Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik reaksiyalari - Biotexnologiya - Referatlar

Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik reaksiyalari

Yuklangan vaqt:

24.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.0283203125 KB

Ko'chirib olish

Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik reaksiyalari Reja: 1. Yorug‘lik reaksiyalari 2. Fotosintez jarayonlarini tushunish uchun o‘tkaziladigan tajribalar 3. Fotosintezning kimyoviy reaksiyalarida yorug‘lik nurining ahamiyati 4. Fotosintez apparatining tuzilishi 5. Yorug‘lik yutuvchi qismlar tizimining tuzilishi. 6. Elektronlar o‘tkazilishining mexanizmlari 7. Xloroplastlarda proton o‘tkazilishi va ATF ning sintezlanishi

1. Yorug‘lik reaksiyalari Fotosintez quyosh energiyasining o‘zlashtira olishi mumkin bo‘lgan yagona biologik ahamiyatga ega bo‘lgan birdan-bir jarayondir. Bundan tashqari yerdagi energiyaning asosiy qismi fotosintetik jarayonlar tomonidan to‘planadi. Qolgan energiya manbalari qazilma boyliklaridan olinadi. Fotosintez atamasi to‘g‘ridan to‘g‘ri tarjima qilinganda —yorug‘lik nuridan foydalanib sintez qilish” ma'nosini bildiradi. Bu bo‘limda ko‘rib chiqayotganimizdek, fotosintezlovchi organizmlar quyosh energiyasini uglerod birikmalarini sintezlash uchun ishlatadi. Bu jarayon quyosh energiyasi ishtirokisiz umuman amalga oshishi mumkin emas. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, quyosh energiyasi ta'sirida karbonad angidrid va suv ishtirokida uglevodlar hosil bo‘ladi va kislorod generatsiyalanadi (ajralib chiqadi.) 6SO 2 + 6N 2 O –––––––––––– SN 12 O+6O 2 Bu molekulalarda zahira sifatida to‘plangan keyinchalik xujayralarni oziqlantirish va shu bilan birga hayot jarayonlarining barcha shaklllarinii energiya bilan ta'minlanishda ishtirok etadi. Bo‘ bo‘limda fotosintez jarayonlarida quyosh nurining ahamiyati, fotosintetik apparatlarning strukturalari, shuningdek xlorofillning quyosh nuri ta'siridagi ko‘zg‘alishi va xlorofillning ATF va NADF sintezidagi ishtiroki jarayonlarini ko‘rib chiqamiz. Yuksak o‘simliklarda fotosintez Yuksak o‘simliklarda fotosintetik jarayonlarda ishtirok etuvchi faol o‘simlik to‘qimasi bu barg mezofillasidir. Mezofilla xujayralari maxsus nur yutuvchi yashil pigmentlar, xlorofillar saqlovchi ko‘pgina xloroplastlardan tashkil topgan. Fotosintez jarayonida o‘simliklar quyosh nuridan suvni oksidlash va karbonab angidrid gazini kamaytirish uchun ishlatadilar va buning natijasida kislorod erkin holatga o‘tadi va birinchi navbatda yirik uglerod birikmalari, shakarlar hosil bo‘ladi. Fotosintezning tilakoid reaksiyalari tilakoidlar deb ataladigan xloroplastlarning maxsus ichki membranalarida amalga oshadi. Tilakoid reaksiyalarining hozirgi mahsulotlari yuqori energiya saqlovchi ATF va NADFN lar hosil bo‘ladi. Ular uglerod to‘plash reaksiyalarida shakarlar sintezlanishi uchun

sarflanadi. Bu sintetik jarayonlar xloroplastlarning stromasining tilakoidlar bilan o‘rab turiladigan suv muhitida amalga oshadi. Fotosintezning tilakoid reaksiyalari bu bo‘limnmng asosiy mavzusidir. Uglerod to‘planish reaksiyalari 8 bo‘limda muhokama qilinadi. Xloroplastlarda nurning energiyasi fototizimlar deb ataladigan ikki xil maxsus blokli kimyoviy energiyaga aylantiriladi. Nur energiyasining yutilishi birikmalar qatorlari orqali elektron donorlari va elektron akseptorlari sifatida harakat qiladigan elektronlar o‘tkazilishini energiya bilan ta'minlash uchun ishlatiladi. Ko‘p sonli elektronlar oxir oqibatda NADF ni NADFN holatigacha va suvni oksidlab 0 2 holatigacha olib boradi. Nur energiyasi shuningdek tilakoid membranalari orqali ATF sintezlanishi uchun foydalanish maqsadida protonlarni harakatlantiruvchi kuchlar ajratilishi uchun ham foydalaniladi. Umumiy Tushunchalar. Bu bo‘limda biz fotosintezning asosiy jarayonlarini tushuntirib beruvchi asosiy tushunchalarni ko‘rib chiqamiz. Bu tushunchalar nurning tabiati, pigmentlar xususiyatlari, shuningdek pigmentlarning turli hil ahamiyatlarini o‘z ichiga oladi. Yutilish spektri (ko‘p sonli spektrlarda) nur energiyasining ajralgan va yutilgan molekulasi yoki nur to‘lqinlarining uzunligiga bog‘liq bo‘lgan moddasi miqdorini o‘z ichiga oladi. Spektrofotometriya namunalarda nur yutilishini aniqpash usuli bo‘lib 7.1 bo‘limda to‘liqroq tafsilotini ko‘rib chiqamiz. Molekulalar nurni yutganda va o‘tkazganda ularning elektron holati o‘zgaradi. Xlorofill ko‘zimizga yashil rangda ko‘rinadi chunki xlorofill nurning qizil va ko‘k spektrlari orasidagi 550 nm uzunlikdagi va ko‘zimizga yashil bo‘lib ko‘rinuvchi nur spektrini yutadi. Qo‘zgalgan molekulalarda elektronlarning taqsimlanishi molekulaning asosiy holatildagiga nisbatan farq qiladi. Ko‘k nurning yutilishi xlorofillni qizil nur yutilishiga nisbatan birmuncha yuqori energntik holatgacha qo‘zgatadi chunki to‘lqin uzunligi qisqa bo‘lsa foton energiyasi katta bo‘ladi. Yuqori qo‘zgalgan energiya holatida xlorofill birmuncha beqaror bo‘ladi. Shu bois u o‘zidagi

energiyani atrofida joylashgan bo‘shliqdarga issiqlik energiyasi ko‘rinishida uzatib yuboradi va maksimum bir necha nanosekundlarda (10-9 s) barqaror past ko‘zgalgan energiya holatiga o‘tadi. Qo‘zgalgan energiya holatining Bu tabiiy beqarorlik xususiyati sababli energiyani ushlab turuvchi har qanday jarayon judayam katta tezlikda amalga oshishi kerak. Eng kichik qo‘zgalgan energiya holatida xlorofill o‘z energiyasini o‘zatishning to‘rtta o‘rnini bosuvchi yo‘liga ega. 1. Qo‘zg‘algan xlorofill fotonnni qaytadan chiqarishi mumkin va shu yo‘l bilan asosiy holat-jarayonga fluoressensiya jarayoniga qaytadi. Bu jarayon sodir bo‘lganda fluoressensiya to‘lqin uzunligi yutilayotgan to‘lqin uzunligiga nisbatan birmuncha uzun (va birmuncha kam enegiyaga ega) va shu bois qo‘zg‘alish energiyasining bir qismi fluoressent fotonning o‘tib ketguniga qadar issiqlik energiyasiga aylanadi. Xlorofill spektrning qizil qismida fluoressetsiyalaydi. 2. Qo‘zg‘algan xlorofill asosiy holatiga o‘zidagi energiyani to‘g‘ridan to‘g‘ri, foton o‘tkazmasdan, infraqizil nur ko‘rinishida issiqlik energiyasiga aylantirishi mumkin. 3. Xlorofill xlorofillar o‘z qo‘zgalgan energiyasini boshqa molekulalarga o‘tkazilishida ishtirok etishi mumkin. 4. Fotokimyoning to‘rtinchi jarayoni qo‘zgalgan holatdagi energiyaning turli kimyoviy reaksiyalar sodir bo‘lishiga olib kelishidir. Fotosintezning Fotokimyoviy reaksiyalari ma'lum bo‘lgan eng yuqori tezlikda sodir bo‘ladigan kimyoviy reaksiyalar hisoblanadi. Reaksiyalarning bunday tarzda jadal borishi fotokimyo uchun yuqoridagi uchta boshqa energiyaning qo‘zgalgan holatidagi reaksiyalari bilan raqobatlashishi uchun muhim ahamiyatga ega. Fotosintez jarayoni amalga oshishi uchun fotosintetik pigmentlar quyosh nurini yutadi. Quyosh nurining energiyasi birinchi navbatda o‘simliklarning pigmentlari tomonidan yutiladi. Fotosintez jarayonlaridaga barcha faol pigmentlar xloroplastlarda topilgan. Fotosintezlovchi pigmentlarning strukturasi va yutish spektrlari muvofiq ravishda tasvirlangan. Xlorofillar va bakterioxlorofillar (Ba'zi

bir tur bakteriyalarda topilgan pigmentlar) fotosintezlovchi organizmlarning eng tipik pigmentlari hisoblanadi. Ammo barcha organizmlar ma'lum bir xossalarni bajaruvchi bittadan oshiq pigmentlar aralashmasidan tashkil topgan bo‘ladi. Xlorofill a va b birgalikda o‘simliklar organizmida, xlorofill s va d esa ba'zida birgalikda sianobakteriyalarda uchraydi. Bakterioxlorofillalarning bir necha turlari aniqlangan: a tipi ko‘proq tarqalgan turli fotosintetik organizmlar tiplarida pigmentlarning taqsimlanishi aks ettirilgan. Barcha xlorofillar murakkab xalqali strukturaga ega bo‘lib gemoglobin va sitoxrom guruhlarida topilgani kabi porfirin bilan kimyoviy bog‘langan bo‘ladi. Bundan tashqari uglevodorodlarning uzun tizimi deyarli har doim halqali strukturaga biriktirilgan holatda bo‘ladi. Xlorofillning langarcha ipi uning gidrofob qismlarida bo‘ladi. Xalqali struktura shuningdek molekulaning bir qismi bo‘lgan bir qancha zaif bog‘langan elektronlardan tashkil topadi va ular elektron o‘tkazilishida va oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ishtirok etish uchun ham jalb etilishi mumkin. Karotinoidlarning bir qancha turli tiplari bir qancha qo‘shbog‘lar bilan bog‘langan barcha qator molekulali fotosintezlovchi organizmlarda topilgan. Yutilish spektirining 400 dan 500 nm gacha bo‘lgan qismi karotinoidlparga ularga xos bo‘lgan qizgish tus beradi. Sabzining rangi Karotinoid R ning ko‘rinuvchi yutiladigan qismi sababli yuzaga keladi. Laboratoriya sharoitidan tashqarida yashay olmaydigan o‘simliklardan tashqari barcha fotosintezlovchi organizmlarda karotinoidlar uchraydi. Karotinoidlar tilakoid membranalarning ajralmas qismi hisoblanadi. Chunki ular pigment oqsillarining har ikkala tomonidan va reaksiya markazi qismlari bilan mustahkam bog‘langan bo‘ladi. Nur karotinoidlar tomonidan yutiladi va fotosintez jarayoni uchun xlorofillarga uzatiladi; bu ahamiyati bois karotinoidlar yordamchi pigmentlar deb ham yuritiladi. 2. Fotosintez jarayonlarini tushunish uchun o‘tkaziladigan tajribalar Fotosintez jarayonining umumiy kimyoviy bilimlari to‘planishi uchsun olimlarga bir necha yuz yilliklar kerak bo‘ldi. 1771 yilda Jozef pristli yalpiz o‘simligining havoning sham yonib turgan qismida yaxshi o‘sishini aniqladi.. U

o‘simliklar tomonidan kislorod ajratilishini aniqlagan. Gollandiyalik Ingenxauz fotosintez jarayonlari uchun quyosh nurlarining ahamiyatini ilmiy isbotlab bergan. Boshqa guruh olimlar esa SO 2 va N 2 O ningahamiyatini aniqladilar va organik birikmalar, masalan uglevodlar kislorod bilan birgalikda fotosintez mahsulotlari ekanligini aniqladilar. 19 asrning oxirlarida fotosintezni muvozanatlovchi kimyoviy reaksiya quyidagicha ifodalana boshladi: 6SO 2 + 6N 2 0 nur va o‘simlik> SN 12 O 6 + 6O 2 Bu yerda S 6 N 12 O 6 glyukoza kabi uzida shakar formulasini ifodalaydi, glyukoza uglerod to‘planishining aniq bir mahsuloti hisoblanmaydi. Fotosintezning mahsulotlari amalda tuzilishi jihatidan bir biriga yaqin bo‘ladi. Fotosintezning kimyoviy reaksiyalarijuda murakkab hisoblanadi. Haqiqatda fotosintezning 50 ta oraliq reaksiyalari mavjud va xozirda yangi qo‘shimcha oraliq jarayonlar ham aniqlanmoqda. Ilk bora fotosintez jarayonlarinii 1920 yillarda oxirgi mahsuloti kislorod bo‘lmagan bakteriyalarda o‘rganilgan. Ushbu bakteriyalarni o‘rganish jarayonida Kornelis va Nil fotosintez jarayoni o‘zida oksidlanish- qaytarilish jarayonlarini (oksidlanish va qaytarilish) o‘zida mujassamlashtiradi degan xulosaga kelgan. Bu xulosa asosli bo‘lib chiqdi va fotosintezning yekyingi o‘rganilish sohalariga asos bo‘lib xizmat qildi. Endi fotosintetik faollik va yutiluvchi nur spektri orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rib chiqamiz. Biz xozirda fotosintezni tushunish uchun asos bo‘ladigan bir qancha nazariy tajribalarni muhokama qilamiz va fotosintez jarayonlarining muhim kimyoviy reaksiyalarining tenglamalarini ko‘rib chiqamiz. Spektrlar harakatining nazariy jihatlarini bilish bizning fotosintez jarayonlarini tushunishimizda asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan bilimlar majmuidir. Spektrlar harakati biologik tizimlarning yorug‘likka nisbatan javob kengligini o‘zida aks ettiradi. Masalan, fotositez jarayoni uchun spektr harakati turli xil to‘lqin uzunliklarida kislordning ajralib chiqish jarayoniga asoslanadi. Ko‘pincha spektr harakati indutsirlangan nur hosil bo‘lishiga javob beruvchi xromofor pigmentini identifikatsiyalaydi. (ta'sirlantiradi.)

Ba'zi bir birinchi spektrlar harakati ilk bor T.V. Engelmann tomonidan 1800 yillar oxirida o‘lchangan edi. Engelmann quyosh nurini kamalak ranglariga ajratish uchun prizmadan foydalanadi va suv o‘simliklari to‘plamidan tashkil topgan suv muhitiga yo‘naltiradi. Bu tizimga kisllorod ta'sirida populyasiyalanuvchi bakteriyalar kiritiladi. Bakteriyalar kislorod to‘planuvchi suv o‘tlari tanalariga tomon yigilgani kuzatiladi. Suv o‘tlarining aynan bakteriyalar to‘plangan qismlari xlorofilllar tomonidan eng kuchli yutiladigan ko‘k nur va qizil nur bilan yoritilgan edi. Bugungi kunda ta'sir etuvchi spektrlar harakatini tajriba namunalarining katta sonli miqdorlarida ham monoxromatik nur yo‘nalishida ta'siri spektrograflar yordamida o‘lchanadi. Ammo tajribaning ahamiyati Engelmanniki kabi bir xil. Spektrlarning harakati kislorod ajratuvchi, fotosintezlovchi organizmlar ikki xil fototizimlarning ochilishida katta ahamiyatga zga bo‘lgan. Fototizimlar turlarini ko‘rib chiqishdan avval biz yorug‘lik kuchini qabul qilish va fotosintezning energiyaga bo‘lgan talabini o‘rganib chiqishimiz kerak bo‘ladi. Fotosintez yorug‘lik yutuvchi qismlar va fotokimyoviy markazlardan tashkil topgan komrlekslarda amalga oshadi. Yorug‘lik energiyasining asosiy qismi xlorofillar va karotinoidlar tomonidan yutiladi va oxir oqibatda kimyoviy bog‘lar ko‘rinishida kimyoviy energiya ko‘rinishida saqlanadi. Energiyaning bu xolatda bir ko‘rinishdan ikkinchi ko‘rinishga aylantirilishi pigmentlarning ko‘p molekulalarining o‘zaroo ta'sirlanishi va oqsil guruhlarining elektron o‘tkazishi bilan boruvchi juda murakkab jarayon hisoblanadi. Pigmentlarning ko‘pchiligi fototizimlarning qabul qiluvchi qismlari, yorug‘likni yigish va energiyaning kompleksning kimyoviy oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari boradigan reaksiya markaziga uzatilishi energiyaning uzoq vaqt davomida saqlanib turishiga yordam beruvchi moslamalar sifatida xizmat qiladi.(7.10 rasm) Bir qancha Qabul qiluvchi qismlarning molekulyar strukturalari va fototizimlar kimyoviy reaksiyalarinig markazlari haqida bilimlar ushbu bo‘limda ko‘rib chiqamiz Pigmentlarning qabul qiluvchi qismlari va reaksiya markazlari o‘rtasida vazifalar taqsimoti o‘simliklar uchun qanday ahamiyatga ega? Hattoki kuchli

yorug‘lik muhitida ham xlorofill bir necha fotonlarni yutib oladi. Agar har bir xlorofill butunlay reaksiya markaziga ega bo‘lsa, bu tizimni tashkil etuvchi reaksiya markazlari bilan bog‘langan, vaqt o‘tishi davomida fotonlar yutilishi bilan faollanadigan fermentlar faollanishi uchun ko‘p vaqt sarflanadi. Bundan tashqari agar ko‘pgina fermentlar energiyani umumiy reaksiya markaziga uzatsa, uzoq vaqt davomida tizim faol holatda saqlanadi. 1932 yilda olimlar Robert Emerson va Uilyam Arnold xlorofillning juda ko‘p molekulalari fotosintez jarayonlarida energiyaning shakllanishi uchun birgalikda ishtirok etishini isbotlovchi ilk tajribalarni o‘tkazishdi. Ular yashil suvo‘tlari (rugepoMot) dan tashkil topgan suspenziyadan juda qisqa yorug‘lik chaqnashini (10-5 8) yo‘naltirdilar va ishlab chiqarilgan kislorod miqdorini o‘lchadilar. Chaqnashlar o‘zaro 0.1 soniya oraliqdagi uzoqliklarda hosil qilingan va Emerson va Arnold o‘lchagan bu vaqt oraligi keyingi chaqnash yuz bergunga qadar fotosintez jarayonlarining fermentativ bosqichlari yuzaga kelishi uchun yetarlicha vaqt edi. Tadqiqotchilar energiya miqdorlarini o‘zgartirib ko‘rishdi vasezilarli darajada yuqori intensiv chaqnashlar holatida yuqori energiya berilganida kislorod hosil bo‘lish miqdori oshmasligini aniqladilar. (Fotosintetik tizim yorug‘lik bilan to‘yintiriladi, rasmga qarang). Kislorod va yorug‘lik chaqnashlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganish jarayonida Emerson va Arnold namuna tajribalarida yorug‘lik bilan to‘yintirilgan namunalarda har bir 2500 xlorofill molekulasi atiga bir molekula kislorod ishlab chiqarganini aniqlaganlar. Shundan xulosa qilish mumkinki, bir necha yuz pigmentlar reaksiya markazlarigi bog‘langan bo‘ladi va har bir reaksiya markazi bir molekula kislorod hosil qilish uchun 2500 molekula xlorofillni jalb etgan holda,to‘rt marotaba ishlashi kerak. Reaksiya markazlari va ko‘pgina qabul qiluvchi qismlarning komponentlari fotosintetik membranalarning ajralmas qismi hisoblanadi. Eukariot fotosintezlovchi organizmlarda fotosintetik membranalar xloroplastlar atroflarida

joylashadi, prokariot fotosintezlovchi organizmlarda esa plazmatik membranalarda yoki membranalarda joylashadi. Fotokimyoviy mahsulotlar miqdori kvantlarning umumiy miqdori yutilgan nurlar energiyasiga tengdir. Past intensiv yorug‘lik sharoitida, fotonlarning miqdorini oshirilishi kislorod ajratilishini proporsional ravishda oshishini ta'minlaydi. Shu yo‘sinda kislorod hosil bo‘lishida kvant ajratilishida kvant egri chizigi aniqlanadi. Kvant ajratilishi aniq jarayonlarida uning diapazoni 0 dan (agar bu jarayon yorug‘likni sezmasa) 1.0 gacha (agar har bir foton fotosintez jarayonida yutilsa ) bo‘ladi. Odatiy xloroplastlar nursiz holatda saqlanadi, fotokimyoviy kvant ajratilishi 0.95 ko‘rsatkichga yaqin bo‘ladi, fluoressensiya kvant ajratilishi 0.05 yoki undan past, shuningdek boshqa jarayonlarning kvant ajratilishi yuqoridagilardan ham kichik ko‘rsatkichda bo‘ladi. Xlorofillalarning molekulalari qo‘zg‘alishi fotokimyoviy jarayonlar sodir bo‘lishiga turuki bo‘ladi. 3. Fotosintezning kimyoviy reaksiyalarida yorug‘lik nurining ahamiyati Shuni tushunish muhimki reaksiyaning muvozanatini ta'minldash uchun reagentlar ta'siri deyarli kuzatilmaydi. Bu reaksiyani muvozanatlash konstantasi har bir birikma hosil bo‘lishi uchun tuzilgan erkin energiya jadvalidan aniqlanadi va uning miqdori o‘rtacha 10-500 ni tashkil etadi. Bu ko‘rsatkich nolga juda yaqin bo‘lib shuni xulosa qilish mumkinki hyech qachon glyukoza o‘z-o‘zidan suv va karbonad angidrdidan tashqi energiya ta'sirlarisiz hosil bo‘lmaydi. Fotosintetik reaksiyalarning amalga oshishi uchun kerak bo‘ladigan energiya yorug‘lik manbalaridan o‘zlashtiriladi. S0 2 + N 2 0 yorug‘lik, o‘simlik> (SN 2 0) + 0 2 (7.6) Bu yerda (SN 2 0) oltita uglerodli birikma- glyukozaning bir molekulasi hisoblanadi. Fotokimyoviy kvant ajratilishi optimal sharoitlarda 100% ko‘rsatkichda amalga oshishiga qaramasdan, yorug‘lik nurining kimyoviy energiyaga aylanishi biroz kichikroq miqdorda bo‘ladi. Agar 680 nm to‘lqin uzunligida qizil nur yutilsa, kislorod hosil bo‘lishi uchun kerak bo‘ladigan energiya miqdori 1760 kDj ga teng

bo‘ladi. Energiyaning bu miqdori +467 kDj mol-1 erkin energiyasi holatida 7.6 tenglamaning amalga oshishi uchun yetarli miqdor hisoblanadi. Shu usulda yorug‘lik energiyasining kimyoviy energiyaning optimal to‘lqin uzunligiga aylanish samaradorligi o‘rtacha 27% ni tashkil qiladi. Bu energiya zlashtirilish tizimi uchun juda katti ko‘rsatkich hisoblanadi. Zahira qilingan bu energiyaning asosiy qismi xujayra tarkibi tuzilishi uchun sarflanadi, biomassaning shakllanishiga esa kamroq energiya sarf etiladi. Fotokimyoviy kvant samaradorligi (kvant ajrattilishi) 1 (100%) ga teng, energiya o‘zlashtirilishining ko‘rsatkichi esa 27 % ga teng va bu ajablanarli holat hisoblanmaydi. Kvant ajratilishi fotokimyoviy jarayonlarda ishtirok etuvchi fotonlar yutilishi miqdorini o‘lchovchi ko‘rsatkich hisoblanadi. Energiyani sarflash samaradaorligi esa fotonlar yutilishidan hosil bo‘lgan kimyoviy mahsulortlar ko‘rinishida qancha energiya saqlanayotganinni bildiruvchi ko‘rsatkich hisoblanadi. Ko‘rsatkichlardan shuni bilish mumkinki, fotokimyoviy jarayonlar uchun deyarli barcha fotonlar yutiladi faqat fotonlarning to‘rtdan bir qism energiyasi saqlanadi qolgan barcha to‘plangan energiya issiqlikka aylanadi. NADF reduksiyalanishi va ATF ning shakllanishida yorug‘likning ahamiyati. Fotosintezning umumiy jarayonlari elektronlarning biror kimyoviy birikmalardan ajraladigan (oksidlanish jarayoni) kimyoviy oksidlanish- qaytarilish reaksiyalaridan iborat Shu usulda boshqa kimyoviy birikma elektron qabul qilib olib zaryad ko‘rsatkichini kamaytiradi. 1937 yilda Robert Xill xloroplast tilakoidlari tomonidan o‘zlashtiriladigan yorug‘lik temir tuzlari kabi birikmalar xilma xilligini kamaytirishini aniqlagan. Bu birikmalar karbonad angidridi bilan birgalikda quyidagi tenglamada ko‘rsatilganidek oksidlovsilar sifatida xizmat qiladi. 4G‘ye + + 2 N 2 O> 4 G‘ye 2 + + O 2 + 4 N + Xozirgacha o‘rganilgan ko‘pchilik birikmalar xuddi Xill reaksiyasidagi kabi elektronlarning sun'iy akseptorlari bo‘lib xizmat qiladi. Ulardan foydalanish uglerod ajratilishini qisqartirish buyicha oldingi reaksiyalarni tushunishda katta ahamiyatga ega.

Yuqoridagilardan shuni xulosa qilish mumkinki, fotosintetik tizimlarning me'yoriy shakllanishi vaqtida yorug‘lik nikotinamidadeninnukleotidfosfat (NADF) ni kamaytiradi va o‘z navbatida Kalvin siklida uglerod o‘zlashtirilishida tiklovchi (qaytaruvchi) sifatida xizmat qiladi. ATF shuningdek elektronlar oqimining suv muhitidan NADF ga tomon harakatlanishi paytida hosil bo‘ladi va u uglerod miqdorining kamayishi uchun xizmat qiladi. Suvning oksidlanib kislorodgacha parchalanishi, NADFning kamayishi va ATF ning hosil bo‘lish kimyoviy reaksiyalari tilakoid reaksiyalari deb yuritiladi. Chunki NADF kamayishi reaksiyalarining deyarli barcha turlari tilakoidlar ichida sodir bo‘ladi. Uglerod to‘planish va kamayish reaksiyalari stroma reaksiyalari deb ataladi chunki uglerodning qaytarilish reaksiyalari xloroplastlarning suvli qismlari, stromalarda amalga oshadi. Kislorod ajratuvchi organizmlar turli ko‘rinishda ishlovchi ikki xil fototizimdan tashkil topadi 1950 yillar oxiriga kelib fotosintez jarayonlarini o‘rganuvchi olimlar oldida muammoli mavzular paydo bo‘ldi. Emmerson o‘tkazgan bunday tajribalardan biri fotosintez kvant ajratilishini to‘lqin uzunligiga bog‘liqligini o‘rganish uchun o‘tkazilgan va qizil tomchi deb ataladigan samarani ko‘rsatgan edi. Agar kvant ajratilishi xlorofillning yorug‘lik yutishidagi to‘lqin uzunliklarini o‘lchash uchun o‘rganilsa, olingan keng ko‘lamli natijalar shuni ko‘rsatadiki, har qanday foton xlorofill va boshqa pigmentlar tomonidan yutiladi va boshqa fotonlar bilan bir qatorda fotosintez jarayoni harakatga kelishi uchun o‘ziga xos ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu bilan birga xlorofillning uzoq qizil yutilish qismida (680 nm) uning samaradorligi kamayadi. Bunday samaradorlikning kamayishi xlorofillning yutish xossasi kamayishi bilan yuzaga kelmaydi, chunki kvant ajratish jarayonlari haqiqatda yutilgan yorug‘likni uzatadi. Shu usulda uzoq yutilish qismi (680 nm)dan yuqori to‘lqin uzunliklarida nurning samaradorligi qisqa to‘lqin uzunliklariga nisbatan ancha kam bo‘ladi.

Keyingi fotosintez samaradorlik darajalarini ko‘rsatuvchi tajribani ham Emerson o‘tkazgan edi. U ikki har xil to‘lqin uzunliklarida fotosintez jarayonlarining tezligini o‘lchab chiqqan, so‘ngra yorug‘lik to‘plamlarida sinovlar o‘tkazgan edi. Qizil va uzoq qizil rang to‘lqin uzunliklari bir paytda berilganda alohida berilgan to‘lqin uzunliklari ta'sir ettirilganidagiga nisbatan fotosintez jarayonining samaradorligi katta bo‘lib chiqdi. Bu kuzatishlar o‘ta qiziqarli va muhokamali mavzular kelib chiqishiga asos bo‘lgan edi. Bu o‘tkazilgan kuzatishlar 1960 yillar oxirida o‘tkazilgan tajribalar bo‘lib, keyinchalik ikki xil fototizimlar hozirda I va II (FS1 va FSII) deb yuritiladigan, fotosintez reaksiyalarida energiyani to‘plash vazifalarini bajaruvchi komplekslari kashf etilishiga asos bo‘lib xizmat qildi. I fototizimlarto‘lqin uzunligi 680 nm dan yuqori bo‘lgan ko‘proq uzoq kizil nurlarni yutadi, II fototizimlar esa ko‘proq 680 nm to‘lqin uzunligidagi qizil nurlarni yutadi va uzoq qizil rang to‘lqin uzunligi ta'sirlariga nisbatan kamroq harakatchan bo‘ladi. To‘lqin uzunliklari ta'sirlariga bunday bog‘liklik, kuchlanish samaradorligi va qizil rang ta'siridagi samaradorlikning kamayishi quyidagicha ham tushuntiriladi. I fototizimlar NADF+ ni kamaytiruvchi kuchli qaytaruvchilarni ishlab chiqaradi va kuchsiz oksidlovchi hisoblanadi II fototizimlar esa juda kuchli oksidlovchilarni ishlab chiqaradi va suvni oksidlash xususiyatigi ega bo‘ladi va I fototizimlarda ishlab chiqarilgandagi magsulotlarga nisbatan ko‘proq kuchsiz qaytaruvchilar hisoblanadi II Fotosintez mahsulotlari bo‘lgan qaytaruvchilar qaytadan, I fotosintez jarayonlarida ishlab chiqarilgan oksidlovchilarni kamaytiradi. Fotosintez jarayonining sxemasi I (zigzagsimon) sxema deb ataladi va kislorod ajratib chiqaruvchi fotositezlovchi organizmlar haqida taassurotlar hosil qilishimizda asosiy tushunchalardan biri hisoblanadi. Bu sxema har biri o‘ziga xos bo‘lgan pigmentlarning qabul qiluvchi qismi va reaksiya markazlariga ega bo‘lgan ikki xil fototizimlar (I i II) haqida aniq tushunchalarga ega bo‘lishda xizmat qiladi.

Bu ikki fototizimlar bir-biri bilan elektron uzatish zanjirlari orqali uzviy bog‘langan bo‘ladi. 4. Fotosintez apparatining tuzilishi Yuqoridagi bo‘limlarda fotosintez jarayonining asosida yotuvchi bir qancha fizikaviy tamoyillar, turli pigmentlarning funksional ahamiyatlarining nazariy bir necha asoslari, shuningdek fotosintez jarayonlarini amalga oshiruvchi organizmlardagi bir qancha kimyoviy reaksiyalar ko‘rib chiqildi. Fotosintezlovchi eukariot organizmlarda fotosintez yondosh xujayra organellalaridaxloroplastlarda amalga oshadi.. Nazariy jihatdan olganda xloroplastning tuzilishi tilakoidlar- ichki membranalarning tarmoqlangan tizimidan tashkil topadi. Butun xlorofill fotosintez reaksiyalarini yengil o‘tuvchi qismi hisoblanadigan shu membrana tizimlaridan tashkil topadi. Suvda eriydigan fermentlar katalizlaydigan, uglerodni ajratilishini qisqartiruvchi reaksiyalar ttilakoidlandan tashqarida joylashadigan stromalarda (stromatitlarda) amalga oshadi. Ko‘rinishiga qarab ko‘pgina tilakoidlar bir biri bilan juda mustahkam bog‘langan bo‘ladi. Bu murakkab membranalar lameli granalari deb yuritiladi. Ikki qavat lipid qatlamidan iborat bo‘lgan va birgalikda konvert deb ataluvchi Alohida ikki membranani xloroplastlarning ko‘pgina turlari o‘rab turadi. Ikki membranali Bu tizim transport tizimlarining har xil metabolitlaridan iborat. Shuningdek xloroplast o‘ziga tegishli bo‘lgan DNK, RNK va ribosomalariga ega bo‘ladi. Xloroplastlarning ko‘pgina oqsillari xloroplast ichida yuz beradigan, o‘z vaqtida sitoplazmatik ribosomalarda sintezlanadigan va molekulyar DNK hosil bo‘lishi, va keyinchalik xloroplastlarga o‘tkaziladigan transkripsiya va translyasiya hosilalari hisoblanadi. Tizimlarning bunday ajoyib tarzda ishlash mexanizmlari, ferment komplekslarining vazifalarini ushbu bo‘limda ko‘rib chiqamiz. Tilakoidlar integral membrana oqsillaridan tashkail topgan. Fotosintez amalga oshishi uchun zarur oqsillarning xilma-xilligi tilakoid membranalarda yaqqol nomoyon bo‘lgan. Ko‘p hollarda bu oqsillarning qismlari tilakoidning ikki tomonidan suv muhitiga qarab cho‘zilgan bo‘ladi. Ushbu integral

membrana oqsillari ko‘p qism gidrofob aminokislotalardan tashkil topadi va membrananing uglevodorod qismlari kabi suvsiz muhitlarga ham chidamliroq bo‘ladi. Reaksiya markazlari, qabul qiluvchi qismlarning pigment-oqsil birikmalari, shuningdek elektronlarining katta qismini tashuvchi fermentlar ham integral membrana oqsillari hisoblanadi. Bizga ma'lum barcha holatlarda, xloroplastlar integral membrana oqsillari membranalarda o‘ziga xos ahamiyatli vazifalarni bajaradi. Tilakoid membrana oqsillari membranining stromal qismiga qarab, ikkinchi tarafdan tilakoidning yoriqchali ichki qismiga qarab yo‘nalgan bo‘ladi. Tilakoid membranalarildagi xlorofillar va yorug‘likka ta'sirchan pigment majmualari nokovalent va juda ham spetsifik holatda bir- bir bilan bog‘langan bo‘ladi. Qabul qiluvchi qismlarda energiyaning uzatilishini optimallashtirish va reaksiya markazlarida elektronlar uzatilishini optimallashtirish va o‘z vaqtida sermahsul bo‘lmagan jarayondarni kamaytirish uchun xlorofillning ikkala qabul qiluvchi qismlari va reaksiya markazlari oqsillar bilan bog‘langan bo‘ladi. I va II fototizimlar tilakoid membranalarda maxsus vositalar yordamida ajratib turiladi. Fotosintez II ning reaksiya markazlari, xlorofillarning qabul qiluvchi qismlari va ular bilan bog‘langan elektron o‘tkazuvchi oqsillar komplekslari ko‘pincha lameli granalarida joylashadi. Fotosintez Ireaksiya markazi va ularga bog‘langan pigmentlarning qabul qiluvchi qismlari va elektron o‘tkazuvchi oqsillar kompleksi, shuningdek ATF shakllanishini katalizlovchi fermentlarning bog‘lovchi omillari deyarli lamela stromalarida va lamala granalarida joylashadi. Sitoxrom elektron uzatish zanjiri yuqorida aytib o‘tilgan fototizimlarni bir-biri bilan bog‘lab turadi va stroma va granalarning orasida teng miqdorda taqsimlanadi. Shu usulda fotosintezda kislorod hosil bo‘lishinig ikki fotokimyoviy hodisalari bir-biridan muqim ajratilgandir. Bunday bo‘linish shuni anglatadiki, fototizimlar orasida membranalarning grana qismlaridan stroma qismlariga

elektronlarning taqsimlanishini shakllantiradigan bir yoki bir necha elektron tashuvchi vositalar elektronlarni I fototizimlarga yetkazib beradi. II fototizimda suvning ikki molekulasining oksidlanishi natijasida to‘rtta elektron , to‘rtta proton va bir molekula kislorod hosil bo‘ladi. (7.8 tenglamaga qarang). Suvning oksidlanishidan hosil bo‘lgan bu protonlar stroma qismlariga taqsimlanadi va ATF sintezlanishida ishtirok etadi. I va II fototizimlar orasidagi bunday katta farqli masofada (bir necha o‘n nanometr) ahamiyati haligacha to‘liq o‘rganilmagan, aftidan ikki fototizimlar orasida energiya taqsimlanishi samaradorligining oshirilishi uchun xizmat qiladi. I va II fototizimlar orasidagi bunday taqsimlanish shuni ko‘rsatadiki, ikki fototizimlar orasida bir-biriga qat'iy stexiometriya talab etilmaydi. Buning o‘rniga II fototizim reaksiya markazlari ushbu qismda batafsil ko‘rib chiqiladigan elektronlar tashuvchilarning eriydigan (plastoxinin) umumiy oraliq qismlarida ekvivalnt tiklanish xususiyatlariga ega bo‘ladi. I va II fototizimlar orasidagi nisbatlarni o‘rganiyo jarayonida shu narsa ma'lum bo‘ldiki, xloroplastlarda II fototizimlardagi jarayon sermahsul hisoblanadi. Shu bilan birga I fototizimlar va II fototizim orasidagi nisbat 1.5:1 ga ega, ammo bu ko‘rsatkich o‘simliklarning turli sharoitlarda o‘stirilishiga qarab o‘zgarib turishi mumkin. Bakteriyalarning reaksiya markazlarining strukturasi, taxmin qilinganidek, ko‘p jihatdan kislorod ajratuvchi organizmlardagi II fototizimlarda uchraydigan tizimlar kabi bo‘ladi, asosan o‘tkazuvchi zanjir qismining elektron akseptorlari o‘xshash bo‘ladi. Bakteriyalarning reaksiya markazlarining yadrosini tashkil etuvchi oqsillar evolyusion bog‘liqdikning o‘z-o‘zidan yuzaga kelganligi sababli II fototizimlardagi ularning analoglariga o‘xshash bo‘ladi. 1. Yorug‘lik yutuvchi qismlar tizimining tuzilishi. Turli sinfga mansub fotosintezlovchi organizmlarning yorug‘lik qabul qiluvchi qismlari Reaksiya markazlaridan farqdi o‘laroq bir oilaga mansub, turli sinflardagi organizmlarda ham hayratlanarli darajada bir-biridan farqlanadi. Qabul qiluvchi qismlarning bunday bir-biridan farqlanishi turli organizmlar yashaydigan

va bir qancha organizmlarda ikki fototizim jarayonlarida energiya yo‘qotilishining oldini olish uchun turli sharoitlarda yashovchi organizmlarning shu muhitga evolyusiya rivojlanish bosqichlvrida adaptatsiyalanishidan hosil bo‘lgan. Qabul qiluvchi qismlar tizimlari ular bog‘langan reaksiya markazlariga energiyaning to‘laqonli uzatilishini ta'minlaydi. Qabul qiluvchi qismlar o‘lchamlari har bir organizmlarda turlicha, masalan ba'zi bir tur fotosintezlovchi bakteriyalar reaksiya markazlarida eng kichkina ko‘rsatkich 20 dan 30 tagacha bakterioxlorofilla, reaksiya markazlarida 200 dan 300 gacha xlorofilla yuksak o‘simliklarda, reaksiya markazlarida bir necha mingtagacha ba'zi tur bakteriyalar va suvo‘tlarida bo‘ladi. Qabul qiluvchi qismlar pigmentlarining struktura tuzilishi juda ham xilma xil bo‘lib, ularning barchasi qaysidir ko‘rinishda fotosintetek membranalar bilan bog‘langan bo‘ladi. Qo‘zg‘alish energiyasining xlorofillardan o‘tkazilishiga, reaksiya markazlarida yorug‘likni yutilishiga yordam beruvchi fizikaviy mexanizmlar rezonans o‘tkazilishlar deb yuritiladi. Shuning uchun bir molekuladan ikkinchi molekulaga qo‘zgalgan energiyaning o‘tkazilishi nurlanishlar uchramaydigan jarayonlar yordamida amalga oshadi. Rezonans o‘tkazishninig afzallik tomoni energiyaning ikki kamertonlar orasida o‘tkazilishidir. Agar bir kamerton jarohatlangan va bir-biriga yaqin va to‘hri joylashgan bo‘lsa, unda ikkinchi kamerton birinchi kamerton energiyasining bir qismini oladi va qayta ishlashni boshlaydi. Qabul qiluvchi qismlarda rezonans energiyaning o‘tkazilishi kabiikki kamerton orasidagi energiyaning o‘tkazilishi samaradorligi ularning o‘zaro ta'sirlashishi va bir- biridan qanday masofada joylashganligiga, shuningdek ularning holatiga va chastota tebranishlariga bog‘liq. Qabul qiluvchi qismlarda energiyaning uzatilishi juda ham samarali hisoblanadi. Qabul qiluvchi qismlar tomonidan yutilgan fotonlarning ,fotokimyoviy jarayonlari uchun foydalaniladigan energiyaga ega bo‘lgan va reaksiya markazlariga uzatiladigan fotonlarning Taxminan 95 dan 99 % gacha bo‘lgan qismidan energiya o‘zlashtiriladi. Pigmentlar orasida qabul qiluvchi qismlarda energiyaning uzatilishi va reaksiya markazlarida amalga oshadigan

elektronlar uzatilishi orasida tafovutlar mavjud. O‘z navbatida energiyaning uzatilishi ko‘proq fizikaviy hodisalar hisoblanadi, elektronlarning uzatilishi esa o‘zida kimyoviy jarayonlarni aks ettiradi. Qabul qiluvchi qismlarda to‘plangan energiyaning reaksiya markazlariga uzatilishi. Qabul qiluvchi qismlardagi pigmentlar ketma-ketligi, reaksiya markazlariga uzatiladigan va doimiy uzunroq uzoq qizil to‘lqin uzunligiga qarab surilib turadigan qizil nur energiyasining to‘plami maksimal yutilish xususiyatiga ega bo‘ladi. Bu qizil siljishning maksimal yutilishi shuning uchun muhimki, energiyaning qo‘zgalgan holati bir necha marta kichkina bo‘ladi qabul qiluvchi qismlarning periferik bo‘limlariga nisbatan va reaksiya markaziga yaqin bo‘ladi. Tizimlar konstruksiyasining bunday murakkab tuzilishi, energiya qo‘zg‘algan vaqtda, masalan, maksimal 650 nm nur yutadigan xlorofill molekulasidan 670nm nur yutadigan xlorofill molekulasiga o‘tkazilish vaqtida bu ikki xlorofillar qo‘zgalgan energiyasining orasidagi farq atrof muhitga issiqlik ko‘rinishida tarqatiladi. Xlorofill a va b turlarini saqlovchi, fotosintezlovchi barcha eukariot organizmlar birmuncha keng tarqalgan qabul qiluvchi qismlarning oqsillari struktura jihatidan o‘xshash oqsillar oilasiga kiradi. Bu oqsillarning bir nechtasi II fototizimlar bilan bog‘langan bo‘ladi va II yorug‘lik qabul qiluvchi (yig‘uvchi) oqsil birikmalari deb ataladi. Boshqa oqsillar esa I fototizimlarga bog‘langan bo‘ladi va yorug‘lik qabul qiluvchi (yig‘uvchi) oqsil birikmalari deb ataladi. Qabul qiluvchi qichmlarning bunday birikmalari xlorofillarning a/b qabul qiluvchi qismlari oqsillari nomi bilan yuritiladi. (Paulsen 1995, Grin va Durnford 1996). Yorug‘lik qabul qiluvchi (yig‘uvchi) (NSP) qismlarning oqsillari strukturalari elektron mikroskopiya natijalarini to‘plash va elektron kristallografiya usullari yordamida aniqlangan. Bu oqsillar uchta a-spiral qismlardan tashkil topadi va 15 ga yaqin xlorofill a va b molekulalarini va shuningdek bir necha karotinoidlarni bog‘lab turadi.Bu pigmentlarning bir nechtasigina bizga ma'lum strukturalarda ko‘rinadi. Yorug‘lik qabul qiluvchi (yig‘uvchi) NS qismlar

oqsillarining aniq strukturalari haligacha to‘liq o‘rganilmagan, aftidan ularning tuzilishi ham yorug‘lik qabul qiluvchi (yig‘uvchi) qismlarning oqsillariga analog ravishda o‘xshash bo‘ladi. Yuqoridagi barcha oqsillar yangi oqsillar sintezlanishi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ladi va tuzilishi jihatdan uzoq o‘tmishdoshlariniki kabi bir xil bo‘ladi. 2. Elektronlar o‘tkazilishining mexanizmlari N 2 O dan NADF + ga qarab elektronlar oqimini shakllantiruvchi barcha elektron tashuvchilar, oksidlanish-qaytarilish potensialining markazida vertikal joylashishi va I sxemasining hozirdagi yaratilgan ko‘rinishi keltirilgan. Bir birini boshqarib turuvchi komponentlar ko‘rsatkichlar bilan belgilangan. Bu yerda sxema kinetik va termodinamik axborotlar shakllanishida amal qiladi. Katta vertikal ko‘rsatkichlar tizimga yorug‘lik energiyasini kirishini ko‘rsatadi. Fotonlar xlorofillarning maxsus reaksiya markazlarini qo‘zgatadi va elektronlar ajratiladi. Fotosintez kimyoviy reaksiyalarining oson amalga oshishini ta'minlovchi barcha kimyoviy jarayonlar asosan 4 ta oqsil birikmalari tomonidan amalga oshiriladi: II fototizimlar, sitoxrom kompleksi, I fototizim va ATF sintezi oqsil birikmalari. Bu to‘rt integral oqsil birikmalari tilakoid membranalarda shakllanish uchun quyidagi holatlarda vektorial yo‘nalgan bo‘ladi. • II fototizimlar tilakoidlar chaqnashlarida suvni kislorodgacha oksidlaydi va natijada protonlarni ajratib beradi • Sitixrom esa fototizimlardan elektronlarni qabul qilib oladi va ularni fototizimlarga uzatadi. U shuningdek qo‘shimcha protonlarni stromalardan jarayonlarga yetkazilishini ta'minlaydi. • fototizimlar ferredoksin va flavoproteinferredoksin- NADF-reduktaza ta'sirida stromalardagi NADFN+ da NADF ni kamaytiradi • ATF-sintazalar, protonlarni jarayonlardan stromalarga qaytadan diffundirlanishi kabi ATF ni ishlab chiqaradi. Xlorofill molekulasi elektron akseptorlari kamayishi bilan energiya ushlab turiladi. Avval muhokama etganimizdek, yorug‘likning xlorofillning

maxsus reaksiya markazlarini qo‘zgatishidagi ahamiyati yoki nurni to‘g‘ridan- to‘g‘ri yutilishi yoki ko‘p hollarda qabul qiluvchi qismlarning pigmentlari yordamida energiyaning uzatilishidan iborat Bunday qo‘zg‘alish jarayonini elektronlarning eng yuqori energiya holatidagi harakati xlorofillning to‘liq orbitalidan uning to‘la bo‘lmagan orbitalining minimum energiyasigacha bo‘lgan harakati deb tasavvur qilish mumkin. Yuqori orbital holatida elektronlar kuchsiz bog‘langan bo‘ladi va agar elektronlarni qabul qiluvchi molekula yaqin masofada bo‘lsa, ularning osongina bog‘lari uziladi, Elektronlar energiyasini kimyoviy energiyaga aylantiradigan birinchi reaksiya , ya'ni birinchi fotokimyoviy jarayon xlorofillarning qo‘zg‘algan holatida elektronlarning reaksiya markazlarida molekulaning akseptoriga uzatilishidan iborat Bu jarayonlarning yana bir jihati shundan iboratki, yutilgan fotonlar xlorofill reaksiya markazlarida elektronlarning fotondagi energiyaning bir qismi oksidlanish-qaytarilish energiyasi ko‘rinishida saqlab turilgan elektronlar uzatilishining keyingi jarayonlarida qayta guruhlanishiga olib keladi. Xlorofill reaksiya markazining oksidlangan holatga o‘tishi bilan (elektron yetishmasligi yoki musbat zaryadli holatida) unga qo‘shni molekula elektron akseptorlari kamayadi.(elektronlarga boy va manfiy zaryadli holatda ) Tizimning bunday kritik holatida orbitalning nisbatan kichik kichik musbat zaryadlangan energiya holatida xlorofill reaksiya markazlari oksidlanadi va elektronlar qabul qilish imkoniyatigi ega bo‘ladi. Agar molekula akseptori o‘zidagi elektronni qaytadan xlorofillning reaksiya markaziga uzatsa, tizim yorug‘lik ta'sir etishidan avvalgi va barcha energiya issiqlik holida ajratilib bo‘lingandagi avvalgi holatiga qaytadi. Bu rekombinatsiya jarayoni kam samarali hisoblanadi ammo reaksiya markazlarining shakllanishida qandaydir ahamiyatga ega bo‘lmaydi. Buning o‘rniga bir akseptorning qo‘shimcha energiyasining ikkinchi akseptorga o‘tkazilishi uchun va keyinchalik uzatish zanjirida pastga yo‘naltirish uchun xizmat qiladi. Xlorofillning reaksiya markazining oksidlanishi ikkilamchi donor elektronlari kamayadi o‘z navbatida uchlamchi donor ham tiklanadi. O‘simliklarda

oxir oqibatda elektronlar donorlari suv hisoblanadi va elektronlarning oxirgi akseptorlari NADF+ hisoblanadi. Energiyaning fotosintetik to‘planishining asl mohiyati qo‘zgalgan xlorofilldan molekula akseptoriga elektronning birlamchi o‘tkazilishi, keyingi musbat va manfiy zaryadlarni ajratadigan juda tez amalga oshuvchi kimyoviy reaksiyalardan iboratdir. Bu ikkilamchi reaksiyalar zaryadlarni tilakoid membranalarining qarama-qarshi tomonlarga taxminan 200 pikosoniya (1 pikosoniya = 10-12 s)ga ajratadi. Zaryadlarning bunday ajratilishi bilan reaksiyaning aks o‘zgarishi sekinlashadi va energiya ma'lum vaqt davomida ushlab turiladi. Har bir ikkilamchi elektron o‘tkazilishi jarayonni amalda qaytmas jarayonligini ta'minlab, ma'lum miqdordagi energiyaning yo‘qotilishi bilan amalga oshadi. Ikki fototizimlarda xlorofillning reaksiya markazlari, turli to‘lqin uzunliklaridagi yutilish. Yuqorida ko‘rib chiqilganidek birinchi va ikkinchi fototizimlarda yorug‘lik yutilishining mogiyati turlicha bo‘ladi. Yorug‘lik yutilishininig maksimal aniqlikdagi o‘lchovi xlorofillar reaksiya markazlaridagi amalga oshishi mumkin bo‘lgan, qaytarilish va oksidlanish holatlaridagi optik o‘zgarishlar bilan amalga oshirilgan. Xlorofillning reaksiya markazi elektron yo‘qotilganidan keyin juda qisqa vaqt davomida oksidlangan holatda bo‘ladi va qayta uning elektron akseptori bo‘lishiga sharoit yaratiladi. Spektrning qizil qismidagi kuchli yorug‘lik yutilishida oksidlangan holatda xlorofillning o‘ziga xos xususiyatli rangi yo‘qoladi yoki rangsizlanadi. Shuning uchun xlorofillarning oksidlanish- qaytarilish holatlarini bu rang o‘zgarishining bevosita amalga oshganligi bois,optiko‘lchash usullari yordamida nazorat qilish mumkin. Bunday usullarni qo‘llash bilan Bessel Kok birinchi fototizimlar o‘zining qaytarilgan holatida maksimal 700 nm to‘lqin uzunlikdagi yorug‘likni yutishi mumkinligini aniqlagan. Mos ravishda bu xlorofill R700 (R pigmentni anglatadi) deb ataladi. X.T. Vitta va uning jamoadoshlari shunday optik o‘tish jarayonida

ikkinchi fototizimlar 680 nm to‘lqin uzunligida yorug‘lik qabul qilishini aniqlagan va mos ravishda bu tizim reaksiya markazlaridagi xlorofillar R680 deb atalishiga asoa bo‘lgan. Bundan avvalroq Lui Dyuyzens qizil fotosintezlovchi bakteriyalardan bo‘lgan bakterioxloroqillalarining reaksiya markazlaridagi xlorofillarning 870 nm to‘lqin uzunligidagi yorug‘lik yutishini aniqlagan va xlorofillar R870 deb yuritilgan. Bakteriyalar reaksiya markazlarining rentgen strukturasidan shu narsa ko‘rinib turibdiki, R870 xlorofillar o‘zaro bir emas bir juft yoki dimer ko‘rinishda mustahkam bog‘langan bo‘ladi. Birinchi fototizimning asosiy elektroe donori A xlorofillning dimer molekulasi hisoblanadi. Ikkinchi fototizim ham birlamchi elektron donori R680 tizimdagi pigmentlarda butunlay doimiy ravishda joylashmasada, dimer xlorofillardan tashkil topgan bo‘ladi. Oksidlangan holatida xlorofillarningt reaksiya markazlari juft bo‘lmagan elektronlarga ega bo‘ladi. Juft bo‘lmagan elektronlarga ega molekulalarni ko‘pincha elektro paramatnitrezonans (EPR), SOE tekshiruvlari, avval ko‘rib o‘tilgan spektroskopik o‘lchashlar hamda magnit rezonans texnologiyalar yordamida aniqlash mumkin. Bu texnologiyalar fotosintetik tizimlarda elektron o‘tkazilishining oraliq vositachilarini aniqlashda ham keng qamrovda foydalanilgan. II fototizimlarning reaksiya markazlari multisubedinik pigment-protein birikmasi hisoblanadi. II fototizimlar birikmasidan tashkil topgan. Yuksak o‘simliklarda o‘ta murakkab multisubedinik oqsillar ikkita butun reaksiya markazlariga va bir necha qabul quluvchi qismlarga ega bo‘ladi. Reaksiya markazlarining yadrosi 1 i 2 nomi bilan ataladigan ikkita membrana oqsillaridan, shu bilan birga boshqa oqsillardan tashkil topgan bo‘ladi. Birlamchi xlorofill donorlar (R680), qo‘shimcha xlorofillar, karotinoidlar, feofitin va plastokvinonlar (elektronlarning ikki akseptorlari, batafsil ma'lumotlar keyingi bo‘limda keltirilgan) 1 va 2 membrana oqsillari bilan bog‘langan bo‘ladi. Bu oqsillar qizil bakteriyalarning va M peptidlari bilan bir qancha o‘xshashlikka ega. Boshqa oqsillar qabul qiluvchi qismlar sifatida yoki

kislorod ajratilishida ishtirok etadi. Sitoxrom kabi ulardan ba'zilari aniq bir ahamiyatga ega emas, ammo II fototizimlar atrofidagi himoya zanjirlariga jalb etilishi mumkin. II fototizimlarda suv kislorodgacha oksidlanadi. Bu reaksiya tenglamasidan shu narsa ko‘rinib turibdiki, ikki molekula suvning oksidlanishidan bir molekula kislorod molekulasi va to‘rtta vodorod ioni bilan birga to‘rtta elektron ajraladi. O‘ta murakkab tomonlar, qabul qiluvchi qismlarning qo‘shimcha birikmalari, qo‘shimcha kislorod ajratuvchi birikmalar to‘q sariq va sariq aylanalar bilan belgilangan. Taqsimlanmagan spirallar kulrang rang bilan belgilangan (S). Kompleksning yon tarafdan ko‘rinishi kislorod ajratuvchi tizimlar oqsillarining geometrik shakldan tashqarida qanday joylashganini ko‘rsatadi. Suv juda ham barqaror modda hisoblanadi. Suvning molekulyar kislorod ko‘rinishida oksidlanishi juda qiyin jarayon hisoblanadi, fotosintetik kislorod ajratilishi tizimi esa bu reaksiyani amalga oshishi mumkin bo‘lgan yagona biokimyoviy tizim hisoblanadi. Fotosintetik kislorod ajratilishi yer atmosferasidagi barcha kislorodning manbai hisoblanadi. Fotosintez jarayonida suvning oksidlanishining kimyoviy mexanizmlari ko‘pgina tadqiqotchilar bu jarayon haqida juda ko‘p fikrlarni keltirgan bo‘lsada, haligacha to‘liq o‘rganilmagan. Suvning oksidlanishidan hosil bo‘lgan protonlar bevosita stromal teshikchalardan emas balki, tilakoid yoriqchalaridan ajratiladi. Ular membrananing vektor tabiati bois ajralib chiqadi, va bu omil, ya'ni kislorod ajratilishi tilakoidlarning ichki membranalarida lokallanadi. Bu protonlar oxir oqibatda yoriqchalardan translokatsiya yo‘li bilan ATF sintazalar orqali stromalarga o‘tkaziladi. Shu yo‘l bilan suvning oksidlanishi paytida ajraladigan protonlar ATF hosil bo‘lishini shakllantiradigan elektrokimyoviy potensialni ta'minlab beradi. I fototizimlar reaksiya markazlari NADF + ni kamaytiradi. I fototizimlar reaksiya markazlari murakkab multisubedinik birikmalar hisoblanadi. II fototizimlardan farqdi ravishda, taxminan 100 ta xlorofilldan iborat asosiy qabul qiluvchi qismlar I fototizimlar va R700 ning reaksiya markazlari

qismlari hisoblanadi. Qabul qiluvchi qismlarning markazlari va R700 66 dan 70 kDa diapazon molekula ogirligiga ega ikkita oqsil RjL va RzaV lar bilan o‘zaro bog‘lanib turadi. Pigmentlarning qabul qiluvchi qismlari chashkasimon bo‘lib tizimning markazida joylashgan elektron o‘tkazish kofaktorlarining atrofini o‘rab turadi. Qaytarilgan holda o‘tkazilgan, I fototizimlar akseptor qismlarini shakllantiradigan elektron o‘tkazuvchilar kuchli qaytaruvchilar hisoblanadi. Bu qaytaruvchi omillar juda beqaror hisoblanadi, shu yo‘sinda ularni aniq baholashning iloji yo‘q. Ma'lumotlardan ko‘rinib turibdiki, akseptorlarning biri xlorofill molekulalarini o‘zida aks ettiradi, ikkinchi akseptor esa o‘zida xinon, filloxinon, shuningdek vitamin K nomi bilan ma'lum vitamin xilma- xilligini aks ettiradi. NADF+ ning oksidlanishiga qo‘shimcha ravishda ferridoksin ishlab chiqarishini kamaytiruvchi I fototizimlar xloroplastlarda bir necha boshqa vazifalarni ham bajaradi. Elektronlarning siklik oqimi NADF ni emas ATF ni shakllantiradi. Sitoxrom 6 G‘ birikmalarining bir qanchasi fototizimlar joylashgan membranalarning stroma qismlarida joylashadi. Ma'lum bir sharoitlarda birinchi fototizimning qaytarilgan qismiidan elektronlarning siklik oqimi V6 f kompleksidan va qayta R700 ga o‘tishi yuz beradi.Elektronlarning bunday siklik oqimi hosil bo‘lishi ATF sintezlanishi uchun foydalanilishi mumkin bo‘lgan ammo suv oksidlanishi yoki NADF+ ning kamayishi uchun foydalanilmaydigan protonlarning yoriqchalarga tortilishi bilan bog‘liq. Elektronlarning siklik oqimi ba'zi uglerod fiksatsiya qiluvchi o‘simliklar xloroplastlarida ATF manbasi bo‘libxizmat qiladi. Bir qancha gerbitsidlar elektron oqimlarini to‘sib qo‘yadi. Zamonaviy qishloq xo‘jaligida begona o‘tlarni yo‘qotish uchun gerbitsidlarni qo‘llash juda ham keng tarqalgan. Gerbitsidlarning juda ko‘p sinflari ishlab chiqilgan va ular aminokislotalar, karotinoidlarni bloklash yoki lipidlar biosintezini to‘xtatish, yoxud xujayralar bo‘linish jarayonlarini izdan chiqarish bilan ta'sir qiladi. Boshqa gerbitsidlar, va parakvat fotosintetik elektronlar oqimini bloklaydi. Ko‘p gerbitsidlar, ikkinchi fototizimlar xinon akseptorlariga elektrok

oqimini bloklaydi va odatda OV tomonidan band qilinadigan plastoxinonlar bilan bog‘lanadi. Parakvat kabi gerbitsidlar esa birinchi fototizimlar ilk akseptorlari elektronlarini qabul qilib oladi undan keyin esa kislorod bilan birikib 02- ko‘rinishida superoksid birikmalar hosil qiladi. Superoksidlar xloroplast birikmalari, asosan lipidlar uchun juda ham zararli hisoblanadi. 7. Xloroplastlarda protono‘tkazilishi va ATF ning sintezlanishi Yutilgan Yorug‘likning boshqa qismi ATF sintezlanishining fotofosforiliya deb ataladigan yorug‘likka bog‘liq jarayonlari uchun sarflanadi. Bu jarayon 1950 yillarda Daniel Arnon va uning jamoadoshlari tomonidan aniqlangan edi. Oddiy xujayra sharoitlarida fotofosforiliya jarayoni ba'zi holatlarda, elektron oqimlari va fotofosfolirlanish jarayonlari bir biriga bog‘liq bo‘lmasdan amalga oshsada, elektron oqimlarini talab qiladi. Fotofosfolirlanish jarayonlarisiz amalga oshadigan elektron oqimlari (otsepiliya) alohida sodir bo‘ladigan jarayonlar deb ataladi Xozirgi paytda fotofosfolirlanish 1960 yillarda Piter Mitchell tomonidan birinchi marta taklif qilingan xemiosmotik mexanizmlar asosida amalga oshadi deb tushunish keng tarqalgan. Bakteriyalar va mitoxondriyalarning aerob nafas olish jarayonlarida ham fosfolirlanish jarayonlari ,shuningdek ko‘pgina ionlar va metabolitlarning o‘tkazilishi yuqoridagi mexanizmd asosida amalga oshadi. Xemiosmos tasavvur qilinganidek, hayot jarayonlarining barcha shakllarida birlashtiruvchi nuqtai-nazar (omil) bo‘lib xizmat qiladi. Proton gradienti esa yorug‘lik bo‘lmagan sharoitda ATF sintezlanishi uchun harakatlantiruvchi kuch manipulyasiyasida amalga oshadi. Bu tajriba xemiosmotik nazariyaning bashorat qilinishini va membranalar orqali kimyoviy potensialning hosil bo‘lishi ATF sintezlanishi uchun energiya manbai bo‘lib hisoblanishini taxmin qilish imkoniyatini beradi. ATF xloroplastlardagi fosfolirlanish jarayonlaridan sintezlanagn plazma membranalari tomonidan va mitoxondriyalardagi oksidlanuvchi fosfolirlanish jarayonlarida foydalaniladi. Quyidagi mavzularda esa xemiosmos va

xloroplastlarda foydalanilgan ATF uchun protonlar konsentratsiyasining transmembranaviy farqlarini ko‘rib chiqamiz. Xemiosmosning asosiy tamoyili ionlar konsentratsiyasining farqdari membranalar orqali zaryadlar farqini hosil qilishi va xujayra tomonidan foydalanilishi mumkin bo‘lgan erkin energiyani hosil qilishidan iborat Termodinamikaning ikkinchi qonuniga asosan materiya va energiyaning har qanday teng taqsimlanmagan bo‘linishi o‘zida energiyani saqlaydi. Xemiosmos potensialidagi har qanday molekulalarning membrananig qarama-qarshi tomondagi shu turdagi molekulaning konsentratsiyasi orasidagi farqi xuddi shurhnday energiyani o‘zida saqlaydi. Fotosintezlovchi membranalarning assimmetrik xususiyatlari va membranalarning bir tarafidan ikkinchi tarafiga protonlar oqimi elektronlar oqimi tomonidan amalga oshimrilishi yuqorida ko‘rib chiqilgan edi. Protonlar translokatsiya yo‘nalishlari stromaning ishqoriy muhiti (N + ionlarning kamroq bo‘lishi) va tashqi yoriqchalarning kislotal(N + ionlarining ko‘proq bo‘lishi) muhiti ta'sirida elektronlar oqimining hosil bo‘lishidan yuzaga keladi. Fotosintez jarayonlarida ATF shakllanishining xemiosmotik mexanizmlar Andre Yagendorf va uning jamoasi tomonidan bir qancha tajribalar o‘tkazilishiga asos bo‘lgan. Ular xloroplastlar tilakoidlarini rN 4 bo‘lgan bufer holatigi keltirganlar, membranalar orqali beferning diffuzlanishi esa, natijada tilakoidlar tashqi tarafida esa rN muhitini kisltoali ko‘rsatkichiga keltirilgan. Undan keyin tilakoidlar tezda rN 8 muhitiga, rN ko‘rsatkichining o‘zaro farqi 4 ko‘rsatkich hosil qilinib, tashqi tarafga nisbatan ichki kislotali mutanosiblik hosil qilinibo‘tkazilgan Statsionar sharoitda xloroplastlarda elektronlar tashilishi, membranalar elektrik potensiali membranalar orqali ionlar harakati natijasida juda kam bo‘ladi, shu bois umumiy energiya (Ar) deyarli rNo dan tashkil topadi. Protonlar stexiometriyasi ATF orqali translokatsiyasi natijasida shu narsa ma'lum bo‘ldiki, ATF bir molekulasiga nisbatan to‘rtta N + hosil bo‘lad Bundan tashqari avval ko‘rib chiqilganidek elektron tashuvchilarning o‘tkazuvchanligi, II va I fototizimlarning teng bo‘lmagan holatda taqsimlanishi va

tilakoid membranalarida ATF- sintazalar ATF shakllanishi uchun bir qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. ATF-sintazalar ko‘pincha lamela strolmalarida va poya (stek) granalarida uchraydi. Mitoxondrial ATF-sintazaning molekulyar strukturasi rentgen- kristallografiya usulida aniqlangan. Mitoxondial fermentlar va xloroplastlar orasida bir qancha sezilarli farqlar bo‘lsada, ular umumiy bir xil tuzilishga va ehtimol, bir xil ko‘rinishdagi katalizlovchi markazlarga ega. Ayni paytda xloroplastlarda protonlar translokatsiyasi bilan bog‘langan ko‘rinishda elektronlar oqimi, mitoxondriya va qizil bakteriyalardagilarinikida ham o‘xshash bo‘ladi. ATF- sintazalar mexanizmlarining yana bir muhim jihati shundan iboratki, SG‘O fermenti qismining katta qismlari va ichki qismlari kataliz jarayonlarida harakatsiz bo‘ladi. Bu ferment jarayonlarning kichik harakatlantiruvchi qismi bo‘lib hisoblanadi. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Yorug‘lik reaksiyalarini tushuntirib bering? 2. Fotosintez jarayonlarini tushunish uchun o‘tkaziladigan tajribalarni aytib bering? 3. Fotosintezning kimyoviy reaksiyalarida yorug‘lik nurining ahamiyati? 4. Fotosintez apparatining tuzilishini tushuntirib bering? 5. Yorug‘lik yutuvchi qismlar tizimining tuzilishi? 6. Elektronlar o‘tkazilishining mexanizmlarini tushuntirib bering? 7. Xloroplastlarda proton o‘tkazilishi va ATF ning sintezlanishini aytib bering? 8. Fotosintez apparatining qayta tiklanishi va uning boshqarilishini aytib bering?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

O'xshashlar

Fotosintezda uglerod o‘zlashtirilishi yo‘llari. fotosintezning fiziologik va ekologik aspektlari

Fotosintez

O‘simliklarda uglevodlar sintezi. O‘simliklarda energiya tizimining shakllanishi. Uglevodlar parchalanishi

Fotosintez orqali qayta tiklanadigan o'simlik polimerlari

Stress omillar va ularga o‘simliklarni javob reaksiyalari