Ферментлар инженерлиги - Biotexnologiya - Referatlar

Ферментлар инженерлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128 KB

Ko'chirib olish

Ферментлар инженерлиги Режа: 1. Ферментлар инженерлигининг асосий вазифаси. 2. М икроорганизмлардан фермент препаратларини ажратиб олиш усуллари 3. Тозаланмаган, комплекс фермент препаратларининг олиниши. 4. Чўктириш усуллари ва унинг назарияси. 5. Ферментларни тозалаш усу ллари.

Ферментлар инженерлигининг асосий вазифаси – биологик система ёки тирик ҳужайралардан ажратиб олинган ферментларнинг каталитик хусусиятларидан фойдаланган ҳолда биотехнологик жараёнларни яратишдир. У янги маҳсулотларни олиш, уларнинг сифатини яхшилаш ва иқтисодий кўрсаткичларини кўтариш билан боғлиқ бўлган масалаларни ечади. Ҳозирги кунда амалиётда ферментлар кенг қўлланади. Маълумки, ферментлардан органик синтезларни катализатори сифатида фойдаланилади. Шунга қарамай, ферментларнинг “нозик” томони ҳам бордир, яъни уларнинг бузилишидир. Улар кам чидамли моддалар бўлиб, нозик макромолекуляр структурали оқсиллардир. Улар ташқи таъсир остида осонгина ўз хоссасини йўқотади. Ферментлар катализаторлигида кечадиган реакциялар мураккаб механизмга эга. Уларнинг активлигини ташқи муҳитнинг ўзгариши, унинг кислоталилиги, уларни активлаштирувчи ёки сусайтирувчи қўшимча моддалар қўшиш билан бошқариш мумкиндир. Ферментлар манбаи турли ҳайвон, ўсимликларнинг тўқималари, микроорганизмлар бўлиши мумкин. Ферментлар қайси бири кераклиги ва қайси бирини олиш қулайлигига қараб танланади. Яқин даврларгача амалий мақсадларда ҳайвон ва ўсимлик ферментларидан фойдаланиб келинган. Ҳайвонлардан олинадиган ферментлар гўшт саноатининг йўлдош маҳсулотлари ҳисобланади. Барча тўқима ва ҳужайралар ичида ферментларга бой орган ошқозон ости безидир. Ундан таркибида бир қатор гидролитик ферментлар (амилаза, протеаза, липаза ва б.) тутган комплекс препаратлар олинади. Масалан, ошқозон ости безидан панкреатин - қуритилган экстракт олинади.

Ҳайвон хомашёларидан айрим ферментларнинг тозаланган препаратлари - пепсин, трипсин, химотрипсин, реннин (химозин), рибонуклеаза, ДНКаза, липаза, гиалуронидаза, каталаза ҳам ажратиб олинади. Ўсимликлардан саноат миқёсида протеолитик ферментларнинг айрим препаратлари - папаин (қовун дарахти мевасининг шарбатидан), фицин (анжир барги ва Ficus оиласига мансуб ўсимликлардан) ажратиб олинади. Шу билан бирга ўсимликлардан фермент ажратиб олиш иқтисодий жиҳатдан самарали эмас, чунки сарфланадиган ўсимликка нисбатан олинадиган маҳсулот кам миқдорда бўлади. Ундан ташқари ҳар доим ҳам исталган минтақада керакли ўсимликни ўстириш имкони йўқ. Ҳайвонлардан ферментларни ажратиб олишда ҳам айрим қийинчиликлар туғилади. Шунинг учун ҳозирда ферментлар манбаи сифатида микроорганизмлардан кенг фойдаланилмоқда. Микроорганизмлар – фермент олиш учун жуда қулай манба ҳисобланади, чунки уларнинг ҳужайрадаги концентрациясини микроорганизм ўсишини тезлатиш ёки генетик манипуляция ҳисобига ошириш мумкин. Микроорганизмлар тез ўсади, арзон муҳитларда ўсади ва турли ферментларга бойдир. Микроб ферментлари ҳозирда ўсимлик ва ҳайвон ферментлари ўрнини босмоқда. Қатор ферментлар медицина диагностикасида ҳам ўзига хос ўрин эгаллаб келмоқда. Масалан, холестериноксидаза қон зардобидаги холестерин, уреаза эса сийдик кислотаси миқдорини миқдорини ўлчашда ишлатилади. Ген инженерлиги тадқиқотларида эса рестриктацион эндонуклеазалар ва лигазалар ишлатилади. Микробиологик усулда олинган ферментлар пластмасса ишлаб чиқаришда ҳам ўрин эгаллайди.

Қаттиқ ёки суюқ озуқа муҳитларида ўстирилган микроорганизмларнинг культураси ва уларнинг культурал суюқликлари таркибида жуда кўп миқдорда балласт мoддaлap бордир. Ферментларни ажратиш ва тозалаш - кўп меҳнат ва ҳаражат талаб қилувчи жараёндир, агарда фермент препарати микроорганизм культураси кўринишида ишлатилса, у тозаланмайди. Спирт ва терини ошлаш тармоқларида тозаланмаган микроорганизмлар культурасини ишлатиш мақсадга мувофиқдир ва худди шундай микроорганизмларни қишлоқ хўжалигида ем-хашак тайёрлашда ёки фермаларда емларни қайта ишлашда қўллаш мумкин. Озиқ-овқат саноатининг бир қанча тармоқларида (нон, пиво, вино, пишлоқ, крахмал ва шарбат экстракция қилувчи), ҳамда текстил, мўйна ва микробиологик саноатларда, шу жумладан тиббиётда балласт моддалардан қисман ёки тўлиқ тозаланган, яъни фақат тоза фермент препаратлари ишлатилади. Тоза фермент препаратларини олишнинг бошланғич материали бўлиб фильтрланган культурал суюқлик, продуцентнинг биомассаси ёки қаттиқ озуқа муҳитда ўстирилган культуранинг сувли экстракти хизмат қилади. Фермент препаратлари кукун ёки суюқ концентрат кўринишида олиниши мумкин. Ажратиш жараёнида препаратнинг yмумий массасида фаол оқсилнинг нисбий улуши, яъни унинг улуший фаоллиги opтaди. Тозаланмаган, комплекс фермент препаратларининг олиниши. Тозаланмаган фермент препарати - микроорганизм культурасини мўътадил шароитда намлиги 8-12% га олиб келинган ва бутун озу қ а му ҳ ити қ олди қ лари билан биргаликдаги массасидир. Тозаланмаган фермент препарати культурани қ атти қ ёки сую қ озу қ а му ҳ итида ўстириш йўли билан олиниши мумкин. Сую қ му ҳ итда ўсган культура қ уритишдан олдин биомассаси ва озу қ а му ҳ ити қ олди қ ларидан қ исман тозаланган ёки шундайлигича қ уритилган бўлади.

Қ атти қ озу қ а му ҳ итида ўстирилган микроорганизм культураси одатда 35 дан 58 % гача намликка зга бўлади. Бундай ма ҳ сулот чидамсиз бўлганлиги сабабли уни тезда ишлаб чи қ аришга жорий қ илиш ёки намлигини 10-12% гача қ уритиб олиш керак. Қ уритиш жараёнидан олдин, ўстириш хонасидан олинган микроорганизм майдаланади ва кейин қ уритилади Микроорганизм культураларини қ уритиш учун тасмали, тоннелли, шахтали, барабанли, жавонли (шкафли) ва тебранувчан қ уритгичлардан фойдаланиш мумкин. Ишлаб чи қ аришда, ю қ орида қ айд қ илинганларига нисбатан кўпро қ тўғри йўналтирилган барабан типидаги қ уритгичлар ишлатилади. Бунда хўл культура исси қ лик берувчи қ урилма билан биргаликда 80-85 о С да қ уритгичга тушади. Бундай ю қ ори ҳ ароратда қ уритилувчи хўл микроорганизмларнинг майда бўлакларидаги намни бу ғ ланиши ҳ исобига қ атти қ қ изиб кетиш ҳ олати кузатилмайди ва ундаги ферментларнинг фаоллиги тўли қ са қ ланади. Кўпчилик барабанли қ уритгичларнинг ички томонида парраксимон куракчалар мавжуд бўлиб, бара6ан 6 -8 мин -1 тезликда айланиши ҳ исобига қ уритилаётган материални бир текисда тар қ алишини ва қ уритилишини таъминлайди. Шунинг учун бундай типдаги қ уритгичда қ уритилган ма ҳ сулот бутун массаси бўйлаб бир хил намликка эга бўлади. Ушбу қ уритгичда микроорганизм бўлакчалари 3-7 мин . давомида қ уритилади, берилаётган исси қ лик тезлиги 2-3 м/с, 80-85 0 С ҳ ароратда ҳ амда чи қ ишда эса 60-65 о С бўлади ва қ уритилаётган материал ҳ арорати 40 0 Сдир. Қ уритиш жараёнида атиги 3-10% гача фермент фаоллиги йўқотилиши мумкин. Микроорганизмларни қ уритишда ишлатиладиган қ уритгичларнинг яна бир тури – герметик берк бўлган лентали бу ғ конвейерли қ уритгичдир. Бундай қ урилмаларда ферментнинг фаоллиги кўп йў қ отилади, лекин улар ихчам ва ю қ ори самарадорликка эга. Қ атти қ озу қ а му ҳ итида ўстирилган микроорганизмларни қ уритиш учун ҳ ар хил конструкцияли қ уритгичлардан фойдаланиш мумкин, қ айсики

ма ҳ сулотнинг фаоллиги пасайишини минимумгача туширишни, унинг қ уритгичда 5-8 мин . давомида бўлиши ва чи қ ишида 40-42 о С дан пастда бўлишини таъминлайди. Тайёр қ уру қ микроорганизмлар махсус қ оплаш машиналарида 25-40 кг қ илиб қ опланади ва тайёр ма ҳ сулотлар омборига юборилади. Кўпчилик продуцентлар синтез қ илган ферментларнинг асосий қ исмини сую қ озу қ а му ҳ итига чи қ арадилар ва тўплайдилар. Тоза фермент препаратларини продуцентнинг биомассаси билан биргаликда фильтрларда, центрифугаларда ёки сепараторларда ажратилади. Микробиология саноатида асосан таш қ и томони билан фильтрловчи ячейкaли-барабанли тўхтовсиз ишловчи вакуум фильтрлар ишлатилади. Бу фильтрлар ю қ ори даражада механизациялаштирилган бўлиб, ҳ ар хил суспензияларни бир хил тезликда фильтрлаш имконини беради. Барабаннинг сирти тўрсимон бўлиб, бўз ёки фильтрловчи сунъий газлама билан ўралган ва у фильтрланувчи сую қ ликка чўктирилган бўлади. Фильтрловчи сиртда тўпланган ҳ ар хил эримаган компонент ва биомасса махсус пичо қ ёрдамида тозаланади. Барабан фильтрлар биомассани ажратиш учун жуда қ улай, лекин улар паст самарадорлиги, қў поллиги ва асептика шароитларини таъминлай олмаслиги билан ажрaлиб туради. Фермент саноатида кўпинча рамали фильтр-пресс ҳ ам ишлатилади. Ма ҳ сулот қў л ишига асосланган ҳ олда олинади. Рамали фильтр- прессларнииг фильтрловчи ҳ ажми кичик бўлганлиги сабабли барабанли вакуум-фильтрга нисбатан ҳ ам кам самарадордир. Рамали фильтрда фильтрлаш жараёни 0,6-0,4 Мпа босим остида олиб борилади. Одатда фильтратнинг биринчи қ исми тини қ бўлмайди ва у қ айта фильтрланади. Фильтр-пресснинг камчиликлари горизонтал камерали типдаги ФПАКМ да бирмунча бартараф этилган. У устма-уст жойлашган фильтрловчи

плиталар ва фильтрловчи газламадан иборат. Ушбу ускунанинг иши автоматлаштирилган ва иш юзаси 2,5 дан 50 м 2 ҳ ажмга зга. Нисбий самарадорлиги бош қ аларига нисбатан б-8 марта ю қ ори ва фермент фаоллиги 4-5% атрофида йўқотилади. Уларни ишлаб чи қ аришга жорий қ илиш жуда исти қ болли ва бактериялар культурал сую қ лигини фильтрлашда жуда қў л келади. Фермент саноатида 8СМ типидаги сепараторлар ҳ ам кенг қў лланилади. Улар ичига барабан ўрнатилган идиш кўринишида бўлади. Барабанларнинг ичида цилиндрик тўси қ лар ўрнатилган бўлиб, ю қ ори тезликдаги марказдан қ очма куч ҳ исобига унинг тагида чўкма ҳ олида биомасса ва бош қ а компонентлар чўкади. Сепараторнинг самарадорлиги ю қ ори бўлиб, 2000- 5000 л/с гача етади. Бизда АСЭ-3, АСИ, АСЭ-Б типидаги сепараторлар ҳ амда "Альфа-Лаваль" (Швеция) фирмасининг соплоли сепараторлари ишлатилади. Биомассани фильтрлаш самараси ишлатилаётган ускуна типига, озу қ а му ҳ ит таркибига, ажратилаётган бўлакчалар катта-кичиклигига, эримаган фракциялар ми қ дорига, фильтрловчи материалнинг физик-кимёвий хусусиятларига, ҳ арорат режимига ва бош қ а омилларга узвий бо ғ ли қ дир. Фильтрлаш жараёнини яхшилаш ма қ садида культурал му ҳ ит кимёвий қ айта ишланади, яъни иш қ орийлиги рН 8-8,5 га келтириб 0,1%ли Са Cl эритмаси ва ҳ ар хил кизелгурлар (диатомит, радиолит, микрозил, кларгель ва х.к.) қў шилади. Бу тўлдирувчилар фильтрлаш самарасини оширади, лекин фермент фаоллигига салбий таъсир қ илади. Олинган биомасса (биошрот) стерилизация қ илинади ва қ уритилиб чорва молларига ем сифатида ишлатилади. Культурал сую қ лик фильтрати эса тоза фермент препарати олиш учун қ айта ишлашга юборилади. Қ атти қ озу қ а му ҳ итида ўстирилган микроорганизмлардан ферментларни экстракция қ илиш. Барча ферментлар асосан сувда эрувчандир. Шунинг учун энг яхши экстрагент бўлиб сув ҳисобланади. Микроорганизмлардан ферментларни олиш учун улар майда қилиниб

ҳужайра деворлари механик ёки автоматик ҳолда бузилиб, экстракция жараёнига жалб этилади. Бу усулда ҳам хўл ҳолдаги, ҳам қуруқ ҳолдаги микроорганизмдан фермент эритмасини олиш мумкин. Биомассадан фермент экстракциясини тўлиқ амалга ошириш учун ҳарорат, рН, жараён давомийлиги, экстракция ускунасининг конструктив хусусиятлари, ажратилаётган фермент табиати ва бошқа бир қанча омилларга боғлиқ. Бу омиллар ҳар бир продуцент мисолида алоҳида тадқиқотлар ёрдамида аниқланади ва тавсия этилади. Масалан, ҳарорат экстракция жараёнига катта таъсир кўрсатади, яъни жуда кўп ферментлар термолабил бўлиб, ҳаттоки 35- 40 о С да инактивацияга учрайди. Шунинг учун завод шароитида иложи борича сувнинг ҳарорати 22-25 о С да ушлаб турилади ва ҳар бир микрофлора ўсмаслиги учун антисептиклардан (формалин, бензол, толуол, хлороформ ва х.к.дан фойдаланилади. Кўпчилик ҳолатларда ферментларни рН 5-7 кўрсаткичида тўлиқ ажратиб олиш мумкин. Биошрот билан ферментларни кам исрофгарчилиги асосида қуюқлаштирилган экстрактлар олиш учун махсус экстракция ускуналарини ишлатиш керак. Бу қурилмада экстракция қилинаётган микроорганизм ферменти нисбатан кўп фаолликни йўқотади ва қўл ишига асосланади. Вакуум-буғглантирнш усулида фермент эритмаларини қуюқлаштириш. Қаттиқ ва суюқ озуқа муҳитларида ўстирилган микроорганизмларнинг экстрактлари сақлаш учун чидамсиздир. Тайёр техник препарат формаларини (П2х ва Г2х) олиш ва уларни қ ую қ лаштириш керак. Қ уру қ техник ёки тоза фермент пpeпapaтларини вакуум-бу ғ лантириш усули ҳ ам бир бос қ ич бўлиб ҳ исобланади. Одатда ферментлар бу ғ лантириш ҳ ароратига жуда таъсирчан бўлади. Шунинг учун қ ую қ лаштиришнинг асосий шарти паст ҳ ароратда қ айнатиш ва жараённи қ ис қ а муддатда олиб бориш билан бирга, бу ғ лантирилаётган сую қ ликни қ изиб кетиши ва ферментлар инактивацияга учрашини олдини олишдир. Агарда қ ую қ лаштирилаётган эритма қ анчалик тоза бўлса,

шунчалик кам ми қ дорда ҳ ар хил моддаларни кам тутади ва ундаги фермент ю қ ори ҳ ароратга жуда ҳ ам таъсирчан бўлади. Қ атти қ озу қ а му ҳ итида ўстирилган организм экстрактида жуда кўп ми қ дорда ҳ имояловчи бирикмалар бўлади ва улар қ ую қ лаштириш жараёнида фермент инактивациясини олдини олади, лекин культурал сую қ ликни қ ую қ лаштиришда бунинг аксини кузатиш мумкин, яъни фермент кўп ми қ дорда фаоллигини йўқотади. Қ ую қ лаштириш жараёнида фермент эритмаларидаги моддаларнинг ми қ дори ва минерал таркиби бирмунча ўзгаради, қ уру қ модда ҳ исобига эса 11-20 %га камаяди ва қ ую қ лашган экстрактнинг рН кўрсаткичи ҳ ам ўзгаради. Продуцентнинг турига қ араб уларнинг культурал суюқликлари ҳ ам ҳ ар хил кимёвий таркибга ва ферментлар комплексига эга бўлганлиги учун, вакуум-бу ғ лантиришнинг ҳ арорат режимлари тад қ и қ от йўли билан ани қ ланади. Фермент фаоллигини қ ую қ лаштириш жараёнида йўқотилиши нафа қ ат уни олиб борилиш режимига, балки ускуна ёки қ урилманинг конструкциясига ҳ ам бо ғ ли қ дир. Кейинги йилларда вакуум-бу ғ лантириш ускуналари анча такомиллаштирилмо қ да. Ушбу ускуналар трубка шаклида (горизонтал, вертикал ва қ ия) бўлиб, жараённи ўтиш муддатини 10 маротабага я қ ин қ ис қ артирди ва ферментни фаоллигини йўқолишини бир мунча камайтирди. Булар жумласига «Альфа-Лаваль» (Швеция), «Единство» (Югославия), «Люва» (Швейцария), « APV » (Франция») ва б. бир қ анча фирмалар ускуналарини киритиш мумкин ва уларнинг самарадорлиги 200 дан 20000 л/с ни ташкил қилади ҳамда ферментни фаоллиги 10% атрофида йўқотилади. Фермент эритмаларини мембраналар ёрдамида тозалаш Мембранали тозалаш усулига диализ ва электродиализ, баромембранали усулга эса қ айтарилувчи осмос, ультрафильтрация, микрофильтрация ва нозик фильтрация кабилар киради.

Эритмадаги моддаларни диализ усулида ажратиш – мембранани модда массасига қ араб танлаб ўтказувчанлик хусусиятига асосланган. Бу жараён учун яримўтказгич мембрананинг ҳ ар икки томонида эритмалар концентрациясини фар қ и вужудга келиши керак. Диализ жараёнини ушбу тенглик билан ифодалаш мумин: Q = DdSΔC Бунда, Q – маълум ва қ т ичида мембранадан ўтган модда ми қ дори, Dd – диализ коэффициенти, S – мембрана сиртининг юзаси, ΔC – мембрананинг ҳ ар икки томонидаги моддаларнинг концентрацияси фар қ и. Диализдан фермент препаратларини кичик молекулали моддалардан тозалашда фойдаланилади. Масалан, фермент эритмаларини шакар, аминокислоталар, минерал тузлар ва бош қ алардан 60-100% гача бўлган ми қ дорда тозалашга эришиш мумкин. Айни қ са, ферментлар ю қ ори концентрацияли тузлар билан чўктирилганда диализдан ва элетродиализдан унумли фойдаланиш керак. Лекин тўртламчи структурага эга бўлган ферментларни ва металлоферментларни ажратишда электродиализдан фойдаланиш мумкин эмас, яъни фермент ушбу жараёнда ўз фаоллигини йўқотади. Диализ жараёни жуда секин ў тувчи жараёндир, ҳамда эритманинг миқдори кўп б ў лганда, жуда кўп миқдорда мембрана сарфланади. Диализда қуйидаги ҳар хил кўринишдаги яримўтказгич мембраналар ишлатилади, пергамент, целлофаннинг ҳар хил турлари, ультрафильтрацияда ишлатиладиган мембраналар ва бошқалардир. Диализ усули бир қанча камчиликларга эга бўлганлиги сабабли ҳозирги кунда ишлаб чиқаришда ишлатилмайди. Баъзан илмий лабораторияларда ферментларни ю қ ори тозаликда олиш учун ишлатилиши мумкин. Баромембрана усули ишлатиладиган мембраналар тир қ ишларининг катта -кичиклигига қ араб синфланади. Масалан, қ айтарилувчан осмос

(≈3xI0-4 мкм); гельфильтрация (15x10,5 мкм); микрофильтрация (0,2 мкм) ва нозик фильтрация (10 мкм) дир. Қ ую қ лаштириш ва тозалашнинг қ айтарилувчан осмос ва ультрафильтрация усуллари кимё, нефтни қ айта ишлаш, ози қ -ов қ ат, фармацевтика ва фермент саноатларида жуда кенг тар қ алган. Энг асосийси, жараённи жуда ҳ ам кам ҳ аражатлар ва энергия эвазига олиб борилишидир. Ультрафильтрация жараёнида ферментларни ҳ арорат таъсиридаги инактивацияси умуман бартараф қ илинган бўлиб, бирваракайига эритма бир қ анча балласт бирикмалардан хона ҳ ароратида тозаланади. Ушбу жараён ю қ ори босим остида ўтганлиги учун самарадорлиги ҳ ам ю қ оридир. Бу усулнинг ҳ ам асосий элементи бўлиб мембраналар ҳ исобланади. Ҳ озирги кунда целлофандан, каучукдан, полиэтилендан, полистеролдан, целлюлозадан ва б. бир неча хил материаллардан тайёрланган мембраналар ишлатилмо қ да. Мембраналар хусусиятига қ араб 0,05-0,2 мкм ли бир қ аватли – изотроп ва икки қ аватли – анизотроп турларига бўлинади. Чўктириш усуллари ва унинг назарияси. Саноат учун зарур бўлган кўпчилик ферментлар сувда эрувчан оқсиллардир. Фермент эритмалари олиниш манбаларига қараб микроорганизмлар лизатлари, экстрактлари, культурал суюқлик фильтратлари, ўсимлик ёки ҳайвон тўқималари гомогенатлари булиши мумкин. Бу фермент эритмалари таркиби жуда мураккаб системага эга. Унда ферментлардн ташқари коллоид табиатига эга бўлган ҳар хил бирикма ва моддалар ҳам учрайди. Бундай мураккаб системалардан ферментларни ажратиб олиш мушкул вазифадир. Маълумки, оқсилнинг гидрофоб гуруҳлари оқсил молекуласи ичида тўпланиб ҳаракат жойлашади. Оқсилнинг ҳар хил эритувчиларда эриш даражаси молекула сиртида гидрофоб ва гидрофил қолдиқларнинг тарқалиши билан белгиланади. Оқсилларни асосий эритувчиси бўлган

сувнинг баъзи хусусиятларини (ҳарорат, рН, ион кучи, нейтрал тузлар, органик эритувчиларни ёки инерт бирикмаларни қўшиш йўли билан) ўзгартириш ҳисобига оқсил молекуласининг гидрат ёки сольват қатламига таъсир қилиб агрегацияга учратиш ва чўкмага тушириш мумкин. Саноатда асосан органик эритувчилар ёки тузлар билан чўктиришдан фойдаланилади. Бу усуллар бир-биридан чўктириш механизми билан фарқланади. Нейтрал тузлар ёрдамида чўктириш. Бу жараён асосан оқсил молекуласининг гидрофоблиги даражасига боғлиқ. Типик оқсил молекуласи сиртида бир қатор аминокислоталар (тирозин, триптофан, лейцин, изолейцин, метионин, валин ва фенилаланин) занжири шаклида ёпишган гидрофоб қисмларга эга. Оқсил молекуласининг гидрофоб қисми сув билан тўқнашганда сув молекулалари билан ориентирланган қават ҳосил бўлади ва шу жойлар «музлатилган» ҳолатда бўлади. Бундай тартибли структуралар термодинамик жиҳатдан чидамли эмасдир. Агар сув молекулаларини оқсил табиатига ўхшамаган моддалар билан иммобилизация қилинса, оқсил молекулалари ўзаро таъсирлашиб агрегатлар ҳосил қила бошлайди. Маълумки, тузларнинг ионлари гидратланади. Агар оқсил эритмасига маълум миқдорда сув қўшилса у сув билан боғланади ва сувдан бўшаган оқсил молекулалари агрегат ҳосил қилади. Туз ионлари қанча кўп бўлса, оқсилларнинг агрегатланиши ҳам шунча кучаяди ва чўкмага тушиши ортади. Тузлар билан чўктириш жараёни таъсирига кўра ҳар хил оқсилларга ҳар хил бўлади. Бу биринчидан, оқсил молекуласи сиртидаги гидрофоб қисмларнинг миқдори ва размерига боғлиқ. Қанча шундай қисмлар кўп бўлса, оқсил шунча тез чўкмага тушади. Баъзи оқсиллар борки, тузларнинг энг юқори концентрацияларида чўкмага тушмайди. Чўктириш жараёнида оқсиллар ёнида турган бошқа оқсиллар билан ҳам агрегат ҳосил қилиб чўкмага тушиши мумкин. Бунда бир қанча ферментлар комплексини олиш мумкин. Лекин фракцияларга бўлиб чўктирилса бир мунча юқори натижага эришиш мумкин.

Оқсилларни тузли эритмаларда эрувчанлиги Коннинг эмпирик тенгламасига бўйсунади: lgS = lgS o - k s μ бунда S, S o - оқсилнинг тузли эритма ва тоза сувдаги эрувчанлиги; k s – тузлаш константаси, μ – эритманинг ион кучи. Тузлар билан чўктириш жараёнини унумли ўтказиш учун k s μ кўрсаткичи иложи борича катта бўлиши керак. k s кўрсаткичи тузнинг табиатига боғлиқ бўлиб, водород ионлари концентрациясига боғлиқ эмас. Ушбу жараён гидрофоб ўзаро таъсирга асосланган бўлсада унинг боришига таъсир қилувчи бошқа омиллар ҳам мавжуддир. Улар: муҳит рН и, ҳарорат. Фермент эритмаси тозалиги даражаси, жараённи ўтказиш муддати ва бошқалардир. Туз билан чўктиришда асосан ишқорий металларнинг нейтрал тузлари ишлатилади. Ҳар хил ионларнинг чўктириш эффекти уларнинг ион кучига боғлиқ. Натрий тузлари анионларини тузлаш таъсири кучига қараб қуйидагича жойлаштириш мумкин: SO 4 2- >CH 3 COO - >Cl - >NO 3 - >Br - >J - >CNS - , ҳамда катионларни эса қуйидагича Li + >Na + >K + >( NH 4 ) + . Фермент препаратларини туз ёрдамида чўктирилганда уларнинг таркибида 60-85% гача ҳар хил балласт қўшимча моддалар учраши мумкин. Ушбу жараённинг энг қийин босқичи, бу - тузни қўшиш ва уни эритишдир. Эритмада тузнинг локал концентрациясини ошириб юбормаслик учун у аввал майдаланиб, секин асталик билан маълум бир қисмдан қўшиб борилади ва тинмай аралаштириб турилади. Аралаштириш давомида кўпик ҳосил бўлишига йўл қўймаслик керак. Жараён эриган на агрегатланган оқсилларнинг мувозанати ҳосил бўлгунча 20-40 мин, баъзида бир неча соат давом этади. Туз билан чўктириш жуда ҳам кўп омилларга боғлиқ бўлган мураккаб технологик жараёндир. Шуни эсда тутиш керакки, туз ҳеч қачон ферментни

бутунлай чўктирмайди, балки унинг эрувчанлигини пасайтиради, холос. Агар эритмада 1 мг/мл оқсил бўлса унинг 90%и чўкмага тушиши мумкин, лекин зритмада бор-йўғи 0,1 мг/мл оқсил бўлса ҳеч қaндай фермент препаратини олишнинг иложи бўлмайди. Нейтрал тузлар билан оқсилларни чўктириб фермент препаратларини олиш усуллари асосан чет элларда кенг тарқалгган. Oрганик эритувчилар ёрдамида чўктириш. Ферментларни сувда эрувчан органик эритувчилар билан чўктириш усуллари саноат миқёсида кенг кўламда қўлланилади. Оқсилларни чўктириш самараси органик эритувчилар таъсирида сувнинг фаоллигини камайиши билан узвий боғлиқдир. Эритувчининг концентрацияси ортиши билан ферментнинг зарядланган гидрофил молекулаларини сув таъсирида солватланиш қобилияти пасаяди. Оқсилнинг гидрофоб қисмидаги сув молекулалари органик эритувчи томонига ўта бошлайди ва натижада ферментнинг эрувчанлиги пасаяди. Оқибатда оқсил молекулалари агрегатланади ва чўкмага тушади. Оқсилларни агрегатланиши электростатик ва Ван-дер-Ваальс кучлари таъсирида, алоҳида жойлашган оқсил молекулалари ўртасида юзага келади. Оқсилларни агрегатланиши жараёни ва чўкма ҳосил бўлиши чўктиришнинг бир қанча омилларига боғлиқдир. Шулардан бири оқсил молекуласининг размеридир. Чўктириш жараёнида оқсил молекуласининг размери қанчалик катта бўлса, эритувчининг салбий таъсир қилувчи концентрацияси шунчалик паст бўлади. Бу боғлиқликка молекуланинг гидрофоблик даражаси, солват қаватига чидамлилиги на бошқа омиллар таъсир қилиши мумкин. Чўктириш учун ишлатиладиган органик эритувчи сув билан тўлиқ аралашиши ва фермент билан эса алоқада бўлмаслиги керак. Асосан бу жараён учун этил спирти, ацетон ва изопропил спирти кенг қўлланилса,

метанол, н-пропанол, диоксан, 2-метоксиэтанол ва бошқа спиртлар, кетонлар, эфирлар ва уларнинг аралашмалари камроқ ишлатилади. Эритувчиларни танлашда уларнинг токсиклигига, портлаш хавфидан холислигига ва pегенерация бўлиш қобилиятига эътибор бериш керак. Ишлаб чиқариш учун энг яроқлилари бўлиб этил спирти ва изопропанол ҳисобланса, ацетоннинг кўрсаткичлари эса сал пастроқдир. Булар орасида энг истиқболлиси изопропанолдир. Бу эритувчилар ёрдамида ферментларни комплексларга ажратиш ёки фракциялар ҳолида чўктириб олиш мумкин. Фермент препаратларини чўктириш учун нафақат эритувчининг табиати ва концентрацияси, балки электролитларнинг иштироки, чўктириш ҳарорати, муҳит рН кўрсаткичи, қуруқ моддаларнинг таркиби на миқдори каби бир қанча омилларга эътибор бериш керак. Чўктириш эритмасида баъзи ионларнинг учраши фермент мўътадиллигига таъсир қилиши мумкин. Масалан, Са 2+ ионлари a-амилаза, протеиназа, глюкоамилаза ферментлари фаоллигига ижобий таъсир қилса, магний, маргaнец, кобaльт каби металл ионлари ҳимоя вазифасини бажаради. Шулар билан биргаликда баъзи металларнинг (Fe 2+ , Pb 2+ , Си 2+ , Ag 2+ , Ni 2+ , AI 3+ , Hg + ва х.к.) ионлари салбий таъсир кўрсатади ва уларнинг эритмада бўлиши мақcaдra мувофиқ эмасдир. Эритмада электролитларнинг бўлиши эритувчи сарфини камайтиришга ва чўкма структурасини яхшилашга хизмат қилади. Фермент эритмаси ва эритувчининг ҳарорати фермент чўктириш жараёнида паст бўлишига ҳаракат қилиш керак. Спирт ва ферментнинг сувли эритмаси аралаштирилганда исси қ лик ажралиб чи қ иши ва аралашма ҳарорати 5-10 0 С га кўтарилади. Агарда спирт олдиндан совутилган бўлмаса ферментларнинг инактивациясини кузатиш мумкин. Бу ҳ одиса нафа қ ат термоинактивацияга, ҳ аттоки фермент молекуласини денатурациягача олиб келади. Фермент препаратларини чўктиришда рН кўрсаткичи жуда катта а ҳ амиятга эга. Бир хил фермент эритмасидан ҳ ар хил рН кўрсаткичи

таъсирида бир-биридан чўкмаси ми қ дори ва фермент фаоллиги билан фар қ қ илувчи препаратлар олиш мумкин. Маълумки, ферментлар ўзларининг изоэлектрик ну қ таларида оқсил агрегатлари ҳ осил қ илиб тўли қ чўкмага тушадилар. Оқсилларни изоэлектрик ну қ таларида чўктирувчи реагентлар ишлатмай чўктириш жараёни изоэлектрик чўктириш дейилади. Органик чўктирувчиларни изоэлек трик ну қ та рНига я қ ии рН да қў ллаш ферментларни осон чўктириш ва эритувчини кам ми қ дорда сарфлаш учун хизмат қилади. рН кўрсаткичи изоэлектрик ну қ тадан четга чи қ са чўкма унуми ва фермент фаоллиги 30-50% гача йўқотилади. Фаол ферментни препарат ёки мўътадил структурали чўкма ҳ олида олиш учун эритмада 10-12% атрофида қ уру қ модда ми қ дори бўлиши керак . Кўп тад қ и қ отлардан маълумки, ферментларни чўктиришда, айни қ са протеолитик ферментларни, қ уру қ модданинг энг оптимал ми қ дори 10% бўлиши керак. Ю қ орида қ айд қ илинган омиллар қ аторида фермент зритмаларини эритувчи билан ало қ ада бўлиш муддати ҳ ам катта а ҳ амиятга зга. Фермент саноатида тўхтовсиз ишлайдиган чўктирувчиларда ушбу ва қ тни жуда ҳ ам қ ис қ артиришга эришилгандир, бу албатга фермент фаоллигини камайишини олдини олaди. Органик эритувчилар билан чўктириш самарадорлиги шу жараёнга мўлжаллланган ускунага ҳ ам узвий боғлиқдир. Бундай ускуналар асосан фермент зритмаларини қ абул қ илгич, тўхтовсиз аралаштиргич, фермент эритмаси ва эритувчини тўхтовсиз равишда узатувчи контурлар, сепаратор ва автоматизация тизимларидан тузилган бўлади. Цилиндр шаклидаги аралаштиргичдан фермент эритмаси ва эритувчи мураккаб ҳаракат йўналиши бўйлаб қ ис қ а ва қ т ичида аралашиб ўтади ва натижада ҳ осил бўлган аралашма сепаратор қ исмига узатилади. Сепараторда чўкмага тушган оқсил молекулалари ажратиб олинади. Бундай қ урилмада фермент билан эритувчининг ало қ а муддати ўн маротабагача қ ис қ артирилади. Бунда ферментнинг чўкмага тушиш унуми 15-20% гача ортади . Сепараторда

ажратилган чўкма ҳар хил усуллар билан мўътадил шароитда қ уритиб олинади. Чўкма тепасида қ олган суюқлик таркибида 50-75% гача эритувчи улуши бўлади ва ректификация бўлимида регенерация қ илишга юборилади. Органик эритувчилар билан чўктириш унуми продуцент ўстирилган озу қ а му ҳ ити таркибига ва фермент препaратини қ ую қ лаштирилганлик даражасига ҳ ам боғлиқдир . Ферментларни тозалаш усуллари. Ферментлар ва бошқа оқсил моддалари ҳар хил эримайдиган адсорбция (сурилиш) қобилиятига эга. Бу хусусият оқсил аралашмаларини бирикмаларга ажратишда ва айниқса ферментларни лаборатория шароитида тозалашда, ҳамда гомоген бўлган фермент препаратларини олишда ишлатилади. Адсорбция усули, шу билан бирга колонкали хроматография усуллари ферментларни юқори даражада тоза ва кўп миқдорда олиш имконини беради. Оқсилларнинг муҳим адсорбентлари бўлиб, ҳap хил ионалмашувчилар, яъни кальций фосфат, алюминий гидроксид геллари ва маълум типдаги ферментлар учун махсус бўлган ҳар хил аффин адсорбентлар ҳисобланади. Ферментларни тозалаш ва оқсилларни ажратиш технологияси қандай типдаги усулда бўлишига қарамай қуйидагиларга асосланади. Фермент маҳсулотини ўз таркибига олган оқсиллар аралашмаси маъқул бўлган эритувчида (буферда) эритилади ва шу эритувчи билан мувозанатланган колонкага юборилади. Кейин шу колонкадан маълум таркибга эга бўлган буферни ёки концентрацияси ўсиб борувчи градиентли ювиш эритмаси, ёки бўлмаса ушбу фермент учун махсус бўлган боғловчи (лиганд) ёрдамида оқсил босқичма-босқич ювиб олинади. Колонкадан ювиб олинган фермент препаратлари фракциялар тўпламида йиғилади ва ферментни тоза препаратини олиш учун бошланғич материал бўлиб хизмат қилади.

Ионалмашув хроматография усули. Бу усулда оқсиллар электростатик куч ёрдамида боғланадилар, яъни бу ҳодиса зарядланган оқсил сиртлари ва зарядланган ионалмашув бирикма гуруҳларининг зич қатлами ўртасида юзага келади. Типик ионалмашувчи сифатида бўктирилган диэтиламиноэтил (ДЭАЭ-) ёки карбоксиметил (КМ) целлюлозани кўрсатиш мумкин. Улар бўктирилган ҳолатда зарядли гуруҳларнинг 0,5 М концентрациясига зга бўлади. Бу зарядлap колонкада қapaмa-қарши бўлган ионларни (металл ионлари, хлор ионлари, буфер ва ҳ.к. нейтраллайди. Одатда оқсилнинг умумий заряд белгиси ион алмашувчига ўтирган ион белгиси билан бир хил бўлади ва колонкадан ўтиш жараёнида айнан уни сиқиб чиқаради. Шунинг учун ҳам бу жараён хусусиятига қараб "ион алмашув" жумласи қўлланилади. Колонкада адсорбцияланган кepакли оқсилни ювиш учун аффин усулидан ташқари икки усулдан фойдаланилади. Биринчи усул - буфернинг рН кўрсаткичини маълум даражага ўзгартириш билан ион кучини ошириб, адсорбент ва оқсил ўртасидаги электростатик ўзаро таъсирни камайтиришдир. Бу усул умуман яхши натижа бермайди. Чунки буфер ҳажмини кичик бўлганлиги учун рН кўрсаткичини бирданига ўзгар- тириш оқсил аралашмаларига ва бошқа бирикмаларнинг ёмон ажралишига сабаб бўлади. Кейинги йилларда бу усул Л.Л.Слюйтерман ва бошқалар (1981) томонидан хроматофокус усулига ўтказиш йўли билан такомиллаштирилмоқда. Бунда ювиш жараёнида амфолит типидаги буфер ҳажми юқори бўлган буферлардан фойлаланилади ва шу усул кейинчалик саноат миқёсида ўз ўрнини топиши мумкин. Иккинчи усул кенг миқёсда фойдаланилаётган калий ёки натрий хлорид тузлари ёрдамида градиент тузишга асосланган. Туз ионлари иштирокида мустақил оқсил на адсорбентлар ўртасидаги ўзаро тортиш кучи камаяди. Туз ионлари концентрациясини ошиши билан адсорбентга боғланган оқсиллар ўз ўринларини уларга бўшатадилар ва ўзлари колонкадан ювилиб чиқа бошлайдилар. Шу билан бирга туз ионлари таъсирида адсорбентлар ўзаро

яқинлашиб оқсил ҳаракати учун тор йўлкалар ҳосил қилади ва бу ҳодиса ферментларни колонкадан чиқишида фракцияларга ажратиб олиш имконини беради. Ион алмашувчига боғланган ферментни аффинли ювиш ёрдамида ажратиш мумкин. Бунинг учун колонкага оқсил билан боғланадиган махсус лиганд юборилади. Бунда оқсил лиганд билан биргаликда тезда колонкадан ювилиб чиқади. Лекин керакли оқсилни танийдиган ва уни сорбентдан ажратиб оладиган лигандни топиш жуда мушкул вазифадир. Шу билан бирга лигандни қ андай зарядланганлиги ва концентрациясига ало ҳ ида эътибор бериш керак. Бўлмаса қ арама- қ арши ҳ олатда лиганд ўзи ионалмашувчига бо ғ ланиб қ олиши мумкин. Аффинли хроматография усули. Бу усул оқсил ва ферментларни тозалаш ва ажратишнинг адсорбция ҳодисасига асосланган усуллари ичида алоҳида ўринни эгаллайди. Кўпинча уни аффинли хроматография ёки биоаффинли ёки бўлмаса биоспецифик хроматография дейилади. Маълумки, барча биологик фаол бирикмалар, хусусан ферментлар ҳам лигандлар ёки аффинли лигандлар деб номланадиган бирикмаларга махсус боғланиш хусусиятларига эгадир. Агарда шундай лигандларни инерт матрицага ковалент боғласа фақат керакли ферментни ушловчи ва қолган оқсил ва моддаларни ўтказиб юборувчи махсус адсорбентни олиш мумкин. Махсус ювувчилардан ёки жараён шароитлари фарқи асосида лигандни ферментга бўлган хусусиятини ўзгартириш йўли билан оқсилни десорбцияга учратиб, тозалаш натижасида битта юқори тозаликка эга бўлган ферментни олиш мумкиндир. Лекин лиганд ва уни ушлаб турувчини танлаш жуда қийин вазифадир. Кўпчилик ҳолларда аффинли адсорбентларни синтез қилишда тозаланаётган ферментнинг хусусиятларини эътиборга олиш керак. Аффинли хроматография учун ҳар хил турдаги эримайдиган сорбентлардан фойдаланади, лекин энг кўп тарқалгани кўндаланг қилиб уланган агароза

доначаларидир. Улар юқори босимда ўз шаклини сақлайди ва буферларни ҳамда эритувчиларни алмаштиришга бардошлидир. Лигандлар эса матрицага шундай боғланган бўлиши керакки, оқсиллар ҳеч қийинчиликсиз уларга келиб боғланиши ва бунинг учун матрица билан лиганд ўртасида кўприкча бўлиши керак. Булардан ташқари лиганд бошқа бирикмалар билан ўзаро боғланмаслиги, факат матрицага боғланган ва ювиш, регенерация жараёнларига чидамли бўлиши шартдир. Гельхроматография усули . Гельфильтрация жараёнини амалга ошириш учун декстран асосида олинган геллардан фойдаланилади ва улар ёрдамида размерига қараб ҳар хил макромолекулаларни тез ажратиш мумкин. Гель очиқ ҳолдаги кўндаланг тикилган уч ўлчамли молекула тури бўлиб, колонкаларни осон тўлдириш учун юмалоқ доначалар (гранула) кўринишида бўлади. Доначаларда кичик тешикчалари бўлиб, уларга фақат жуда кичик молекулали бирикмалар киради ва йирик молекулалар эса кирмайди. Бу усул гелларнинг айнан шу хусусиятига асослангандир. Бу усул ферментларни тозалаш ва ажратишда нафақат лаборатория, балки саноат миқёсида ҳам кенг қўлланилади. Гельфильтрация учун кўндаланг тикилган декстран (сефадекслар ва сефакриллар) гелларидан, кўндаланг тикилган полиакриламид гелларидан (биогеллар), акриламид полимер занжири ёпиштирилган агароза геллардан (ультрагеллар) ва б. агароза гелларидан фойдаланилади. Колонкада фермент эритмасининг бир қисми гел доначалар орасида ва бир қисми эса доначаларнинг тешикчалари ичида жойлашади. Гельфильтрация – бу тарқалувчан хроматографиянинг бир шакли бўлиб, эритилган моддалар эритманинг бир мунча юзада жойлашган ҳаракатчан ва ички томонида жойлашган кам ҳаракатли қисмларида тарқалган бўлади. Колонкада эритилган модданинг ушлаб қолиниш даражаси унинг гeл тешикчаларига кира олиш қобилиятига боғлиқдир. Шунинг учун

гельфильтрация жараёнида колонкадан аввал юқори молекулали моддалар ва кейин эса кичик молекулалилари бирин-кетин чиқа бошлайди. Бунда гель молекуляр тўр вазифасини бажаради Бу жараён идеал равишда олиб борилиши учун гел тайёрланган материал эриган бирикмалар таъсирига жуда ҳам инерт бўлиши керак. Афсуски бугунги кунда ишлатилаётган барча геллар инерт эмас ва баъзан маълум pН кўрсаткичида улар суриш қобилиятини намоён қилиши мумкин, масалан, шундай гелларга сефакрилларни киритиш мумкин. Гельфильтрация усули билан майда гел доначаларида юқори босим остида жуда кўп ҳар хил моддаларнинг, шу жумладан оқсилларнинг аралашмалари ажратилмоқда. Бу янги юқори босим остида суюқ хроматография услуби қисқа вақт ичида юқори даражали ажратиш имконини беради ва у ферментларни тозалашнинг охирги босқичларида жуда ҳам унумлидир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Альбер Сассон. Биотехнология: свершения и надежд ы. Издательство «Мир», 1987. 2. А.Н.Евтушенков, Ю.К.Фомичев. Введение в биотехнологию. Курс лекций. Минск, БГУ, 2002 3. Кузьмина Н.А. Основы биотехнологии. 4. Рахимов М.М., Реут Е.Н., Садыкова К.А. Методические указания по проведению практических занятий по курсу «Инженерная энзимология». НУУ им.М.Улугбека, Ташкент, 2003 5. http://www.study.online.ks.ua/ 6. http://journal.issep.rssi.ru 7. Лещинская И.Б. Генетическая инженерия // СОЖ, 1996, № 1 8. Глеба Ю.Ю. Биотехнология растений // СОЖ, 1998, № 6 9. Лтова Л.А. Генетическая инженерия растений: свершения и надежды // СОЖ, 2000, № 10 10. Семенова М.Л. Зачем нужны трансгенные животные // СОЖ, 2001, № 11. Корочкин Л.И. Клонирование животных // СОЖ, 1999, №4 12. Абелев Г.И. Моноклональные антитела // СОЖ, 1998, № 1 13. Лещинская. Современная промышленная микробиология // СОЖ, 2000, № 4

O'xshashlar

Энзимлар инженерлиги

Ҳужайра инженерлиги

Ферментлар

Ферментлар олиш технологияси

Ферментлар ишлаб чиқариш