурал муҳитга чиқадиган ферментлар ҳосил қиладилар. Бу ферментлар асосан оқсил, крахмал, целлюлоза, ёғларни ва бошқа сувда эримайдиган моддаларни парчалайдиган гидролазаларга таълуқлидир. Бир қанча ферментлар фақат микроорганизмлардагина учрайди. Молекула ҳолидаги азотдан аммиак ҳосил қилишда иштирок этадиган нитрогеназа ферменти азотни ўзлаштириш қобилиятига эга бўлган бактериялардагина учраши аниқланган. Айрим бактерияларнинг характерили хусусиятларидан яна бири, уларнинг аноорганик субстратларни: аммиакни, нитритларни, сульфид ва олтингугуртни бошқа бирикмаларини ва шунга ўхшаш икки валентли темирни оксидлаш қобилиятидир. Бундай жараёнларни амалга ошириш микроорганизмларда алоҳида ферметларнинг мавжудлиги билан боғлиқдир. Бир қанча бактериялар ва сув ўтлари молекула ҳолидаги водород ҳосил қилиши ҳамда оксидлани-қайтарилиш реакцияларини олиб борувчи дегидрогеназа ферментлари аниқлаши аниқланган. Кўпчилик бактериялар уларга метан, метанол, метилланган аминларни, углерод оксидини ва бошқа бир хил углеродли бирикмалардан субстрат сифатида фойдаланиб, ўсиш ва ривожланишга ёрдам берадиган ферментларни синтезлаш қобилиятига эга. Атроф-муҳитни, уни ифлослантирувчи бир қанча моддалардан тозалаш микроорганизмлар ишлаб чиқаришдаги ферментлар ҳисобига амалга оширилади, улар

пластмасса, пестицидларни ва бошқа заҳарли мураккаб бирикмаларни оддий таркибий қисмга парчалаб юборадилар. Ферментлар классификацияси. Қабул қилинган классификация тизимига биноан ҳамма ферментлар олти синфга бўлинади:  Оксидоредуктазалар;  Трансферазалар;  Гидролазалар;  Лиазалар;  Изомеразалар;  Лигазалар (синтетазалар). Кенг миқдорда қўлланиладиган микроорганизмлар ферменти - гидролазалар синфига кирувчилардир (гликозидазалар, пептидазалар ва бошқалар). Булар гликозид пептид, эфир ва айрим бошқа боғларга сув иштирокида таъсир қилади. Гидролазалар кўпинча ҳужайра ташқарисидаги (экзоген) ферметларидир. Ҳужайралардан чиқиб улар культурал муҳитда тўпланади. Бу ферментларни олиш ҳужайра ичидаги (эндоген) ферментларни ажратишга нисбатан қулай ва арзондир. Г ликозидазалар. Г ликозидазалар - г ликозид б оғларини г идролиз қилувчи ферментлардир. Б улар кўп вақтлардан бери ўрганилади в а и шлатилади. Б у г уруҳга крахмални г идролиз қилувчи а милолитик ф ерментлар, b -а милазалар в а г ликоамилазалар к иради. К ўп м икроорганизмлар a -а милаза ҳосил қилади , b -а милаза с интези э са к ам к узатилади . Амалий м ақсадларда қўлланиладиган a -а милазани а жратувчи Bacillus

licheniformis , Bac . amyloli q uefaciens , Aspergillus oryzae в а б ошқа м икроорганизмлардир . a -а милаза Bac. licheniformis д ан о линадиган ж уда ю қори ҳароратга ч идамли в а к рахмални 100 0 С атрофидаги ҳароратда г идролиз қилиш қобилиятига э гадир. Микроорганизмларнинг экстремал шароитда тараққий қилиш қобилиятини, яъни паст ва юқори ҳароратда, молекуляр кислород мавжуд бўлмаганда, ишқорли ва кислотали муҳитда, тузни юқори концентрациясида ўсиши кўпинча уларнинг ферментлари характери билан аниқланади. Шундай қилиб, хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, микроорганизмларда жуда юқори фаол ферментатив реакция олиб бориш қобилияти мавжуд, микроорганизмлар, бошқа йўллар билан амалга ошириб бўлмайдиган жуда кўп жараёнларни ўзларининг махсус ферментлари туфайли амалга ошириш имкониятига эгалар. Макро- ва микроорганизмларда бир хил функцияли ферментлар, ўзларининг хосса ва хусусиятлари жиҳатидан ҳар хил бўлиши мумкин ва микроорганизмларда ўзини фаоллигини юзага чиқариши учун алоҳида шароитга муҳтож бўлади. Шунинг учун турли хил микроорганизмлар ферментларини ўрганиш жуда муҳим вазифадир. Глюкоамилаза- (1,4-a -D-глюкан-глюканогидролаза ) асосан замбуруғларда кенг ўрганилган . Asp.niger замбуруғида у молекуляр массаси 100 000 дальтон атрофида бўлган иккита гликопротеинлардан иборат. Демак, б у ф ерментни хусусиятлари бир-биридан фарқ қиладиган иккита формаси (шакли) мавжуд. Декстраназа- (1,6 - a -D- глюкан-глюканогидролаза ) декстриндаги 1,6- гликозид боғига таъсир қилади. Лактоза ёки b -галоктозидаза ( b -D- галоктозид-галоктогидролазалар ) лактозани глюкоза ва галактозага айлантиради. Бу фермент E.Coli, Asp.niger, Sacch.cerevisiae, Curvulаria inаqualis, Alternariа tenuis ва

айрим бошқа микроорганизмларда синтез бўлади. Инвертаза -(b -D-фруктофуранозид-фруктогидролаза) сахарозани глюкозага ва фруктозага парчалайди. Уни Aspergillus туркуми вакиллари ( Asp.awamori , Asp.batatae , Asp.niger ), ачитқи замбуруғи Bacillus subtilis ва Bac.diastaticus ларнинг алоҳида штаммлари ҳосил қилади. Целлюлолитик ферментлар (целлюлозалар) - фаол оқсилларнинг мураккаб комплексидар. Целлюлоза молекуласининг ҳар хил боғларига таъсир қилади, С компонент (экзонуклеаза) табиий ҳолдаги целлюлозага (пахта, фильтр қоғози) таъсир қилади , С х - компоненти (эндонуклеаза) эрийдиган шаклга ўтказилган клетчаткани (карбосиметилцеллюлозани) гидролизлайди . Целлюлоза билан бир қаторда микроорганизмлар целлобиаза ( b - глюкозидаза) ҳосил қилади, бу фермент целлюлозани ва гемицеллюлозани парчалайди. Целлюлозани гидролизининг охирги босқичи, глюкоза ҳосил бўлиши билан тугалланади. Саноатда ишлаб чиқариладиган целлюлотик фермент препаратлари одатда С 1 ва С х ва шунга ўхшаш целлобиаза ва гемицеллюлаза ферментлари бўлиб, бу препаратларнинг рН кўрсаткичи 3,0 дан 8,0 гача. Мана шу рН лар оралиғида улар турғундирлар. Целлюлозани ҳосил қилувчилар кўпинча мицеллиали замбуруғлардир, шулардан Penicillium notatum , P.vuriabili , P.iriense, Trichoderma roseum, Verticillium alboatrum ва бошқалардир. Пектиназалар - пектинни парчаловчи ф ерментлар с интез қилади. Пектолитик ферментлар комплекс ҳосил қилади, уни алоҳида компонентлари пектин молекуласини ҳар хил жойларидан парчалайди. Пектиназалар (полигалактуроназалар) микроорганизмларда кенг тарқалган бўлиб, ўсимликларда кам учрайди. Протенизалар ёки теазалар-(пептид-гидролазалар оқсил

молекуласидаги пептид боғларини узиш реакциясини катализ қилади, натижада эркин аминокислоталар ди- ва полипептидлар ҳосил қилади. Бундай ферментлар жуда кўп. Улардан айримлари кристалл ҳолатда олинган. Микроорганизмлар протеиназаси ўзларининг хоссалари битлан тубдан фарқ қилиши мумкин. Улар нейтрал бўлиши мумкин ( Bacillus subtillis , Asp.terricola ), кислотали ( Asp.foetidus ) ва ишқорли, яъни рН нинг ҳар хил даражасида фаолдирлар. Айрим микроорганизмлар бир қанча протеиназалар синтезлаш қобилиятига эгадирлар. Масалан: Actinomyces fradiae 6 та протеиназа синтезлайди. Амилазалар – бактерия ва замбуруғлардан олинадиган амилазалар крахмални кичик молекуляр шакарлар: декстринлар, глюкозалар, мальтозаларгача парчалайди. Бактериал протеазалар пишлоқ пиширишда ва тери оқлашда оқсилларни бузишда қўлланилади. Bacillus sp . дан олинадиган глюкоизамераза ферменти глюкозани фруктозага айлантиришда ёрдамлашади. Кейинги вақтларда олимларнинг диққат-эътиборини қуйидагилар ўзига тортмоқда : циклодикстринглюкозилтрансфераза (ЦДГГ) га мослашиш, циклодекстринлар бирикмаларининг ишлаб чиқарилиши: кимёвий ва фармокологик ишлаб чиқаришда, озиқ-овқат маҳсулотлари сифатини оширишда, косметика ва бошқалар ишлаб чиқаришда зарурдир. Липазалар - (3.1.1.3-триацил глицеролода гидролазалар липид (ёғ алмашинувида иштирок этадиган, катта амалий қизиқиш уйғотадиган ферментлар. Пиво ва вино тайёрлашда солод ўрнига амилаза ферменти препаратидан фойдаланилади. Бу ишлаб чиқаришни арзонлаштиради ва ғалла харажатини камайтиради. Шунга ўхшаш амилаза эрийдиган крахмал, декстрин олиш учун ҳам ишлатилади. Амилаза ферменти билан берилган, сабзавот ва мевалардан олиган маҳсулот ўзининг таркибида кўп миқдорда қанд моддалари сақлайди ва яхши ҳазм бўлади, айниқса, бу болаларга фойдалидир.

Нон ва нон маҳсулотлари тайёрлашда амилаза хамирни ачишини тезлаштиради ва ноннинг сифатини яхшилайди. Кондитер саноатида ачитқи замбуруғининг инвертазасидан (сахарозаси) фойдаланилади, глюкозани сахароза ва фруктозага айлантириб беради. У сахарозанинг юқори миқдорда кристалланишининг олдини олади. Замбуруғларнинг пектиназаси мева ва узум шарбатини тиндириш учун ишлатилади. Вино ишлаб чиқаришда узум чиқиш миқдорини кўпайтириш учун ва кофе ишлаб чиқаришда қўлланилади. Глюкоамилазадан пиво тайёрлаш саноатида пиводан декстрин қолдиғини тозалаш учун ишлатилади. Глюкоизамераза сахарозани ўрнига глюкоза-фруктозали шарбат олишда ишлатилади. Лактоза лактозасиз сут олиш учун ишлатилади. Лактозалар ёрдамида таркибида кўп миқдорда лактоза бўлган сут зардобидан қанд (глюкоза, галактоза олинади). Замбуруғларни глюкозаоксидазаси катта аҳамиятга эга, чунки булар озиқ-овқат маҳсулотларини глюкоза қолдиғидан ва молекуляр кислороддан озод қилади ва бу билан уларни сақлаш муддатини узайтиради. Глюкозаоксидазани тухум кукунига, майонезга, пивога уларни узоқ муддатда сақлаш учун маълум миқдорда қўшилади. Бу фермент ёрдамида аскорбин кислотасининг (С-витамин) оксидланиши секинлашади. Целлюлоза препаратидан картошкани қандлаштиришда ва ғалладан крахмал олишда, сув ўтидан агар-агар чиқишини кўпайтиришда, сабзавот пастаси тайёрлашда, цитрус мевалари қобиғини ажратишда фойдаланилади. Ўсимлик целлюлозасини қандгача парчалашда ишлатилмоқда. Микроорганизмлардан олинган протеолитик ферменталар пишлоқ тайёрлашда уни қуюқлаштириш учун ишлатиладиган ренин ўрнини босиши мумкин, кейинчалик улардан гўштни юмшатиш (тендиризация) учун фойдаланила бошланди. Бундан ташқари, балиқ унинг пишишини

тезлатиш, вино ва пиво тайёрлашда ишлатилмоқда. Липаза сутни қуруқ ҳолда ишлаб чиқаришда ўз ўрнини топган, пишлоқ тайёрлашда, унинг пишишини тезлаштириш учун, пишлоққа масус таъм ва ёқимли ҳид бериш учун ишлатилади. Тўқимачилик саноатида микроорганизмларнинг ферментлари зиғирнинг сомонига ишлов бериб, ундан тола олиш учун кўпдан бери ва кенг қўлланилиб келинмоқда. Зиғирни намлаш жараёнида иштирок этадиган асосий микроорганизм сифатида Clastridium туркумига кирувчи анаэроб бактерия тан олинган. Намлаш вақтида кетаётган жараёнда зиғир сомонидан пектин моддаси парчаланади ва унинг толаси ажралиб чиқади. Тери ишлаб чиқариш саноатида микроб протеаза ферменти терини ошлашда ва уни майинлаштиришда ишлатилади. Таркибида протеаза ва липаза бўлган комплекс препаратни ишлатиш натижасида жараён тезлашади ва ва юқори сифатли жун олиш имконияти вужудга келади. Ювиш воситалари ишлаб чиқаришда микроб ферментлари кенг миқёсида қўлланилмоқда. Одатда уларга протеолитик, амилиолитик, липолитик фаолликка эга бўлган Bac.subtilis ферментлари қўшилади. Препаратлар сирт фаол моддалар билан биргаликда ишлатилади. Таркибида фермент бўлган ювиш воситалари ювиш муддатини қисқартиради, тўқималарни сақланиш қобилиятини узайтиради, чунки ювиш 40-60 0 С дан ошмаган ҳароратда олиб борилади. Ферментларни қишлоқ хўжалигида қўлланилиши икки йўналишда олиб борилади: 1. Ҳайвонларни озуқасида фойдаланилади; 2. Фермент б илан озуқага ишлов бериб, уларни ҳазм бўлиши оширилади.

Ферментлар ишлаб чиқариш технологияси Ферментларни продуцентларини ўстириш уларни қаттиқ ва суюқ озуқа муҳитларига экиш усуллари билан олиб борилади. Қаттиқ озуқа муҳитларининг юза қисмида фақат аэроб микроорганизмларни ўстириш мумкин. Суюқлик ичида ўстириш асосан микроорганизмлар суюқ озуқа муҳитида ўстирилади ва бунда ҳам аэроб, ҳам анаэроб микроорганизмларни ўстириш мумкин. Ферментларнинг аксарият продуцентлари аэроб бўлган микроорганизмлардир ва шунинг учун қаттиқ ва суюқ озуқа муҳитларида ўстирилганда узлуксиз ҳаво билан таъминлаб турилади. Ферментлар продуцентларини ўстириш жараёнига таъсир этувчи омиллар Ферментларнинг ҳосил бўлиш жараёнига ташқи муҳит шароити, озуқа моддалари таркиби, уларнинг миқдори, метаболитларнинг чиқиши, муҳитда фаол кислотанинг ўзгариши, ҳарорат, муҳитнинг эриган кислород билан тўйиниши, продуцент культурасининг ҳолати ва ўстириш муддатлари, шунингдек бошқа омиллар таъсир этади. Бу ферментларнинг аҳамияти ва фермент бўлган таъсир даражаси турлича бўлиб, улар асосан микроорганизмни ўстириш усули продуцентларнинг физиологик хусусиятларига бўйсунган ҳолда кечади. Бироқ, баъзи умумий қонуниятларга эътибор бериб ўтиш керак. Микроорганизмларни ўстиришда қаттиқ ва қуруқ озуқа муҳитларининг намлиги жуда катта аҳамиятга эга. Агарда муҳитнинг намлиги 11-20 % атрофида бўлса, микроорганизмлар умуман ўсмайди. Бирмунча кўпроқ ўсишни намлик 30 % бўлганда кузатиш мумкин. Намликнинг 40-45 %

бўлиши микроорганизм культурсининг мўътадил ўсишига ва спора ҳосил қилишига жуда қулай шароит ҳисобланади. Бу ҳолат спора ҳосил қилувчи фермент продуц ен тларининг экиш материаллар и ни олишда ишлатилади. Муҳитнинг намлиги 53-58 % бўлганда ҳосил қилинган ферментларнинг тўпланиши кузатилади. Намлик 60-68 % бўлганда ферментларнинг биосинтези пасая бошлайди ва бу ҳолат озуқа муҳити ичига кирадиган ҳавонинг ёмон ўтиши билан тушунтирилади. Культураларни қаттиқ озуқа муҳитида ўстириш натижасида унинг таркибидаги қуруқ моддаларнинг миқдори камайиб, СО 2 ва сувга айланади. Шу сабабли, агарда микроорганизмни ўстириш ёпиқ идишларда (колба, махсус кюветалар) ва ҳ. к. олиб борилса, буғланиш натижасида намликнинг ортиши кузатилади. Агарда ўстириш жараёни очиқ идишларда олиб борилса, культурани озуқа муҳитининг қуриб қолиши ва ҳосил бўлган маҳсулот фаоллиги камайиши кузатилади. Намликнинг даражаси ва мўътадиллиги ҳар бир ўстирилаётган продуцентнинг физиологик хусусиятларига, озуқа муҳит таркиби ва бошқа омилларга боғлиқ бўлиб, ҳар бир омил тадқиқот йўли билан аниқланади. Ўсаётган культурани ҳаво билан таъминлаш даражаси кўпинча ўстириш усули ва фермент продуцентларининг физиологияси билан белгиланади. Бу жараён асосан уч мақсадни олдига қўяди :  Ўсаётган микроорганизмларни ўсиши ва ривожланиши учун зарур бўлган кислород билан таъминлаш;  Газ кўринишидаги моддалар билан ифлосланган ҳавони чиқариб ташлаш;  Микроорганизмларнинг ўсиш жараёнида ҳосил бўладиган иссиқликни қисман бартараф қилиш ёки чиқариб ташлаш. Микроорганизмларни қаттиқ озуқа муҳити сиртида ўстиришда вужудга

келган иссиқликни чиқариш масаласи катта аҳамиятга эга. Шунинг учун микроскопик замбуруғларни ўстиришда уларнинг ўсиш босқичларига катта эътибор бериш керак, чунки айнан шу гуруҳ микроорганизмлар қаттиқ озуқа муҳити сиртида ўстирилади. Биринчи гуруҳ – замбуруғ спораси ёки конидияларини бўкиш ва ривожлантиришдир. Унинг муддати 10-12 соатга чўзилади. Бу босқич айтарли иссиқлик ажралиши билан кузатилмайди ва озуқа муҳити компонентлари ўзгармайди. Озуқа муҳити сиртида пўпанак ҳосил бўлиши билан иккинчи босқич (тропофаза) мицелияларнинг фаол ўсиш босқичи бошланади. У одатда 12- 40 ва шу билан бирга озуқа муҳитидаги моддаларни кўп миқдорда истеъмол қилиши, иссиқлик, ис гази ва сув ажратиши билан давом этади. Бунда микроорганизм озуқани мицелиялари билан тўлиқ ўраб олади. Айнан мана шу босқичда кўп миқдорда иссиқлик ажралади ва умумий ажраладиган иссиқликнинг 75-80 % ни ташкил қилади. 1 тонна культура бир соат давомида фаол ўсиш босқичида 7,6 м 3 га яқин кислороди ўзлаштиради ёки ҳавога бўлган нисбатда эса 36,5 м 3 ни ўзлаштиради. Замбуруғларни мўътадил ўсиши умумий ҳавонинг сарфи ўрта ҳисобда 1 тонна культура учун 600-650 м 3 ни ташкил қилади. Учинчи босқич (идиофаза) культурани морфологик ва биокимёвий ихтисослашиши кузатилади, яъни бунда микроорганизмлар колонияларни ва иккиламчи метаболитларни ҳосил қиладилар. Ушбу босқичда микроорганизмлар ҳужайра ташқарисига чиқарилувчи ферментларни ҳосил қиладилар. Бунда ўстириш хоналарида ҳароратни 3-4 0 С га тушириш ва ҳаво алмаштиришни 3-5 мартага камайтириш зарур. Микроорганизмларни суюқ озуқа муҳитларида ўстириш давомида ҳам ҳаво билан таъминлашга ва ис гази билан ифлосланган ҳавони ферментёрдан чиқиб кетиш режимига эътибор бериш керак. Масалан, бир

культура ҳар хил аэрация шароитларида бир хил ферментни ҳар хил хусусияти билан ҳосил қилиши мумкин. Умуман олганда, ҳаво билан таъминлаш микроорганизмни ўстириш жараёнини ва фермент ҳосил қилишни тезлаштиради. Ўстириш давомийлиги ҳам муҳим кўрсаткичлардан бири бўлиб, у максимум фермент ишлаб чиқариш самарадорлигини белгилайди. У жуда кўп омилларга боғлиқ: озуқа муҳити таркиби ва уни продуцентга узатиш усули, муҳитни ҳаво билан таъминланганлик даражаси, продуцент тури, фермент хусусияти ва бошқалардир. Ўстириш давомийлиги кўпинча продуцентнинг физиологик хусусиятларига боғлиқ бўлади. Масалан, B.mesentericus ПБ учун - 36 соат бўлса, Asp.awamori учун эса 144 соатни ташкил этади. Фермент ва ҳужайралар иммобилизацияси Охирги 25-30 йилда икки фан кимё ва биология орасида янги бир фан йўналиши бўлмиш кимёвий энзимология ташкил топди. Фаннинг бу йўналишини ташкил топишини асосий сабабчилари - бу ферментлар ва фермент ҳосил қилувчи микроорганизмларни ёки алоҳида ҳужайра ва тўқималарини иммобилизация ҳолатида олиш бўлди. Иммобилизация қилинган ферментларни саноат миқёсида олиш ва уларни ишлатиш муаммоси жуда катта гуруҳ мутахассисларини ҳамкорликда ишлашларини тақазо этади. Бу муаммони ҳал қилишни долзарблиги эса, олий таълим олдида бундай мутахассисларни тайёрлашдек ўта муҳим муаммони қўяди. Бугунги кунга келиб бу муаммога бағишланган юзлаб монографиялар, илмий мақолалар тўпланмалари ҳамда минглаб илмий-эксперимертал мақолалар чоп этилган. Юқорида келтирилган манбалардан келтирилганидек, ферментлар тизими халқ хўжалигини ҳар хил тармоқларида : озиқ-овқат, фармацевтика,

тўқимачилик, чорвачилик ва бошқа бир қатор соҳаларда кенг қўлланилиб келинмоқда. Шундай бўлишига қарамасдан ферметларни қўллаш масаласи узоқ вақтлардан бери ривож топмасдан келган. Бунга асосий сабаб ферментлар ва ферментлар тизимининг иқтисодий қимматлиги эди. Ишлатилган ферментлар ташлаб юборилаверган, бунинг устига уларни ишлаб чиқаришни ўзи ҳам жуда қиммат бўлган. Албатта, микробиология саноатини ривожлантириш ҳисобидан керакли ферментларни, керакли миқдорда ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш мумкин. Аммо бу ҳам унчалик арзонга тушадиган маҳсулот эмас. Бундан ташқари ферментларни ишлатишни тўхтатиб турадиган энг камида иккита сабаби бор:  ферментлар сақлашда, айниқса ташқи муҳит таъсирига (ҳароратга) ўта чидамсиз;  ферментларни қайта ишлатиш жуда мураккаб масала, чунки уларни реакция шароитидан ажратиш имконияти йўқ. Мана шу сабабларга кўра ферментлардан фойдаланиш ўзини оқламай қўйган эди. Аммо, бугунги кунда бу муаммо бутунлай ҳал қилинган. Иммобилизация қилинган ферментларни олиш технологиясининг яратилиши бу муаммога чек қўйди. 1916 йилда Д. Ж. Нильсон ва Е. Грифин инвертаза ферментини кўмир майдасига адсорбция қилинганда (иммобилизация қилинганда), уни фаоллиги сақланиб қолганлигини кузатдилар. 20-30 йилларда оқсил ва ферментларни адсорбция қилиш муаммоси бўйича қатор мақолалар эълон қилинган. Аммо бу мақолаларни моҳияти илмий муаммоларга бағишланган бўлиб, ишлаб-чиқариш билан боғлиқ бўлмаган.

1939 йилда Д. Ж. Пфанмюллер ва Г. Шлейхлар протеолитик ферментларни ёғоч қипиғига адсорбция қилиш бўйича биринчи патентни олишга мувофиқ бўлдилар ва олинган ферментни терига ишлов беришда ишлатиш мумкинлигини исботлаб бердилар. Ферментлар ва сорбентлар орасида мустахкам конъюгатлар (боғлар) ҳосил қилиш мумкинлигини биринчилардан бўлиб 1953 йилда Н. Грубховер ва Д. Шлейглар кўрсатиб бердилар . Бу олимлар фермент билан сорбентни ковалент боғлар билан боғлаш мумкинлигини ва бу ҳолатда фермент фаолиятини сақлаб қолажагини исботлаб бердилар. 1950-60 йилларга келиб, бу соҳадаги илмий йўналишлар ишлаб чиқаришга узвий боғлаш асосида олиб борилди. Бу соҳани ривожланишда Г. Манеке ва Э. Качалскийларни хизматлари беқиёсдир. Ферментларни адсорбентларга боғлаш натижасида гетероген катализаторлар ҳосил бўлиши ўз исботини топгач, 1971 йилда Хеникер (А Қ Ш) томонидан ферментлар муҳандислиги бўйича ўтказилган биринчи умумжаҳон конференциясида "Иммобилизация қилинган ферментлар" қонунга киритилди. Илмий адабиётларда баъзи вақтларда "эримайдиган ферментлар", "матрицага киритилган ферментлар" деган иборалар ҳам учраб туради. Уларнинг асосий моҳияти сувда эримайдиган сорбентларга ёпиштирилган (тармаштирилган, уланган ва х.к.) деган маъно билан боғлиқ. Аммо "иммобилизация" сўзининг кенгроқ тушиниш лозим, хусусан оқсил молекуласининг майдонда ҳаракатдан тўхтатиш билан боғлиқ бўлган ҳар қандай тадбир оқсилни иммобилизация қилиш деб қаралмоғи лозим. Юқорида баён этилган усуллардан ташқари, молекулалар ичидаги ёки молекулалараро "Боғлаш", оқсилни кичик молекулали икки функциялик молекулалар орқали бошқа оқсилга, юқори молекулали полимерларга, жумладан адсорбентларга ҳам "боғлаш" ёки "улаш" усуллари ҳам иммобилизация усулларига киради.

Иммобилизация қилинган ферментлар, оддий сувда эрувчи ферментлар олдида бир қатор устунликка эга бўладилар. Биринчидан, уларни реакцион муҳитидан ажратиб олиш жуда ҳам осон, бу эса :  реакцияни ҳоҳлаган вақтда тўхтатиш;  биокатализаторни (ферментни) қайта ишлатиш;  керакли махсулотни тоза ҳолда олиш (фермент билан аралаштирилмаслик) имкониятини беради. Охирги бандда кўрсатилган устунлик озиқ-овқат ва фармацевтика саноатида жуда катта рол ўйнайди. Иккинчидан, иммобилизация қилинган ферментларни ишлатиш шароитида тўхтовсиз олиб боришга имкон беради, масалан, оқиб ўтадиган махсус устунларда (колонкаларда) ва ферментатив реакциянинг тозалигини бошқариш, демак, керакли махсулотни миқдорини ошириш (оқиш тезлигини ўзгартириш ҳисобидан) имкониятини беради. Учинчидан, ферментни иммобилизация ёки модификация қилиш уни хос c а ва хусусиятларини керакли томонга ўзгариш жараёнларини ташкил қилиш мумкин. Иммобилизация қилинган ферментларни олиниши, ферментларни ҳаётга тадбиқ қилишни янги, авваллари имконияти бўлмаган йўлларини очиб берди. Иммобилизация қ илиш усуллари Иммобилизация қилиш усуллари иккига бўлинади:  физикавий йўллар билан иммобилизация қилиш;

 кимёвий йўллар билан иммобилизация қилиш; Ҳар қайси усулда иммобилизация қилишда қуйидагиларга эътибор бериш керак : "ташувчилар" (сорбентлар) нинг табиати ва физик-кимёвий хусусияти органик ва ноорганик табиатга эга бўлишлари мумкин. Иммобилизация қилишга мўлжалланган "ташувчи" ларга қуйидаги талаблар қўйилади:  кимёвий ва биологик мў ъ тадиллик;  механик нуқтаи - назардан мустахкамлик;  фермент ва уни субстрати учун ўтказувчанлик;  технологик жароёнлар учун зарур бўлган шаклда олиниши ;  осонлиги (гранула, мембрана, варак ва хоказо ҳолатда) ;  реакцион шаклда тез кириши;  юқори гидрофиллиги (иммобилизация жараёнини сувли муҳитга ўтказиш учун);  арзонлиги. 5 - расм. Иммобилизация усуллари Табиийки, бу талабларни барчасига жавоб бераоладиган ташувчилар йўқ. Шу сабабли ҳам иммобилизация учун жуда ҳам кўп материллардан фойдаланишга тўғри келади.

Органик полимерли ташувчилар Бундай полимерларни икки синфга бўлиш мумкин: табиий полимерлар ва сунъий полимерлар. Ўз навбатида табиий полимерларни ҳам биокимёвий хоссаларига қараб гуруҳларга бўлиш мумкин : полисахаридлар; оқсил ; липид табиатли ташувчилар. Сунъий, яъни синтез йўли билан олинган полимерлар ҳам гуруҳларга бўлинади, масалан, макромолекуларни асосий занжирни кимёвий тузилишига қараб, полиметиленлик, полиамидлик, полиэфирлик ташувчилар ва х.к. Иммобилизация қилиш усулли, ферментни хусусиятини ва ишлатилишига қараб, "ташувчи"ларга бир қатор қўшимча талаблар қуйилади: ковалент иммобилизация қилинганда "ташувчи" ферментни фаоллигини белгиловчи қисми билан боғланмаслиги лозим; (ферменти фаоллик маркази ўз ҳолда бўлиши шарт), фермент фаоллигини пасайтириш хусусиятлари бўлмаслиги шарт. Иммобилизация қилиш жараёнида қуйидагиларни билиш лозим : "Ташувчи" ва фермент ҳар хил зарядларга эга бўлсалар, иммобилизация жараёни тез ва муста ҳ кам кечади, аксинча бир хил зарядга эга бўлсалар жараён қ ийин кечади; "ташувчини" заррачалари қанча кичик бўлса, сорбция қилиш хусусияти шунча баланд бўлади. Иммобилизация жараёнида кўпроқ полиметилен типидаги "ташувчи"лар бошқаларга нисбатан кенгроқ ишлатилади. ФЕРМЕНТЛАРНИ ИММОБИЛИЗАЦИЯ ҚИЛИШНИНГ ФИЗИК УСУЛЛАРИ Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, ферментни иммобилизацияси дейилганда, уни (ферментни) қандай бир алоҳида фазага киритилиши сув фазасидан ажралиб турадиган ва шундай вазиятда ўзини асосий хусусияти -

субстрат ёки эффекторлар билан алоқада бўлиш имкониятидан жудо бўлмаслиги тушунилади. Шу аниқликдан келиб чиққан ҳолда, физикавий иммобилизация қилиш усулларини тўрт гуруҳга бўлиш мумкин:  сувда эримайдиган "ташувчи" ларга адсорбция қилиш;  гель тешикчаларига киритиш;  ярим ўтказгич мембраналар ёрдамида ферментни реакцион тизимини бошқа қисмидан ажратиш;  ферментни икки фазалик реакцион муҳитга киритиш, бундай шароитда фермент сувда эрувчан бўлади ва иккинчи фазага кира олмайди. Келтирилган классификация шартлидир, чунки бу усуллар орасида аниқ ажримларни ўрнатиш мумкин эмас. Масалан, гель тешикчиларига киритиш усули билан иммобилизация қилишни, ярим ўтказгич мембраналар орқали ажратиб туриш деб ҳам қараш мумкин. Шунга қарамасдан , бу классификация физикавий усуллар билан иммобилизация қилишни бир тизимга солишда ёрдам бера олади. Адсорбция қилиш орқали иммобилизация қилиш, энг кўҳна усулларидан ҳисобланади. Юқорида айтиб ўтилганидек, 1916 йилда Дж. Нильсон ва Э. Грифин инвертаза ферментини фоаллаштирилган кўмирда ва альюминий гидроксиди гелида иммобилизация қилганлар. Худди шу усулдан кейинроқ, 1969 йилда И. Шибата L -аминоацилаза ферментини иммобилизация қилишда фойдаланган. L-a миноацилаза ферменти N- ацетил- DL- аминокислоталарни бир бирларидан ажратишда саноат миқёсида ҳозиргача ишлатилиб келинмоқда. Умуман адсорбция усулида иммобилизация қилиш бошқа усуллардан осонлиги, вазифани тез бажариш мумкинлиги, ташувчиларни арзонлиги ва бошқа бир қатор устунликларга

эга бўлганлиги учун ферментлар муҳандислигида кенг қўлланилиб келинмоқда. Адсорбцион иммобилизация қилиш учун "ташувчи" лар Адсорбцион иммобилизация учун ишлатиладиган "ташувчи" ларни икки синфга - органик ва ноорганик ташувчиларга бўлиб ўрганиш мумк и н. Ноорганик ташувчилар сифатида кремнезем, алюмин, титан ва бошқа элементлар оксидлари, алюмосиликатлар (лойлар), шиша, сопол, фаоллаштирилган кўмир ва бошқалар кенг ишлатилади. Органик ташувчилар орасида кенг тарқалганлари ҳар хил полисахаридлар , полимерли ион алмашув смолалари, коллаген, товуқ суяклари ва бошқалардир. Ташувчилар кукун, кичик шарчалар, гранулалар сифатида ишлатилади. Баъзи бир ҳолатларда, гидродинамик қаршиликни пасайтириш мақсадида, тор параллел каналлар сақловчи монолитлар сифатида ҳам чиқарилади. Ташувчиларни энг асосий хусусияти сорбция қилиш қобилияти, тешикчаларини ўлчами, механик ва кимёвий барқарорлигидир. Адсорбцион иммобиллизация қилиш усуллари Адсорбция қилиш йўли билан иммобилизация қилиш энг содда усуллардан бўлиб, фермент эритмасини "ташувчи" билан аралаштириш йўли билан амалга оширилади. Ёпишмасдан ферментни ювиб ташлагач, иммобилизация қилинган фермент ишлатилишга тайёр бўлади. Адсорбцион иммобилизация қилинган ферментларни олиш учун қуйидаги услубий кўрсатмалардан фойдаланади. Статистик усул энг осон йўл бўлиб "ташувчи" фермент эритмасига ташланиб (солиниб) ҳосил бўлган аралашма, маълум вақтга ташлаб

қўйилади. Иммобилизация ферментни ўз - ўзидан диффузияси туфайли бошланиб, адсорбция билан тугалланади. Бу усулни камчилиги, фермент эритмаси билан "ташувчи" аралашмаси узоқ вақт (бир неча кунга) ташлаб қўйилиши лозим. Лаборатория шароитида кўпроқ аралаштириш усули ишлатилади. Бу усулда статистик усулдан фарқли ўлароқ фермент эритмаси билан "ташувчи" доимий равишда аралаштириб турилади. Аралаштириш учун магнит аралаштиргич, механик аралаштиргич ёки микробиологик тебратгичдан фойдаланиш мумкин. Бу усул олдингисидан анча устун туриб "ташувчи" сатхида ферментни бир текис жойланишини белгилаб беради. Баъзида адсорбцион иммобилизация қилиш учун электрочўктириш усулидан фойдаланилади. Бунинг учун фермент эритмасига иккита электрод туширилади, улардан биттасини сатхида бир қатлам "ташувчи" суртилган бўлади. Электродлар токка уланганда фермент сатхидаги фаол гуруҳлар (- NH 2 ; -COOH ва ҳ .к.) ҳисобидан "ташувчи" сақланаётган электрод томонидан ҳаракат қилади ва уни сатхида чўкади. Технологияда фойдаланиш учун энг қулай усул - колонкалардан ўтказиш усулидир. Бу усулни икки модификацияси бор, улардан биридан "ташувчи" тўлдирилган колонкадан тепадан пастга қараб, микронасослар ёрдамида фермент эритмаси ҳайдалади, икинчисида эса тескариси, фермент пастдан тепага қараб йўналтиради. Бу усулни афзаллик томони, ферментни ҳайдаш, ювиш, ва кейинги ферментатив жараёнлар, ҳеч қандай манипуляциясиз бир колонкани ўзида олиб борилади. Ферментни ташувчи билан боғланиш кучини оширувчи усуллар. Олдиндан модификация қилинган ташувчиларга иммобилизация қилиш

Ташувчининг олдиндан модификация қилиш адсорбция кучини кескин оширишга олиб келади. Бундан ташқари, фермент молекуласи атрофида махсус шароитлар ясаш ҳисобидан, олдиндан модификация қилинган ташувчида иммобилизация қилинган ферментни каталитик хусусияти ҳам ортиб боради. Бунинг устига, олдиндан модификация қилмаслик адсорбция қилинган ферментни фаоллигини бутунлай йўқолишигача олиб келиш мумкин. Масалан, агар ферментни мўтадиллиги нордон шароитда паст бўлса, силикагельга сорбция қилинган ферментни фаоллиги бутунлай йўқолади, чунки, силикагельни сатхи нордон муҳитга эга (рН=4,0). Бундай шароитда, иммобилизациядан олдин силикагельни маълум рН га эга бўлган буферда ферментни мўтадил рН га тўғри келган рН да сақлаб туриш лозим бўлади. Худди шундай муаммо, фаол марказида металл сақлайдиган ферментлар билан ишлаганда келиб чиқади. Бунга сабаб, баъзи бир ташувчилар ўзларига металл ионларини тортиб олиш қобилиятига эгалар. Бундай ташувчиларда адсорбция қилинган ферментлар, ўз фаол марказидаги метални чиқиб кетиши ҳисобидан фаолиятларини йўқотишлари мумкин. Бу ҳолни бартараф этиш учун, ташувчини махсус металл ионлари сақлаган эритмаларда узоқ вақт ушлаб туриш ва шу туфайли уни металл ионига нисбатан бўлган эҳтиёжини қондириш мумкин бўлади. Ташувчиларни металл ионлари билан тўйинтириш адсорбция йўли билан иммобилизация қилишни мўтадиллаштиришда ҳам ишлатилади. Ташувчи сирти металл ионлари билан тўйинтирилганда (бунинг учун Ti , Z n, Sr, V ва Fe ишлатилади), ферментни сорбция қилиш хусусияти ортади, бунга сабаб металл иони фермент билан ташувчи орасида кўприк бўлиб хизмат қилишидир. Иммобилизациянинг бу усули, целлюлоза, нейлон

шиша фильтр қоғоз каби ташувчилардан фойдаланганда яхши натижалар бериши исботланган. Олдиндан модификация қилинган ферментларни иммобилизация қилиш Ионалмашувчи ташувчиларга адсорбция йўли билан иммобилизация қилишда изоэлектрик нуқтаси ва рН –мўтадиллиги бир-бирига яқин бўлган ферментлар билан ишланганда қатор муаммолар пайдо бўлади. Фермент билан ташувчи орасидаги мустаҳкам боғланиш фақатгина, изоэлектрик нуқтадан узоқроқ бўлган рН да, яъни ферментни каталитик хусусияти паст бўлган шароитда амалга оширилади. Шунинг учун, ҳам ферментни олдиндан модификация қилиш, яъни фермент молекуласига янги ионоген гуруҳлар (поликислоталар, карбоксиметил, целлюлоза, янтарь кислотаси ва х.к.) киритиш мақсадга мувофиқ бўлади. Масалан, L -химотрипсин хлортриазинли ранг билан аралаштирилганда, уни изоэлектрик нуқтаси ишқорий томонга силжиши, ва шу туфайли фермент кўпгина ташувчиларга адсорбция бўлиши, оқибат натижада эса каталитик фаоллиги сақланиб қолиши исботланган. Бошқа бир мисол, L -химотрипсинни КМ-целлюлоза билан модификация қилинганда, фермент нейтрал рН муҳитида ДЭАЭ- целлюлозада ёки ДЭАЭ-сефадексга фаоллиги сақланган ҳолда иммобилизация бўлади. Гель ичига киритиш йўли билан иммобилизация қилиш Бу усулни моҳияти шундан иборатки, фермент молекуласи, қаттиқ тўқилган полимер занжирларидан иборат бўлган гель ҳосил қилувчи учламчи элакларга ўрнатилади. Занжир боғлари орасидаги масофа фермент молекуласидан кичик бўлгани учун, у махкам сиқилиб туради ва полимердан чиқиб кета олмайди. Фермент билан ташувчи орасидаги боғни

муста ҳ камлигини оширувчи омил ролини фермент ва ташувчи гель орасида пайдо бўлган водород боғлари ҳам ўйнаши мумкин. Полимер занжирлари орасидаги бўшлиқ сув билан тўлдирилган бўлади. Масалан, акрил кислотаси ҳосилалари асосида пайдо бўлган гельда, унинг миқдорига қараб, 50 дан 90% гача сув бўлиши мумкин. Ферментларни гельда иммобилизация қилишнинг икки усули бор. Биринчиси, фермент мономер эритмасида эритилади сўнгра полимеризация қилинади. Бундай эритмага кўпчилик ҳолларда бифункционал агентлар ҳам қўшилади. Иккинчиси, П. Бертфельд ва Дж. Уэнлар ишлатган N-N' метилен- бисакриламидни полимеризация қилиш асосида олинадиган иммобилизацияланган ферментлар. Гельга киритиш йўли билан иммобилизация қилиш усули ўзининг соддалиги билан ажралиб туради. Бу усул билан ферментни хохлаган геометрик конформацияда (сферик заррачалар ва ҳ .к.) олиш ва ферментни ташувчи ичида бир текис тарқалишига эришиш мумкин. Кўпчилик полимер геллар ўзларининг механик ва кимёвий иссиққа чидамлилиги билан ажралиб туради. Бу хусусиятлар эса ферментларни бир неча маротабалаб ишлатиш имконини беради. Бу усул универсал усул бўлиб , нафақат барча хилдаги ферментлар, балки полифермент тизимлар, ҳужайра ва ҳужайра фрагментларини иммобилизация қилиш учун ҳам тўғри келади. Бу усулни ижобий томонларидан яна бири - уни ферментга мўтадиллик бериш имкониятидир. Ва ниҳоят , бу усулда иммобилизация қилинган фермент, бактериологик зарарланишдан қўрқмайди чунки, фермент молекуласидан катта бўлган бактериялар гельни ичига кира олмайдилар. Усулнинг энг катта камчилиги баъзи бир ҳолатда полимер матрикслари субстратни диффузиясиги халақит беради ва шу туфайли ферментни

фаоллиги паст бўлиши мумкин. Шундай экан, субстрат сифатида юқори молекулали моддалар ишлатилганда бу усулдан бутунлай фойдаланиш мумкин эмас. Ярим ўтказгич мембраналар ёрдамида иммобилизация қилиш Бу усул кичик молекулали субстратни сувдаги эритмаси, катта молекулага эга бўлган фермент эритмасидан ярим ўтказгич мембрана ёрдамида ажралиб туришига асосланган. Ярим ўтказгич мембрана субстратни осон ўтказади, фермент эса мембранадан ўта олмайди. Бу усулни ҳар хил модификацияси, ярим ўтказгич мембраналарни олиш ва уларни табиати асосида яратилгандир. Микрокапсулалаш усули биринчи бўлиб, 1964 йилда Т. Чанг томонидан яратилган. Бу усул - ферментни сувдаги эритмасини микрокапсулалар ичига жойлаштиришдан иборат. Майда тешикли полимер плёнкалардан ташкил топган кичик коптокчалар ичидаги ферментларни ташқарига чиқиши белгилаб қўйилган. Капсулаларни олиш усулига қараб, уларни ўлчами ҳал хил бўлади (10 дан 100 микрометргача). Микрокапсулалар олишнинг икки усули мавжуд бўлиб, биринчисида ферментни сувдаги эритмаси ПАВ (сирт фаол моддалар) сақловчи диэтилэфири билан кучли аралаштириш натижасида дисперс ҳолатга ўтказилади. ПАВ - бу ерда эмульгатор вазифасини бажаради. Ҳосил бўлган эмульсияга, тўхтатмасдан полимернинг эфирдаги эритмаси қўшиб борилади. Полимер (нитрат целлюлоза), сувда эримаслиги сабабли эмульсияга теккан жойда юпқа мембрана микрокапсула ҳосил қилади. Тайёр бўлган микрокапсула центрифуга ёрдамида ёки фильтрлаш йўли билан ажратиб олинади.

Микрокапсула ҳосил қилишнинг иккинчи йўли - икки модданинг фазалараро поликонденсация қилишига асосланган. Моддалардан бири сувнинг майда эмульсияларида иккинчиси эса органик фазада эриган бўлади. Кўп тарқалганлардан бири полиамид микрокапсуласи. Бу микрокапсула 1,6-гексаметилендиамин (сув фазаси) ва себацин кислотасининг хлор гидриди (органик фаза) асосида олинади. Бу усул фақатгина юқори рН га чидамли бўлган (диамин эритмаси) ферментлар учун ишлатилиши мумкин. Микрокапсула ҳосил қилиш учун ишлатиладиган фермент эритмаси 10 % атрофида инерт оқсил моддаси (гемоглобин) сақлаши лозим. Бу оқсил капсула ичида керакли босим бўлишини ҳамда ферментни мўтадиллигини таъминлайди. Ферментни мўтадиллигини ошириши учун глутаральдегид билан ишлов беради, баъзида эса адсорбция ёки гельга киритиш йўли билан иммобилизация қилинади. Баъзи ҳолатларда иммобилизация қилиш учун молекулалари ковалент боғланган оқсиллардан ташкил топган мембраналардан ҳам фойдаланилади. Иккиламчи эмульгирлаш . Бу йўл билан иммобилизация қилганда, аввало ферментни сувдаги эритмасини органик полимердаги эмульсияси тайёрланади. Тайёр эмульсияни яна бир бор сувда дисперсия қилинади. Натижада, ферментни сувдаги эритмасини сақлаган органик моддани (полимерни) эмульсияси ҳосил бўлади. Вақт ўтиши билан органик эритма қотади ва иммобиллашган фермент сақловчи полимер заррачалари ҳосил бўлади. 1972 йилда С. Мэй ва Н. Ли лар бу усулни модификация қилдилар ва мембрана ҳосил қилувчи материалар сифатида сувда эримайдиган полимер ўрнига катта молекуляр массага эга бўлган суюқ углеводородлардан фойдаланишни тавсия қилдилар. Бу усул суюқ мембраналарда иммобилизация қилиш деб аталди. Бундан ташқари толага киритиш,

липосомага киритиш, микроэмульсия ҳосил қилиш каби бир қатор усуллар мавжуд. Ферментларни иммобилизация қилишнинг кимёвий усуллари Кимёвий усулларни бошқа усуллардан асосий фарқи кимёвий таъсир натижасида фермент билан ташувчи орасида қўшимча ковалент боғи пайдо бўлади. Бу усулда иммобилизация қилинган ферментларни камида иккита устунлиги бор. Биринчидан, фермент ва ташувчи орасидаги ковалент боғ ҳосил бўлган конъюгатни юқори мустахкам қилади. Бошқача қилиб айтганда , фермент иштирокида ўтадиган реакцияларни рН, ҳарорати ва бошқа кўрсаткичларини ўзгартириш, ферментни десорбциясига, шу туфайли олинадиган ма ҳ сулотни ифлосланишига олиб келмайди. Бу эса айниқса медицина, озиқ-овқат ма ҳ сулотлари, аналитик ишлар учун реактивлар олишда ўта муҳим аҳамият касб этади. Иккинчидан, кимёвий модификация ферментни фаоллигини ва мўтадиллигини оширишига олиб келади. Фақатгина кимёвий йўл билан, кўп нуқталик боғланишлар натижасида ферментни мўтадиллигини ошириш мумкин. Бу усулни камчилиги, баъзи-бир ферментлар кимёвий модификация жараёнида ўз фаоллигини йўқотиб қўядилар.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Биотехнология (под ред. Н. С. Егорова, Д. В. Самуилова) в 8 томах. Изд-во «Высшая школа» , М. 1987. 2. Сассон А. Биотехнология: надежды и свершения. Изд-во «Мир», 1987. 3. Бич Г., Бест Д., Брайерли К. и др. Биотехнология, принципы и применение. Изд-во «Мир» , 1988. 4. Бекер А. Введение в биотехнологию. Рига, «Зинатне» , 1981. 5. Виестур У. Э. и др. Биотехнология, биологические агенты, технология, аппаратура. Рига, «Зинатне» , 1987. 6. Беккер М. Е. и др. Биотехнология. М., «Агропромиздат» , 1990. 7. 7. Быков А.В. и др. Микробиологическое производства биологических активных вешеств и препаратов. М., «Высшая школа» , 1987. 8. Мазин А. В., Краев А. С., и др. Методы молекулярной биологии и генной инжинерии. М., «Наука», 1990. 9. Пашенко Л. П. Биотехнологические основы производства хлебобулочных изделий. Москва, «Мир». 10. Ҳ. Д. Давранов., Н. А. Хыжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004.

O'xshashlar

Ферментлар инженерлиги

Ферментлар олиш технологияси

Ферментлар ишлаб чиқариш

Энзимлар инженерлиги

Ген инженерлигининг ферментлари