Mikroorganizmlar sistematikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.2685546875 KB

Ko'chirib olish

Mikroorganizmlar sistematikasi Reja: 1. Prokariotlarning sistematikasi 2. Viruslarning shakli, guruhlari va sistematikasi 3. Vinislarning kimyoviy tarkibi 4. Viruslar klassifikatsiyasi

Prokariotlarning sistematikasi Mikroorganizmlarni ma'lum bir sistematikaga (tasnifga) so-lishda ulaming quyidagi xususiyatlari e'tiborga olinadi: — shakli va o'lehami; — harakati (xivchinlarning bor-yo'qligi va joylashishi); — kapsulasining bor-yo'qligi; — endospora hosil qilishi; — gram usulida bo'yalishi; — moddalar almashinuvining o'ziga xosligi; — energiya olishi; — tashqi muhit bilan aloqasi. Molekular biologiyaning yutuqlari evaziga mikroorganizmlar- ning genotip xususiyatlarini o'rganish mumkin bo'ldi. Bunda mikro- organizm nukleotid tarkibi, purin va pirimidin asoslarining bir- biriga nisbati o'rganiladi va ikki guruhga kiruvchi mikroorganizm- larning farqlari aniqlanadi. Ikki turga kiruvchi mikroorganizm nuklein kislolalarini bir-biriga gibridlab, ular orasidagi nukleotidlar tarkibining o'xshashligi o'rga niladi. IVIikroorganizmlarning xususiyatlari o'rganilib, KLinney ish-lab chiqqan binor nomenklaturasi bo'yicha lotin alifbosida ilmiy nom beriladi. Masalan, pichan tayoqchasi Bacillus subtilis deb nomlanadi. Mikroorganizmlarga 1980-yil 1-yanvardan boshlab Xalqaro bakteriya nomenklaturasi kodeksi qoidalariga muvofiq nom berila- digan bo'ldi. Mikroorganizmlarning yaqin belgilariga qarab tavsiflovchi tur (species), avlod (genus), oila (familia), tartib (ordo), sinf (classis), bo'Um (divisio), olam (rcgnum) kabi toksonomik kategoriyalar ishlatiladi. Tur deb, fenotip jihatdan o'xshash, bitta genotipga ega bo'lgan individlar yig'indisiga aytiladi. Ular kichik tur va variantlarga boiinadilar. Mikrobiologiyada mikroorganizmlar evolutsiyasi va filogeniyasi haqida yetarli ma'lumot bo'Imaganligi sababli mikroorganizmlar sistematikasi sun'iy hisoblanadi

va mikroorganizmlarni idensifi-katsiya qilish uchun aniqlagich vazifasini bajaradi. D.X.Bergi (1984-y.) ma'lumoti bo'yicha Procariotae dunyosi 4 ta bo'limga ajratiladi: 1-bo'lim. Gracilacutes (lot. gracilus — yupqa, cutes — po'st) — bu bo'lim vakillariga hujayra devori grammanfiy tuzilishga ega bo'lgan kokkiar, tayoqchasimon prokariotlar kiradi. Ular endospora hosil qjlmaydi, boiinib ko'payadi, vakillari fototrof, nofototroflar, aeroblar, anaeroblar, obligat parazitlardir. Bo'lim Scotobacteria, Anoxyphotobacteria, Oxyphotobacteria sinflariga ajratiladi. 1-sinf — Scotobacteria. Sinf 10 ta: 1 — spiroxetalar; 2 — aerob spiral va vibrionsimon, grammanfiy bakteriyalar; 3 — aerob gram manfiy kokkiar va tayoqchalar; 4 — fakultativ anaerob, grammanfiy tayoqchalar; 5 — anaerob, grammanfiy, bukilgan va spiral tayoq chalar; 6 — grammanfiy, xemolitotrof bakteriyalar; 7 — sirpanuvchi bakteriyalar; 8 — xlamidabakteriyalar; 9 — poyali bakteriyalar; 10 — rikketsiyalar va xlamidalar kabi guruhlarga bo'linadi. Spiroxetalarga 2 ta Spirochaetaceae va Leptospiraceae oilalari kirib, ularga oson egiluvchan, uzunligi 5—600 mkm va eni 0,4— 0,7 mkm bo'lgan bir hujayrali bakteriyalar kiradi. Spiroxeta hujayrasida protoplazmatik silindr bo'lib, bir necha o'qsimon fibrillar bilan o'ralgan. Bu fibrillarning o'zi silindr oxiri-dagi biriktiruvchi diskdan boshlanadi. Protoplazmatik silindr va o'q fibrillar tashqaridan po'st bilan o'ralgan. Hujayrasi nukleoid, mezosoma va boshqalardan tashkil topgan. Spiroxetalar ko'ndalan- giga bo'linib ko'payadi, harakatchan, spora hosii qilmaydi. Spiro- xetalarning ba'zilari saprofit holida hayot kechiradi. Odam va hayvonlarda yuqumli kasalliklarni kcltirib chiqaradi. Aerob spiral va vibrionsimon, grammanfiy bakteriyalar Spiril- laceae oilasini tashkil etadi. Hujayralari tayoqcha shaklida bo'lib, spiralsimon buralgan. Hujayrasining ikJcita uchida to'p xivchinlar joylashgan, ular chuchuk suvlarda va tuproqda ko'proq yashaydilar.

Aerob grammanfiy kokklar va tayoqchalar. Bu guruh vakillari 7 ta oilaga mansub bo'lib, shundan 3 tasi tuproqning hosildorligini oshirishda amaliy ahamiyatga ega. Psevdomonadalar tabiatda juda keng tarqalgan, ba'zi vakillari nitratlarni erkin azotgacha qaytara oladilar. Azotobacteriaceae oilasi vakillari tayoqchasimon, kokksimon hujayralarga ega bo'lib, harakatchan, spora hosil qilmaydi, erkin azotni o'zlashtira oladi. Rhizobiaceae oilasi vakillari tayoqcha ko'rinishida, spora hosil qilmaydi, boshoqdoshlar ildizida tuganaklar hosil qiladi, o'simHklar bilan simbioz holda yashab, erkin azotni o'zlashtiradi. Agrobacterium avlodi har xil o'simlik ildizlarida shish hosil qiladi va vakillari fitopatogen bakteriyalarga kiradi. Methylcoccaceae oilasi ikki avlodni Methyiococcus va Methylo-monas ni o'z ichiga oladi. Bu avlod vakillari kokk va tayoqcha shak lida boiib, ular uchun energiya manbayi bo'lib metan va metanol xizmat qiladi. Acetobacteriacaea oilasi Acetobacter va Gluconobacter avlod- laridan tashkil topgan bo'lib, bu avlod vakillari ctil spirtini sirka kislotagacha oksidlaydi. Fakultativ anaerob, grammanfiy tayoqchalar bu guruh vakillari Enierobacteriaceaeva Vibrionaceae oilalariga mansub bo'lib, odam va hayvonlarda yuqumli kasalliklarni qo'zg'atadi. Bular Esherihia, Potobacterium, Salmonella, Shigella, Ervinia va boshqa avlodlarni o'z ichiga oladi. Ba'zi vakillari odam va hayvonlarda kasallik qo'z- g'atsa, ba'zilari tuproqda, suvda yoki epifit holida uchraydi. Vibrionaceae oilasi Vibrio, Aeromonas, Plesimonas kabi bir necha avlodlarni o'z ichiga oladi. Ular chuchuk va dengiz suvlarida, baliq va odam organizmida uchraydi, ular orasida kasallik qo'zg'a- tuvchilari ham bor. Anaerob, grammanfiy, bukilgan va spiral tayoqchalar guruhi vakillari to'g'ri, bukilgan va spiral tayoqchalardan iborat bo'lib, Bacterojdaceae oilasiga mansub, odam va hayvonlarning oshqozon- ichak yo'ilarida uchrab, ba'zan oshqozon-ichak yo'ilarida kasallik qo'zg'atishi rnumkin. Sut emizuvchilarning oshqozon-ichak yo'i - larida Selenomonas avlodiga mansub bakteriyalar uchraydi. Ular-ning shakllari

yarim oysimon, harakatchan, uglevodlarni sirka, propion kislota, sut kislota, C0 2 gacha bijg'itadilar. Grammanfiy, xemolitotrof bakteriyalar ikki oila va 15 ta avloddan iborat. Nitrobacteriaceae oilasi vakillari tayoqchasimon, ellipssimon, sharsimon, spiralsimon ko'rinishlarda bo'lib, spora hosil qilmaydi. Harakatchan va harakatsiz vakillarga ega. Xemolitotrof vakillari obligat holda uchraydi. Ular energiyani ammiak yoki nitratlarning oksidlanishidan oladi. Tuproqda, suv havzalarida, dengiz va okean suvlarida ko'proq tarqalgan. Nitrosospira, Nitrosococcus, Nitroso lobus, Nitrospira, Nitrococcus kabi vakillari ammiakni nitritgacha oksidlaydi. Siderocapsaceae oilasi vakillari kapsula bilan qoplangan bo'lib, tavoqcha, sharsimon, ellipssimon hujayralardan iborat. Bu oila vakillari temir oksidini to'plash xususiyatiga ega. Ular oksidlarni kapsula ustida, kapsuladan tashqarida yoki kapsulaning o'zida to'playdilar. Bu oila vakillari xemoroorganotroflar hisoblanib, kis- lorodli muhitni yoqtiradi va temir moddalari bor suvlarda ko'proq tarqalgan. Myxobacteriales va Cytophagales tartibga kiruvchi bakteriyalar sirpanuvchi bakteriyalar deb nomlanadi. Myxobacteriales tarkibiga meva tana hosil qiluvchi bir hujayrali miksobakteriyalar kiradi. Silindrsimon hujayralari uchi egilgan, tashqi tomondan shilim-shiq kapsula ЬДап o'ralgan bo'lib, bo'linib ko'payadi. Miksobakte- riyalarning hujayra devori elastik bo'lib, bakteriya hujayrasining egilishiga va harakatlanishiga yordam beradi. Vegetativ hujayralari bo'linib ko'payadi, sirpanib harakatlanadi, rangsiz yoki rangli meva tanalar hosil qiladi. Meva tanalarning rangi va shakli bakteriyaning xususiyatlariga bog'Mq. Miksobakteriyalar sporangiylarida mikrosis- talarni hosil qiladi va ular substratdan shoxlari bilan ko'tarilib turishi mumkin. Mikrosporalar qurg'oqchilikka chidamli, lekin qizdirilganda nobud bo'ladi. Mikrosislalar qulay sharoitda unib, vegetativ hujayraga aylanadi. Mikrosislalar aerob bo'lib, xemo- organotroflar hisoblanadi, tuproqda, go'ngda uchrab, o'simlik va hayvon sellulozasi polisaxaridi, oqsili va boshqalarni parchalaydi. Miksobakteriyalar tarkibi 3 ta oilagabo'linadi. Myxococcaceae oilasi vakillari

noqulay sharoitga tushganda oval shaklli mikro- sistalarni hosil qiladi, qulay sharoitda ulardan ikki uchlari sal o'tkir- lashgan vegetativ hujayralar hosil bo'ladi. Archangiaceae oilasi vakillari tayoqchasimon mikxosistalar hosil qiladi, oila vakillarining uchlari konussimon, vegetativ hujayraga ega. Poliangiaceae oilasi vakillari uchlari o'tmas, silindrsimon vege tativ hujayralarga ega. Mikrosporalari qulay sharoitda tez unadi. Cytophagales tartibi vakillari meva tana hosil qilmaydi, vegetativ hujayralari tayoqchasimon va ipsimon ko'rinishda bo'ladi, sirpanib harakatlanadi. Bir nechta oilalari mavjud. Cytophagaceae oilasi vakillari tayoqchasimon va ipsimon bo'lib, uchlari o'tmaslashgan, mikrosistalar hosil qilmaydi, haqiqiy aerob yoki fakultativ anaerob. Beggiatoaceae oilasi vakillari rangsiz uzun shoxlanmagan, iplar trixamalar ko'rinishida bo'ladi. Sirpanib harakatlanadi, birorta substratga yopishmaydi, hujayralari ko'ndalang bo'linib ko'payadi. Vodorod sulfidli joylarda uchrab, sulfidlami sulfatlargacha oksidlaydi. Xlamidabakteriyalar hujayrasining usti qobiq bilan o'ralgan, ular 7 avlodga bo'linadi. Sphaerotilus avlodi bir hujayrali, tayoqchasimon, grammanfiy organizmlar bo'lib, qutblarida xivchinlari mavjud. Usti shilimshiq moddalardan iborat qobiq bilan o'ralgan. Xlamidobakteriyalarning iplari bir necha millimetrlarga yetishi mumkin, hujayralar qin ichida bo'linib ko'payadi, hosil bo'Igan harakatchan qiz hujayralar qin ichidan sirpanib chiqib ketadi yoki qinning parchalanishidan chiqishi mumkin. Bu avlod vakillari chuchuk va ifloslangan suvlarda uchraydi. Leptothrix avlodi vakillari to'g'ri tayoqchalar shaklida bo'lib, zanjir hosil qilib, qobiq bilan o'ralgan holda uchraydi. Qobiqlari temir yoki marganes oksidlarining gidratlari bilan to'yingan yoki qoplangan holda uchraydi. Kislorodli muhitni yoqtiradi, gram manfiy, yuqoridagi avlodlardan tashqari Streptothrix, Crenothrix, Clonothrix avlodlari ham mavjud. Poyali bakteriyalar vakillari 17 ta avlodga birlashgan. Hyphomi-crobium avlodi vakillari ikki uchi o'tkirlashgan tayoqchasimon. ovalsimon, tuxumsimon

$yoki loviyasimon ko'rinishlarga ega. Ular har xil uzunlikdagi o'simtalar hosil qiladi. Ko'payishi ipsimon o'simtalar uchida joylashgan, kurtaklar yordamida amalga oshadi, kurtaklari yetilgandan so'ng harakatchan bo'lib qoladi vagifadan ajralib, substratga yoki boshqa bir hujayraga yopishadi. Xemoorga-notrof bo'lib, o'sishi uchun CO, kerak bo'ladi. Ko'pgina poyali bakteriyalar laktat, formiat, asetat va boshqa birikmalarni o'zlash-tirish xususiyatiga ega. Pedomicrobium avlodi vakillari ma'lum rivojlanish sikliga ega. Oval shaklidagi ona hujayrada xivchinli, harakatchan hujayra hosil bo'ladi. Qiz hujayraning hosil bo'lishi kurtaklanish orqali amalga oshadi. Bu avlod vakillari hujayrasi ustida temir va marganes oksid-larini ajratadi. Tuproqda keng tarqalgan. Poyali bakteriyalardan Coaulobacter avlodi vakillari shoxlangan va bir qutbdan chiqqan tayoqchasimon vibrionsimon ko'rinishlarga cga. Ular xemoorganotroflar bo'lib, grammanfiy, kislorodii muhitda yaxshi o'sadi, tuproqda, chuchuk suvlarda keng tarqalgan. Gallionella avlodi vakillari uzun poyalar uchida joylashgan tayoqchasimon yoki sharsimon mikroorganizmlardir. Poyalari bir-biriga chirmashib ketgan fibrillalardan tashkil topgan bog'cha to'p-lamlardan iborat. Poyachalar temir gidrooksidi bilan qoplangan bo'ladi. Ko'payganda binar bo'linib ko'payadi va qiz hujayralar poyalar uchlarida joylashadi. Keyinchalik ular poyadan zoospo-ralarga o'xshab ajraladilar va bitta yoki ikkita polyar joylashgan xivchinlari bilan harakatlanib, yuradilar. Grammanfiy, xemolitotrof, ular ikki valentli temirni uch valentligacha oksidlaydi, C0 2 ni o'zlash tiradi. Bu avlod vakillari Leptotrix avlodi bilan birgalikda temir-ning suv havzalarida cho'kishini amalga oshiradi. Rikketsiyalar va xlamidalar — bu gurah mikroorganizmlari Rickettsials \a Chlamydiales deb nomlangan tartiblarni o'z ichiga oladi. Rickettsiales tartibi uch oilani birlashtiradi: Rickettsiaseae, Bartonellaceae, Anaplasmataceae. Ular bir qancha nopatogen, ammo hujayra ichidagina ko'payadigan parazit vakillarni o'z ichiga oladi. Vakillari tayoqchasimon, sharsimon yoki ipsimon shaklga ega bo'lib, har xil rikketsioz deb ataladigan yuqumli kasalliklarga sabab-chi bo'ladi. Rikketsiyalar$

ham tayoqchasimon, sharsimon va ipsi mon bo'lib, spora hosil qiimaydi, harakatsiz. Grammanfiy. Xo'ja-yini hujayrasida binar bo'linib ko'payadi. Rikketsiyalarning ba'zi vakillari hasharotlar bilan simbioz holda yashaydi. Tipik vakil- hridan. Rickettsiapowazekii toshma tif kasalligini qo'zg'atadi, ko'y-lak biti bilan simbiozda yashaydi. Chlamydiale tartibi Chlamydiaceae oilasidan iborat bo'lib, unga odamlarda kasallik qo'zg'atadigan turlar kiradi. 2. Viruslarning shakli, guruhlari va sistematikasi Hozirgi vaqtda viruslar Vira olamiga birlashtirilgan. Viruslami o'rganuvchi fanga birinchi bo'lib, L.lvanovskiy (1892-y.) asos solgan bo'lib, hozirda bu fan virusologiya deb ataladi. Viruslar barcha tirik organizmlarda kasallik qo'zg'atadi. Viruslar qachon va qanday paydo bo'lganligi noma'lum, ammo har xil gipotezalar mavjud. Hozirgi kunda viruslarga quyidagi ta'rif beriladi: «Viruslar o'ta kichik organizm — mikroorganizm ham bo'lmagan, mineral organizrnlar bo'lgan mikroplazmalar, rikketsiylar va xlamidiylar kabi o'z oqsil sintezlovchi sistemalariga ham ega bo'lmagan, nuklcin kislotasining sintezi har xil darajada hujayraga bog'liq bo'lgan va mustaqil evolutsiyaga uchraydigan, avtonom genetik strukturaiar bo'lib, tabiatning mikroskopik molckulalarga yaqin qilib yaratgan, o'ziga xos parazitUk qilib yashaydigan, xilma xil, ko'p sonli guruh- larga ega va Vira olamiga birlashgan hayotning hujayrasiz formasidir». Viruslar virusologiyada o'rganiladigan mustaqil fan bo'lib, o'z obyekti va tadqiqot metodlariga ega. Umurniy virusologiya virus larning tabiati, ularning tuzilishi, ko'payishi, sistematikasi, bio-kimyosi, genetikasini o'rganadi. Tabiiy, veterenariya va qishloq xo'jaligi virusologiyalari vinislarning patogenhgi, ularning yuqum- liligi, profilaktikasi, diagnostikasi va ular qo'zg'atadigan kasalliklami davolashni o'rganadi (Jdanov V.M., 1990-y.) 1886-yih nemis olimi Adolf Mayer Gollandiyada tamaki o'sim- ligida uchraydigan mozaika kasalligini o'rganadi. U o'z ishlari natijasida tamaki

o'simligida kasallikni vujudga keltiruvchi mikro organizm nihoyatda mayda ekanligini va hatto bakterial filtrlardan ham o'tib ketishini ko'rsatib beradi. Uning bu ishlarini Beyerink o'z tajribalari asosida tasdiqlaydi. Tamaki o'simligining virus zarrachasida 5% RNK va 95% oqsil bo'ladi. Lekin rangli karamda uchraydigan mozaikada va ko'pgina hayvonlarda uchraydigan viruslarda va bakteriofaglarda DNK ning ham uchrashini Shlizinger 1934-yilda ko'rsatgan edi. Viruslar biologik mikroskopda ko'rinmaydi, sun'iy oziqa muhi- tida o'smaydi, faqat o'simlik, hayvon, odam organizmida o'zining tirikligini namoyon etadi. Ularni faqat elektron mikroskop orqali kuzatish mumkin. Traxoma, qizamik, quturish, chinchechak, suvchechak. polio- miyelit, gripp va ko'pgina boshqa kasalliklar viruslar orqali vujudga keladi. Virusli kasalliklar natijasida ko'pgina hayvonlar zararlanadi, madaniy o'simliklarning hosili kamayib ketadi. Bunda o'simliklar bargi yemiriladi, rangi oqarib, buralib, burishib, bo'yi o'smay, pakana bo'lib qoladi, ba'zan esa gipokotili va ildizlari ham zarar lanadi. O'simliklarda viruslar sfera yoki tayoqcha shaklidagi oqsilli qobiq va uning ichida joylashgan nuklcin kislotadan iborat bo'ladi. Nuklein kislota miqdori 15-45% atrofida, spiral simmetriyalilarda 5%, batsillalarga o'xshashiarida 1% ga yaqin; ba'zi vakillarida 20% ga yaqin lipidlar ham uchraydi. Bulardan tashqari, viras kristallarida 50% ga yaqin suv ham bo'ladi. Tamaki o'simligi mozaikasi virusi tayoqcha shaklidagi nukle-proteid bo'lib, hujayradan tashqaridagi virus virion (hujayra ichi-dagisi vegetativ qurollangan virus) deb ataladi. Virionlar boshqa organizmlarga kirgandan so'ng o'zining tirikligini namoyon qiladi. Tamaki o'simligining zararlangan barglarda kristallarni ko'rish mumkin. Bu kristallar yaxshi eriydi. Ularni amorf holda ajratib olish mumkin, qaytadan kristallar hosil qilish ham mumkin. Har bir kristall millionlab virus zarrachasidan iborat bo'lib, virionning massasi 40 10 6 daltonga teng bo'lgan molekulyar massaga ega bo'l- gan ribonuklein kislotadan va oqsilli qobiqdan iborat bo'lib, bu qobiq kapsid deb ataladi (yunon. kapsa — quti demakdir). Oqsilli kapsid monomerlardan iborat bo'lib, kapsomerlar deb ataladi. Наг bir

virusdagi kapsomerlar soni doim bir xil bo'ladi (masalan, poliomiyeiit virustaa 32 ta, tamaki virusida 2130 ta subbirlik mavjud). Kapsid bilan о 'rattan nuklein kislota nukleokapsid deb ataladi. Ba'zi kapsidlar ustidan qobiq bilan o'raladi, bu qobiq peplos deb atalib, u peplomerlardan iborat. Ba'zi viruslarda peplos virus oqsilidan iborat bo'lsa, boshqalarida esa hatto o'simtalar — lipidlar, glikoproteidlar va fermentlar ham uchraydi. 1955-yilda X.Frenkel-Konrat va R.Uilyams tamaki mozaikasi virusidan RNK ni ajratib olishga muvaffaq bo'ldilar va u sog'lom tamaki o'simligiga yuqtirilganda, tamakida mozaika alomati liosil bo'lganligini kuzatdHar. Tamaki o'simligining virusi nukleoproteid bo'lib, nuklein kislotasining massasi 210 6 D, oqsnining molekulyar massasi 18000 D; uzunligi 3000 A, eni 180 A, uzunligi eniga nisbatan 17 marta katta, 158 ta aminokislota qoldig'idan iboratligi aniqlangan. Hayvonlar hujayrasidagi viruslarda RNK yoki DNK uchraydi. Masalan, poliomiyeiit virusi RNK va oqsildan iborat, gripp virusi RNK, oqsil, lipid va uglevoddardan tashkil topgan. Viruslar noqulay omillarga ancha chidamlidir. Masalan, kar-toshka o'simligining virusi pH 4,5 da inaktivatsiyaga uchrasa, tamaki o'simligining virusi hatto pH 2 dan past bo'lgan muhitga ham chiday oladi, virionlaming temperaturaga chidamliligi pH ga bog'liq. Masalan, tamaki mozaikasi virusining qozoq shtammi pH 7 bo'lganda, 82°C da parchalansa, tomat shtammi 96—98°C issiqlikdagina faolligini yo'qotadi, no'xatning C-l virusi 108°C da qisman inaktivatsiyaga uchraydi. Ko'pchilik viruslar past temperaturalarga ham chidamli bo'ladi. Masaian, gripp virusi —70°C temperaturada 6 oy yashay oladi. Psittakoz virusi esa ushbu temperaturaga bir yilgacha chidasa, xona haroratida esa bir necha kun ichida nobud bo'ladi. Ko'pchilik viruslar juda tez (vakuumda) quritilsa, uzoq muddat chidamli bo'ladi. Masaian, ensefalit virusini vakuumda quritib, besh yil saqlash mumkin. Lekin ultrabinafsha nurlar viruslarga salbiy ta'sir etadi, chunki nuklein kislotalar bu nurlarni ko'p yutadi.

Viruslar shunchalik kichikki, ular oddiy bakteriyalarni tutib qoluvchi chinnidan yasalgan filtrdan ham oson o'ta oladi. Ularning kattaligi nanometr bilan o'lchanadi. Vinislarning kimyoviy tarkibi Ko'pchilik viruslarda DNK halqa ko'rinishida (poUomavirus), irvovirusda DNK bit. -- spiral, reoviruslarda RNK ikkita spiral holatda bo'ladi. Viruslarning nukiein kislotalarining tarkibiga kiruvchi azotli asos va shakar komponentlari bir- biridan farq qiladi. Viruslardagi nuklein kislotaning molekulyar massasi ham viruslar- ning turiga qarab, DNK saqlovchi viruslar uchun 1 TO 6 dan 2T0 8 daltongacha, RNK uchun 2T0 6 dan 15-10 6 daltongacha bo'lishi mumkin. Virus oqsili 16—20 aminokislotalardan tashkil topgan. Har bir virus uchun aminokislotalar o'zlarining С va N aminogruppalari bilan birgalikda ma'lum bir taitibda joyiashgan bo'ladi. Bitta virusda oqsil bir tur polipeptid zanjiridan tashkil topgan boisa, ikkinchi tur virus oqsili esa bir necha xil polipeptidlar zanjiridan hosil bo'ladi. Viruslar klassifikatsiyasi Viruslar hujayrasiz organizm bo'lib, o'ziga xos genomga ega. Ular inson, hayvon, hasharot, o'simliklar, zamburug'larda obligai parazit bo'lib, oqsil sintezlash, fermentativ va energiya hosil qilish xususiyatiga ega bo'lmagan organizmlardir. Viruslar ikki guruhga: tarkibida DNK saqlovchi (5 ta oila) va RNK saqlovchi (10 ta oila)ga ajratiladi. Shakliga ko'ra viruslar 4 ta guruhga ajratiladi. — sferik (gripp virusi, parotip, tovuqlardagi leykoz); — tayoqchasimon (tamaki mozaikasi kasalhgi); — kubsimon (chin chechak); — spermatozoidsimon (fag).

Virion markazida nuklein kislota ( DNK yoki RNK ) joyiashgan bo ' lib , bir yoki ikki qavatli qobiq bilan o ' ralgan bo ' ladi . Birinchi qobiq kapsid deb nomlanib ( yunon . kapsa — quti ), uning tarkibi oqsildan tashkil topgan bo ' lib , u bir nechta monomerlardan tashkil topgan . Kapsomeriaming soni har bir virusda o'zgarmaydi (poliomelitda — 60 ta, adenovirusda — 252 ta, tamaki mozaika kasalligi virusida — 2000 ta). Nuklein kislota va kapsiddan iborat virion nukleokapsid deb nomlanadi. Oddiy viruslarda bitta nukleokapsid bo'lsa, ba'zi virionlarda nukleokapsid lipiddan iborat qobiq bilan o'ralgan (mu- rakkab viruslar) bo'ladi. Tashqi qobiq (superkapsid) ikki qavatli lipid yoki oqsil membranadan iborat. Kapsomerlar muayyan tartibda joyiashgan bo'ladi va shunga asosan ular spiralsimon, kubsimon va aralashma (kombinatsiya-lashgan) simmetriyali bo'ladi. Viruslarning o'lchami 20 dan 350 nm gacha bo'Ub, ularni filtr- lash, ultrasentrafugalash va suratga olish orqali aniqlash mumkin. Xalqaro viruslar nomcnklaturasi qo'mitasining (XVNQ) beshin- chi ma'ruzasida umurtqalilar, umurtqasizlar, o'simliklar, zambu-rug'lar va prokariotlarning (mikroorganizmlar) 164 avlodi (24 tasi hali klassifikatsiya qilinmagan), 71 oilasi, 9 ta kichik oilasi va bitta tartibi 3,6 ming virus turlari va subvirus agentlarini o'z ichiga oladi. Hofcirgi kundagi sistematikada yana bir qancha har xil takso- nomik guruhlar berilgan, virus sotellitlar, viroidlar va fionlar kabi sinflarga bo'linmagan viruslar ta'riflangan. Shu kundagi ma'lumot-lar amaliy va iqtisodiy ahamiyatga ega 30000 virus, shtammlari va subtillari haqida axborotlarni o'z ichiga oladi (Marphy F.A. Virus Taxonomy. Six Report ICTV, 1995. Vasilev D.A. va boshqalar, 1999-y.). XVNQ viruslarni quyidagi taksonlarga bo'lib o'rganadi: — tartib (virales); — oila (viridal); — kichik oila (virinal); — avlod (virus); — tur (virus).

Virusiarning cng oxirgi klassifikatsiyalaridan Fild va Nayl tahri - ridagi « Virusologiya » darsligida odam va hayvon viruslarining 2 i oilasi batafsil tasvirlangan (1989- y .). V . M . Jdanov (1990- y .) o ' z klassifikatsiyasida viruslami oddiydan murakkabga tamoyiJida , evolutsion nuqtayi nazardan , molekulyar biologiya natijalarini qo ' llab sinf va boshqa guruhlarga bo ' ladi . Asosiy e ' tibor virusiarning o ' lchami , tuzilishi , qobiqqa ega yoki ega emasligi , nuklein kislotalari va ularning mono , bi , multipar - titligiga ( bir qismdan , ikki qismdan va ko ' p qismdan iboratligiga ) qaratilib , viruslar ushbu axborotlarga asoslanib guruhlanadi . Nobel mukofoti sovrindori Devid Baltimor (1971- y .) viruslami xo ' jayin hujayrasidagi m ~ RNKni oqsil sintezlanadigan RNK hosil bo ' lish mexanizmiga asosan 7 gumhga ajratadi : 1 — ikki zanjirli DNK ; 2 - bir zanjirli DNK ; 3 - ikki zanjirli RNK ; 4 - (+) bir zanjirli RNK ; 5- (-) bir zanjirli RNK ; 6 - bir zanjirli RNK ; 7 - ikki zanjirli DNK - RNK . Hozirgacha virusiarning 300 ga yaqin turi aniqlanib , ular 5 ta sinf , 8 ta tur , 21 ta oilaga birlashtirilgan , har bir oila avlodlardan tashkil topgan , avlodlar esa turkumiarga bo ' lingan . Tarkibida DNK bo 'Igan viruslar: 1. Poksviruslar (ichak viruslari). 2. Chin chechak virusi. 3. Gerpes (uchuq) virusi. 4. Suv chechak virusi; 5. Adenovirus infeksiyasini vujudga kelliruvchilar, adenoviruslar. Faglar: 1. Bakteriofaglar (bakteriyalar virusi). 2. Sianofaglar (ko'k-yashil suv o'tlar virusi). 3. Aktinofaglar (aktinomitstlar virusi). Tarkibida RNK bo I gan viruslar: 1. Gripp virusi. - 2. Qizamik virusi. 3. Quturish virusi. 4. Pikornoviruslar. 5. Oqsil virusi.

6. Arboviruslar. 7. Afrika o'lati. Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem-x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

O'xshashlar

Mikroorganizmlar biokimyosi

Mikroorganizmlar genetikasi

Patogen mikroorganizmlar

Mikroorganizmlar yordamida sut kislotali spirtli bijg'ish jarayonlari

Suvni biologik tozalash