Stress omillar va ularga o‘simliklarni javob reaksiyalari - Biotexnologiya - Referatlar

Stress omillar va ularga o‘simliklarni javob reaksiyalari

Yuklangan vaqt:

25.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.095703125 KB

Ko'chirib olish

Stress omillar va ularga o‘simliklarni javob reaksiyalari Reja: 1. O‘simliklarni noqulay sharoitga chidamliligi. O‘simliklarni chiniqtirish. 2. O‘simliklarning sho‘rga chidamliligi 3. O‘simliklarning issiqqa va qurg‘oqchilikka chidamliligi 4. O‘simliklarning noqulay omillar ta'siriga javob reaksiyasi turlari.

1. O‘simliklarni noqulay sharoitga chidamliligi. O‘simliklarni chiniqtirish O‘simliklar hosiliga turli noqulay sharoit salbiy tasir etadi. Bular: sovuq va issiq, qurg‘oqchilik va o‘ta namgarchilik, tuproqning sho‘rlanishi va kasalliklar. O‘simliklarni himoya qilish uchun yuqorida ko‘rsatilgan omillar ularga qanday tasir etishini bilish kerak. Ituzumdosh o‘simliklar asosan MDH ning ob-havo sharoiti tez va kuchli o‘zgarib turadigan janubiy tumanlarida ekiladi: ayrim davrlarda yog‘ingarchilik kam bo‘lishi va salqin nam havoning issiq quruq havoga almashinuvi, ko‘pincha bahorgi va xatto yozgi salqin kuzatiladi. Ko‘chatlar dalaga ekilgandan keyin past xaroratda o‘sadi. Noqulay o‘sish sharoiti moddalar almashinuviga salbiy ta'sir ko‘rsatadi, bu esa, o‘simliklar sekin o‘sishiga va hosil kamayishiga sabab bo‘ladi. Sovuqqa chidamlilik. O‘simliklarning sovuqqa chidamlilik tabiati, ya'ni past (+3°S - +7°Sda) haroratda zararlanishi va nobud bo‘lishi kam o‘rganilgan. Sovuqqa chidamli turli xil sabzavot o‘simliklari normal va noqulay sharoitda o‘sganda, ildiz sistemasining yerga qancha chuqur kirib o‘sishi bilan farq qiladi. Sovuq tuproqda sovuqqa chidamli sholg‘om va turpning ildizi 70-80 sm gacha chuqur kirib o‘sadi, issiqsevariniki faqat 25sm gacha kiradi. Past xaroratda tuproqdan suv kirishi sekinlashadi, natijada ular so‘liy boshlaydi; bunda o‘simliklar tanasiga oziq moddalar kirishi sekinlashadi, xlorofill parchalanadi, barglardagi fotosintez va so‘rish kuchi pasayadi. Issiqsevar o‘simliklar uzoq vaqt sovuqda qolsa, ularda organik moddalarning parchalanish jarayonlari kuchayadi, natijada parchalanish va sintez jarayoni bir- biriga mos kelmay, nafas olishdagi energiya olinishi bilan uning iste'mol qilinishining bog‘liqligi uziladi. Moddalar almashinuvi buzilishi natijasida o‘simliklar nobud bo‘ladi. Past xaroratning ta'sirida sitoplazmaning quyuqligi oshadi, moddalar almashinuvi izdan chiqadi va protoplazma hamda xloroplastlarning submikroskopik tuzilishsi buziladi.

Shunday qilib, past haroratda o‘simliklarning tuproqdan va havodan oziqlanish tartibi buziladi, natijada ular nimjonlashib, turli kasalliklarga: fiziologik so‘lish, bakterial va virus kasalliklariga beriluvchan bo‘lib qoladi. Urugdan o‘stirilgan, o‘zgaruvchan haroratda rivojlangan o‘simliklar yuqori fiziologik hossalari va past haroratga yaxshi moslashganligi bilan farq qiladi 34 . 16 kun davomida past harorat bilan ishlov berilgan bo‘rtgan urug‘lar ancha erta unib chiqqan, ildizi va maysalari yaxshi o‘sgan, kontrol o‘simliklarga nisbatan barglarida shakar ko‘p bo‘lgan. Barglarida xlorofill, mevalarida quruq moddalar va organik kislotalar ko‘p bo‘lgan. 8 soatlik past xarorat kamlik qilgan, - 4°S dan past haroratda 4 kundan ortiq ishlov berish o‘simliklarning o‘sishini to‘xtatgan va umumiy hosilini kamaytirgan. Chiniqtirilgan o‘simliklarda sovuq davrda fotosintez bir necha marta yuqori bo‘lgan. A.ye. Voronova usuli bo‘yicha bo‘rtgan urug‘larni o‘zgaruvchan haroratda chiniqtirish o‘simliklarning o‘sishini tezlashtiradi va hosilini oshiradi. Ko‘chatlarni 7-10°S dan past bo‘lmagan haroratda yana chiniqtirish kerak. Busiz chiniqtirish samarasi past bo‘ladi. Chiniqtirish jarayonida zapas shakar va oqsillardan foydalanish kuchayadi, oksidlovchi fermentlar faolligi ortadi va o‘simliklarning kimyoviy tarkibi yaxshilanadi. Qisqa yozda pomidor ko‘chatlarini issiqxonalarda yetishtirish maqsadga muvofiq, lekin yorug‘lik intensivligi yuqori va kun uzunligi 10-12 soat bo‘lishi kerak. Harorat ham 15-18°S, tuproq o‘rtacha nam bo‘lishi kerak. Ana shunda yerga ekilgan ko‘chat yaxshi tutadi va ancha erta yuqori hosil beradi. Pomidor ko‘chatlari issiqxonada normadan 5-6°S past haroratda yetishtirilsa, reproduktiv organlar hosil bo‘lishi kuchayadi va ular kam to‘kiladi. Bunda o‘simliklarning qarishi sekinlashadi, barglarida azot ko‘payadi va fotosintez intensivlashadi. Chiniqtirish o‘simliklarda moddalar almashinuvini o‘zgartiradi va o‘simliklarning ancha past xaroratga chidamliligini oshiradi. Bu seleksionerlarning keng ko‘lamda olib borgan tajribalarida tasdiklangan. Ular ko‘p martalik ta'sir va tanlash yo‘li bilan shimoliy tumanlar uchun issiqsevar o‘simliklar (pomidor, tariq

va b.)ning sovuqqa ancha chidamli navlarini yaratdilar. Bu navlar past xaroratga chidamli va ancha uzun kunga moslashgan bo‘ladi. Demak, chiniqtirish seleksiyada duragaylarni tarbiyalash va tanlashda, shuningdek, urug‘chilikda juda muhim ahamiyatga ega. Issiqsevar o‘simliklarning sovuqqa chidamliligini oshirishning ikki hili farq qilinadi: 1. Biologik - maysa va o‘simliklarni sovuqda saqlash yo‘li bilan hujayralari protoplazmasining sovuqqa chidamliligini oshirishga bog‘liq bo‘lgan chiniqishi; 2. Urug‘larga preparat purkash va ularni parafinlash hamda o‘simliklarning o‘zini chiniqtirmaydigan boshqa usullar bilan maysalarni zararli mikroorganizmlar va xashorotlardan himoya qilish. Ituzumdosh va boshqa o‘simliklarning sovuqqa chidamliligini oshirish va shimoliy xamda tog‘li tumanlarda ularning chidamliligini oshirish uchun faqat chiniqtirish usulidan emas, balki, muayyan o‘g‘itlar tizimidan, himoya to‘siqlari va x.k.lardan ham foydalaniladi. Urug‘ sepish va ko‘chatlarni ko‘chirib o‘tqazish muddatlari muhim ahamiyatga ega. Ular faqat o‘simliklarning fiziologik hususiyatlariga emas, balki birinchi navbatda, ularning haroratga reaksiyasiga bog‘liq. Qurg‘oqchilikka chidamlilik. Ituzumdosh o‘simliklar dala ekinlariga nisbatan qurg‘oqchilikka uncha chidamli emasligi bilan farq qiladi, shuning uchun havo va ayniqsa tuproqning quruqligi o‘sishni tormozlab, hosilni keskin kamaytiradi. Ayniqsa ob-havoning keskin o‘zgarishlarida tuproq optimal nam bo‘lishiga qaramay, bu o‘simliklar o‘sishdan orqada qoladi. 35 P.A.Genkel (1966) tuproq va atmosferaning quruqligi protoplazmaning holatiga va biokimyoviy jarayonlarga salbiy ta'sir etishini ko‘rsatgan. Urug‘ni ekishdan oldin ivitish va keyin quritish yo‘li bilan o‘simliklarni chiniqtirish qurg‘oqchilikka chidamlilikni oshiradi va o‘simliklarning fiziologik hossalarini yaxshilaydi. Protoplazmaning quyuqligi va elastikligi chiniqqan o‘simliklarda ancha yuqori, ildizlarning (ayniqsa faol ildizlarning) shimish yuzasi, barglardagi

xloroplastlarning suvliligi va kraxmal miqdori ham yuqori bo‘lgan. Sun'iy tuproq qurg‘oqchiligi sharoitida o‘simliklarga harorati yuqori (45-40°S) va namligi ham yuqori (25-27%) bo‘lgan sharoit ta'sir etilganda, shamolning tezligi sekundiga 7-9 metr ekanligida, chiniqqan o‘simliklar qurg‘oqchilikka va isiqqa ancha chidamli bo‘lgan va mo‘l hosil bergan. Chiniqtirish natijasida bunday o‘simliklarda mitoxondriyalarning qurg‘oqchilikka va oksidlar almashinuviga chidamlilik xam kuchaygan. Qurg‘oqchil tumanlarda ituzumdosh o‘simliklar odatda sug‘orilib o‘stiriladi, shuning uchun bunday sharoitda qurg‘oqchilik (ayniqsa tuproq qurg‘oqchiligi) ular hosili uchun xavfli bo‘lmaydi. Sug‘orishdan tashqari, maxsus agrotexnika usullarini ishlab chiqish, navlarini tanlash va hokazolar ham qurg‘oqchilikka qarshi kurash choralari hisoblanadi. Tashqi sharoit ta'sirida o‘simliklarning qishga chidamliligini oshirish chiniqtirish deyiladi. Bu jarayonni I.I.Tumanov ikki bosqichga bo‘lib o‘rganishni tavsiya qilgan. Birinchi bosqichda qandlar to‘planishi kuzatiladi, bunda kunduzi harorat 10-15 0 S va kechasi 0 0 atrofida bo‘ladi. Kunduzi fotosintez jarayoni borib, hosil bo‘lgan qandlar kechasi nafas olishga sarflanadi hamda o‘simliklarning o‘sishi susayib, ularda qandlarning to‘planishi kuzatiladi. Quruq va yorug‘ kuz faslida chiniqtirishning I bosqichi juda yaxshi boradi. Chiniqtirishning II bosqichi kuchsiz sovuqda (-2-5 0 S da) muzlagan o‘simliklarda boradi va ular sovuqqa chidamlilik xususiyatini o‘ziga singdiradi. Bu bosqichda o‘simliklarda sovuqqa chidamlilik bilan tinim holati orasida bog‘lanish paydo bo‘ladi. Tinim holat boshlanishi bilan o‘sish to‘xtab, tinim holati chuqurlashgan sari sovuqqa chidamlik ortib boradi. O‘simliklar tarkibidagi hamma suv bog‘langan holatga o‘tib, natijada hujayraning suvsizlanishi kuzatiladi. Kuzgi bug‘doyning har xil navlarini sovuqqa chidamliligi turlicha bo‘ladi. Bunda bo‘g‘im hosil qiluvchi poyalarning tuproqda joylashishi alohida ahamiyatga ega. Chuqurroq joylashsa, shikastlanmaydi, yuza bo‘lsa shikastlanishi kuzatilgan.

Bo‘g‘imlarni chuqurroqda joylashishi tuproq namligini yaxshi o‘zlashtirishga yordam beradi, ildizning yer osti va yer usti qismining tez rivojlanishiga olib keladi. Sovuqqa chidamlilik navlarning kelib chiqishiga bog‘liq. Masalan, sharqdan kelib chiqqan navlarning, sovuqqa chidamliligi g‘arbdan kelib chiqqan navlarnikiga qaraganda yuqori bo‘ladi. Sabzavot ko‘chatlari ikki hafta davomida 0 0 S dan yuqoriroq haroratda o‘stiriladi. Bunda ko‘chatlar chiniqadi, natijada sovuq ta'siriga chidamli bo‘ladi. Past haroratga chidamlilik deb, o‘simliklarning past haroratni (3-5 0 S) o‘tashi tushuniladi. Bodring, qovoq loviya o‘simliklarini chiniqtirish mumkin emas, chunki yuqorida ko‘rsatilgan haroratda bir necha kunda nobud bo‘ladi. Ayniqsa, sholi, g‘o‘za va poliz ekinlari uchun bir sutka davomida harorat 0° + 5 0 S bo‘lsa, o‘simliklar darhol nobud bo‘lmay, oldin turgor holatini yo‘qotadi, barglarida qo‘ng‘ir dog‘lar paydo bo‘ladi, chunki xlorofillning parchalanishi bunga sabab bo‘ladi. O‘simliklarning nobud bo‘lishiga asosiy sabab protoplazmaning yopishqrqpigi va moddalar almashinuvining buzilishidir. Sintetik jarayonlar susayib, oqsillarning parchalanishi va ammiak hosil bo‘lishi natijasida sodir bo‘ladi 36 . O‘simliklarning qishga chidamliligi deb, qish faslini muvaffaqiyatli o‘tkazishi, ya'ni qishlovi tushuniladi. +ishda o‘simliklar nafaqat past haroratdan nobud bo‘lishi mumkin, balki dimiqish, bo‘kish va boshqa sabablar tufayli ham bunday hol kuzatilgan. Dimiqish o‘simliklarning 2-3 oy davomida qalin qor ostida qolishi natijasida yuz beradi. Qor issiqlikni yomon o‘tkazuvchi bo‘lganligi sababli harorat 0 0 atrofida bo‘ladi. Bunday haroratda o‘simliklar nafas olish uchun uglevodlardan foydalanadi, natijada o‘simliklar zaiflashib, to‘qimalarida mog‘or zamburug‘lari rivojlanishidan ular tez nobud bo‘ladi. Bo‘kish hodisasi esa erta bahorda yog‘ingarchilik ko‘p bo‘lishi natijasida suv tuproq yuzasida to‘planib, o‘simlikni ko‘mib yuboradi. Bunda kislorod yetishmasligidan o‘simliklar anaerob nafas olishi kuzatiladi. Anaerob sharoitda

hosil bo‘lgan zaharli moddalar ta'sirida hamda kechasi havo haroratining pasayishidan suv muzlab, o‘simlik tanasi nobud bo‘ladi. Qishki qurg‘oqchilik o‘simliklarga, ayniqsa daraxtlarga katta zarar keltiradi. Yorug‘lik va shamol ta'sirida o‘simliklar tanasidan suv ko‘p bug‘lanadi. Tuproq harorati past bo‘lganligidan, o‘simliklar suv tanqisligini qoplab ulgurmasligi tufayli hujayralar suvsizlanadi. O‘simliklarni qishki noqulay sharoitdan saqlash uchun ekin dalalaridagi qorni to‘plash, yerga organik o‘g‘itlar (go‘ng) solish, o‘simliklarni makro va mikroelementlar bilan ta'minlash zarur bo‘ladi. O‘simliklarni chiniqtirish yo‘li bilan ularning past xaroratga chidamliligini oshirish mumkin. Chiniqish - o‘simliklarning masalan, past xaroratga chidamliligining ortishidir. U o‘simlikning butun himoya kompleksini tayyorlaydi, o‘sish jarayonlari to‘xtaganda tezlashadi va xarorat sekin-asta pasayib borganda bir qator organizmlarda esa qisqargan fotodavrda amalga oshadi. Mamlakatimizda chiniqish nazariyasini 1950 yilda I.I.Tumanov ishlab chiqqan. Unga muvofiq, o‘simliklar uchta tayyorgarlik bosqichini: tinim holatiga o‘tish, birinchi chiniqish fazasi, ikkinchi chiniqish fazasini o‘tadi. Keyingi bosqichlarsiz tinim xolatiga o‘tish o‘simliklarning past xaroratga chidamliligini kam oshiradi. 2. O‘simliklarning sho‘rga chidamliligi O‘simliklarning tuproqdagi ko‘p miqdor tuzlarga chidamliligi sho‘rga chidamliligi deyiladi. Iqlimi issiq va quruq bo‘lgan tumanlarda, dengizlar sohili atrofida, tuzli ko‘llar atrofida sho‘rlangan yerlar uchraydi. Sho‘rlanishga asosiy sabab natriy tuzlari NaS1,, Ma 2 30 4 , MaS0 3 ) dir. Bular ichida eng zararlisi sodali sho‘rlanish (MaS03) bo‘lib, bunda tuproqda o‘yuvchi ishqor (ShON) to‘planadi, bu o‘z navbatida zararlidir. Tuproqlarning sho‘rlanishi ba'zan magniyli yoki kalsiyli ham bo‘lishi mumkin. Tuproq bir qancha tuzlar ta'sirida sho‘rlanishi mumkin, shulardan birortasi ko‘proq bo‘lgani sababli, ko‘proq uchragan tuzlar miqdori bilan nomlanadi. Tuz miqdoriga va uning qatlamlarda tarqalishiga ko‘ra, sho‘r tuproqlar sho‘rtob va sho‘rhok tuproqlarga bo‘linadi.

Sho‘rtob tuproqlarda tuzlar tuproqning pastki qatlamida (80 sm) to‘planadi. Bunday tuproqlarda ularning ustki qavatida tuz bo‘lmasada, ular strukturasiz bo‘lganligi sababli namlantirilganda tuproqning yopishqoqligi kuchayib, o‘zidan suv va havoni o‘tkazmay quyadi. Sho‘rhok tuproqlar tarkibida 1-3% tuz bo‘ladi va ularda madaniy o‘simliklar o‘sib rivojlanmaydi. Sho‘rhok tuproqlarda tuzlar tuproqning ustki qatlamlarida qattiq yoki yumshoq qavat bo‘lib to‘planadi. Tuproqdagi tuzlar me'yoridan ortiqcha bo‘lishi ko‘pchilik madaniy o‘simliklar uchun zararlidir. Bunday sho‘rlangan tuproqlarda o‘sadigan o‘simliklar galofitlar deyiladi. Galofitlar fiziologik va anatomik belgilari bilan oddiy o‘simliklardan ajralib turadi. Galofitlarni 3 guruhga bo‘lish mumkin. 1-guruhga kiruvchi galofitlarning poyasi va barglari yumshoq bo‘lib, tuzlarga chidamliligi yuqori bo‘ladi, ular tuzlarni hujayralarida to‘playdi. Yuqori osmotik bosim (100-200 atm) hosil qilib, sho‘rlangan tuproqlardan suvni so‘rib olish mumkin. Bularga misol qilib olabo‘ta, qorasho‘ra o‘simliklarini olsak bo‘ladi. 37 2- guruhdagi o‘simliklar protoplazmasi tuzlarni o‘tkazuvchanligi bo‘yicha alohida e'tiborga ega bo‘lib, ulardagi osmotik bosimni tashkil qiladi. Ammo bu tuzlarni o‘simliklar organlarida to‘plamaydi, balki maxsus bezchalar yordamida suv bilan tashqi muhitta chiqaradi. Bularga kermek va jiyda o‘simliklarini misol qilib olsak bo‘ladi Quruq havoda bu o‘simliklar bargi tuz bilan qoplansa, so‘ngra shamol ularni uchirib ketadi. 3- guruhdagi o‘simliklar ildiz sistemasi tuzlarni oz o‘tkazish xossasiga ega bo‘lib, tuzlar o‘simliklarda to‘planmaydi. Yuqori osmotik bosim, yetarli suv bilan ta'minlanishni tashkil qilsada, asosan organik moddalar va qandlar hisobiga kuchli tuproq eritmasidagi suvdan foydalanadi. Bularga turli shuvoq o‘simliklarini misol qilib olsak bo‘ladi. Tuzlar ta'sirida o‘simliklar to‘qimalarida nafas olish jarayonlari jadallashib fotosintez susayadi, oqsillarning parchalanishidan hosil bo‘lgan (MN3) ammiak o‘simliklar uchun zararli hisoblanadi. G‘o‘zaning o‘sishi va rivojlanishiga tuproqdagi tuzlarning ta'sirini quyidagi rasmdan ko‘rish mumkin .

O‘simliklarning sho‘rga chidamliligini oshirish uchun sho‘r tuproqli yerlarda o‘sadigan o‘simliklar urug‘idan sho‘rga chidamli navlarni yaratishda foydalaniladi. Bunda o‘simliklar ontogenezida sho‘rga moslashish natijasida hosildorlik ortganligi kuzatilgan. Ikkinchidan, tuproq sho‘rini yo‘qotishda ekin maydonlaridagi tuzlarni yuvish uchun drenaj va zovurlar qazish, ya'ni ekin ekiladigan maydonlarning melioratsiya holatini yaxshilash zarur. Uchinchidan, ekin maydonlariga makro va mikroelementlarga boy mineral va organik o‘g‘itlar solish darkor. To‘rtinchidan, P.A.Genkel va I.V.Svetkovalar o‘simliklarning sho‘rga chidamliligini oshirish uchun urug‘ni 3 va 6% li №S1 eritmasida bir soat saqlab, 1,5 soat davomida suvda ivitib sho‘r yerga ekish afzalligini asoslab berdilar. 3. O‘simliklarning issiqqa va qurg‘oqchilikka chidamliligi Uzoq vaqt yogin bo‘lmasligi, haroratning yuqoriligi havoning nisbiy namligi pasayishi natijasida yuz beradigan qurgoqchilik ikki turga bo‘linadi. 1. Atmosfera qurgoqchiligi. 2. Tuproq qurg‘oqchiligi. Atmosfera qurgoqchiligi nisbiy namlikning (10-20%) pasayishi, havoning quruq kelishi va haroratning ko‘tarilishiga bog‘liq. Issiq shamol-garmsel esganda, vujudga keladigan qurg‘oqchilik o‘simliklar uchun juda xavfli bo‘ladi. Garmsel vaqtida, tuproqda suv bo‘lishiga qaramay, o‘simliklarning yer usti organlaridagi suv ko‘plab buglanib ketishi natijasida ular nobud bo‘lishi kuzatiladi. Tuproq qurg‘oqchiligi uzoq vaqt yogingarchilik bo‘lmasligi natijasida yuzaga keladi. Transpiratsiya va tuproq yuzasidagi suvning parchalanishi natijasida tuproq qurib qoladi. Bunda tuproqdagi namlik zahirasi kamayib, so‘lish koeffitsientidan pastga tushib ketadi. Ko‘pincha tuproq qurgoqchiligi qishda qor kam yoqqanda, yomg‘ir kam bo‘lib, harorat yuqori bo‘lganda kuzatiladi. Qurg‘oqchilik qisqa va uzoq muddatli bo‘lishi mumkin. Uzoq muddatli qurg‘oqchilikda o‘simliklarda suv almashinuvi buzilib, hosildorlik pasayib ketishi, ba'zan esa o‘simliklar nobud bo‘lishi kuzatiladi. +isqa muddatli qurg‘oqchilik ham o‘simliklarga salbiy ta'sir etishi mumkin, ayniqsa tuproqdagi suv miqdori kamayib

ketsa. Bu vaqtda o‘simliklar tanasiga suv oz kiradi, natijada o‘simlik qizishi tufayli qurib qolishi mumkin. +urg‘oqchilikda donning juda mayda bo‘lishi, hosildorlik pasayishi kuzatilgan. Qurg‘oqchilik asosan sahro, cho‘l va dashtlarda sodir bo‘lib, hosildorlikka katta zarar yetkazishi mumkin. +urg‘oqchilikda, suv tanqisligi vaqtida fotosintez susayib, nafas olish jadallashadi, bu jarayonda asosan zahiradagi oziq moddalar ishtirok etadi. Bunday holatda hosildorlik pasayishi kuzatiladi. Qurgoqchilikka chidamli o‘simliklarda suv tanqisligida va yuqori haroratda ham protoplazmaning osmotik, kolloid xossalari kamroq buzilishi mumkin. Qurg‘oqchilikdan muvaffiqiyatli o‘tish uchun o‘simliklar protoplazmasining osmotik bosimi va fizik-kimyoviy xossalaridan tashqari, anatomik va morfologik xossalarining ahamiyati ham alohida e'tiborga olish kerak; bunda ildiz sistemasining rivojlanishi, barg yuzasining kattaligi, ustitsa (labcha)larning xususiyatlari va boshqa kompleks xususiyatlarini hisobga olish kerak. Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar kserofitlar deyiladi. Kserofitlarga sukkulentlar, ya'ni poyasi yumshoq bo‘lib, barglari bo‘lmaydigan, assimilyasiya funksiyasini yo‘qotishi natijasida tikanga aylangan o‘simliklar kiradi (masalan, kaktuslar). Kaktuslar o‘zida ko‘p zahira suv tutib, uni juda sekin ishlatadi. Ularning ildiz sistemasi tuproq yuzasida joylashadi, chunki yomg‘ir suvlarini tezda o‘zlashtirib poyaga uzatadi. Kaktuslarning epidermisida qalin kutikula qavati va hamisha berk og‘izchalar bo‘lib, yuqori haroratda ham ular juda oz suv sarflaydi. Ularda SO2 gazi assimilyasiyasi juda sust boradi, o‘simlik juda sust o‘sadi. Protoplazmasi juda yuqori yopishqoqligi bilan ajralib turadi va yuqori haroratga (+65 0 S ga) chidaydi. P.A.Genkel kserofitlarni ikki guruhga bo‘lishni tavsiya qiladi. 1. Haqiqiy kserofitlar, issiqqa chidamliligi bilan farq qiladi, transpiratsiya jadalligi past bo‘lib, osmotik bosimi yuqori, suvsiz holatga yaxshi chidaydi. Ularning ildiz sistemasi 50- 60 sm chuqurlikda, kuchli shoxlangan bo‘ladi. Bunday o‘simliklarga shuvoq, mavrak, semizoklar kiradi. +attiq qurg‘oqchilikda shuvoq barglari to‘kilishi mumkin.

2. Chala kserofitlar, yuqori transpiratsiya xususiyati bilan farq qiladi, issiqqa chidamliligi past bo‘lib, uzoq muddat suvsizlikka chidamaydi va ildiz sistemasi sizot suvlargacha yetib boradi. Protoplazmasining elastikligi va yopishqoqligi kuchsiz bo‘lib, osmotik bosimi yuqori bo‘lganligi sababli ularning so‘rish kuchi yuqori bo‘ladi. Bunday o‘simliklarga cho‘l bedasi, mavrak, shuvoqning ba'zi turlari kiradi. Bularning bargi nafis bo‘lib, uzib olish bilan so‘liydi, kun issiq paytlarda ularning og‘izchalari katta ochiq bo‘lib, ko‘p miqdorda suv bug‘latadi, hamda tezda o‘zlashtirib oladi. Kuchli transpiratsiya hisobiga barglar harorati pasayib turadi. Ularning ildiz sistemasi 15-20 m chuqurlikkacha kirib borishi mumkin. Chala kserofitlarning bargi tukchalar bilan qoplangan bo‘lib, tukchalari transpiratsiya intensivligini pasaytiradi, chunki suv bug‘lari tukchalarda qolib ketadi. Haqiqiy kserofitlardan tashqari, dashtlarda uchraydigan soxta kserofitlar - efemerlar va efemeroidlar uchraydi. Ular qurg‘oqchilikkacha vegetatsiya davrini (1-2 oy) o‘tib bo‘ladi. Ularning hayot faoliyati namlik yaxshi bo‘lgan bahor, fasliga to‘g‘ri keladi, yilning qolgan fasllarida urug‘ holida hayot kechiradi (efemerlar). Bular xususiyatiga ko‘ra mezofitlarga yaqin. Gigrofitlar suv bilan to‘xtovsiz ta'minlangan joylarda yashaydi. Bular suv omborlari va tropik o‘rmonlarda namga to‘yingan joylarda yashaydi. Gigrofitlar va kserofitlar oralig‘idagi o‘simliklarga mezofitlar kiradi. Mezofitlarga ko‘pgina o‘simliklar kirib, ular mo‘tadil iqlimda va mo‘ta'dil namlikda yashaydi. Ular orasida qurg‘oqchilikka chidamlilari va chidamsizlari bor. O‘simliklarning qurgoqchilikka chidamliligi erkin suvning kamayishi va birikkan suvning ko‘payishiga bog‘liq, ularda ogizchadan tashqari, transpiratsiyani boshqarish va gidrofil kolloidlar hisobiga amalga oshadi, shuning hisobiga suvni saqlab qoladi. Issiqqa chidamlilik deganda, dub kabi o‘simliklarning yuqori haroratga munosabati tushuniladi. Yuqori haroratda o‘simliklarning nobud bo‘lishiga sabab, hosil bo‘lgan MI3 ning zaharlash xossasi bo‘lsa kerak, ular oqsillar va aminokislotalarning parchalanishidan hosil bo‘ladi. Issiqqa chidamli o‘simliklar to‘qimalarida organik kislotalar sintezi kuchayib, ular ammiakni o‘ziga

biriktirib zararsizlantiradi. qurgoqchilikka qarshi kurashning asosiy yo‘li - agrotexnikani to‘gri tashkil qilish va tuproqdagi suvni sakday bilishdan iborat Tuproq strukturasining holatini sakdash ham katta ahamiyatga ega. Issiqqa chidamli navlarni yetishtirish ham asosiy omillardan biridir. Olimlar tarafidan issiqqa chidamlilikni oshirish uchun o‘simliklar urug‘ini chiniqtirishni tavsiya qilgan. Buning uchun bug‘doy urug‘i 40-45% suv bilan, kungaboqar urug‘i 60% quruq modda hisobiga suv bilan bo‘ktirilgan, suvni bir necha bo‘laklab berilgan. Urug‘larni namlab 1 2 sutka davomida saqdangan va so‘ngra quritilgan. Buning natijasida urug‘lar chiniqqan, hosildorlik ortgan, issiqqa chidamlilik ham kuchaygan. Issiqqa chidamli o‘simliklarning nafas olishida uglevodlar to‘la parchalanmasligi natijasida organik kislotalar to‘planishi kuzatilgan. Organik kislotalar ammiak bilan reaksiyaga kirishib, asparagin va glutamin amidlarini hosil qiladi. Natijada hosil bo‘lgan ammiak zararsizlantirib reaksiyaga kirishib ketadi. 4. O‘simliklarning noqulay omillar ta'siriga javob reaksiyasi turlari O‘simlik adaptatsiyaning qaysi turini tanlashi ko‘pgina omillarga bog‘liq. Lekin javob qaytarish uchun organizmga berilgan vaqt eng asosiy omil hisoblanadi. Javob uchun vaqt qancha ko‘p bo‘lsa, tanlash imkoniyati ham shuncha ko‘p bo‘ladi. To‘satdan ekstremal omil ta'sir etganda, tezda javob qaytarish zarur bo‘ladi. Shunga ko‘ra, adaptatsiyaning uchta asosiy: evolyusion, ontogenetik va shoshilinch turlari farq qilinadi. Evolyusion (filogenetik) adaptatsiya - evolyusiya jarayoni davomida tanlanish genetik mutatsiyalari asosida hosil bo‘ladi va nasldan-naslga o‘tadi. Organizmning yashash muhitiga optimal molashuvi bunday adaptatsiyalarning natijasi hisoblanadi. Evolyusiya davomida shakllangan tirik qolish tizimi eng ishonchli hisoblanadi. Ontogenetik (fenotipik) adaptatsiyam uayyan individning tirik qolishini ta'minlaydi. U genetik mutatsiyalarga bog‘liq emas va nasldan- naslga o‘tmaydi. Bunday moslamalarning shakllanishi uchun nisbatan ko‘p vaqt zarur, shuning uchun bunday adaptatsiya uzoq muddatli adaptatsiya deb ataladi.

Shoshilinch (tez boradigan) adaptatsiya shokka oid tizimlarning hosil bo‘lishga va ular vazifasiga asoslangan bo‘lib, yashash muhitining tez va intensiv o‘zgarishlari vaqtida kechadi. U omillarning zararlovchi ta'siri vaqtida faqat qisqa muddat tirik qolishni ta'minlaydi va adaptatsiyaning yanada ishonchli uzoq muddatli mexanizmlari shakllanishi uchun sharoit yaratadi. Shokka oid himoya tizimlariga issiqlik shoki sistemasi (harorat tez ko‘tarilishiga javoban), 8O8-tizim (DNK zararlanganligi signali)dir. Faol adaptatsiya - himoya mexanizmlarining shakllanishi. Bunda tirik qolishning majburiy sharti yangi hossalarga ega bo‘lgan fermentlar yoki xujayralarni himoya qiluvchi yangi oqsillar sintezining induksiyasi hisoblanadi. Oqsillar ham xujayrani himoya qiladi, ham ilgari yashash uchun noqulay bo‘lgan sharoitda metabolizm borishini ta'minlaydi. Natijada o‘simliklar hayotining ekologik chegarasi kengayadi. Passiv adaptatsiya - stressorning zararlovchi ta'siridan “qochish” yoki unga moslashishdan iborat. Adaptatsiyaning bu turi o‘simliklar uchun juda katta ahamiyatga ega, chunki ular omilning zararli ta'siridan qochib yoki yashirinib qutila olmaydi. Bu tinim holatiga o‘tish, o‘simliklarning “agressiv” birikmalarni ajratib qo‘yish (qariyotgan organlar, to‘qima va vakuolalardagi og‘ir metallar kabi), ya'ni ular bilan birga yashashdir. Yuqori haroratga chidamli o‘simliklar issiqqa chidamli o‘simliklar deb ataladi. Ularda kserofitlarga xos bo‘lgan mexanizmlardan tashqari, issiqlik shoki oqsillari hosil qilish mexanizmi ham ishga tushadi. Past xaroratga reaksiyasiga ko‘ra, sovuqqa chidamlilik bu o‘simliklarnin qishlab chiqishi bilan bog‘liq bo‘lgan noqulay sharoit kompleksiga chidash xususiyati. Bu davrda quyidagi hodisalar: mog‘orlash, zax bosish, yaxlash, bo‘rtib chiqish, qishki qurg‘oqchilik, qish- baxorgi “kuyittt” kuzatiladi. Sho‘rga chidamlilik (galotolerantlik) - bu o‘simliklarning tuproqda yoki suvda tuzlar konsentratsiyasi yuqori bo‘lishiga chidamliligidir. Galofitlar kuchli sho‘ralanish sharoitida ontogenezni normal o‘tkazish uchun maxsus moslamalarga ega o‘simliklar. Ular uch guruhga:

haqiqiy, tuz ajratuvchi va tuz shimuvchilarga bo‘linadi. 1. Haqiqiy galofitlar (eugalofitlar) sho‘rga eng chidamli o‘simliklar. Ular vakuolalarida ma'lum miqdorda tuz to‘planadi. Ularga barglarining seretligi xarakterlidir. Masalan ularga sho‘rak (salikorniya), olabuta (atripleks) va qora sho‘ra (sveda) larni ko‘rsatish mumkin. To‘plangan tuz hisobiga hujayraning osmotik bosimi 100-200 atmosferagacha ko‘payadi, natijada bu o‘simliklar kuchli eritma tarkibidagi suvdan ham foydalanadilar. 2. Tuz ajratuvchi galofitlar (krinogalofitlar) tuzni shimib olib, to‘qimalarida to‘plamaydi, balki barglaridagi sekretor bezchalar yordamida tashqariga chiqaradi. Bu jarayon ion nasoslar yordamida amalga oshiriladi va ko‘p miqdordagi suv xarakati bilan birga boradi. Masalan: kermek (statis), jiyda (elaeagnus), yulg‘un (tamariks)lar organlaridagi ortiqcha tuzni maxsus bezchalar yordamida tashqi muhitga chiqaradilar. Ba'zilari ko‘p miqdorda tuz to‘plagan barglarni to‘kib yuboradilar. 3. Tuz shimmaydigan galofitlar (glikogalofitlar) kamroq sho‘rlangan yerlarda o‘sadi. Ularning yuqori osmotik bosimi fotosintez maxsulotlari (uglevodlar) xisobiga saqlab turiladi. Masalan, glikogalofitlarga turli shuvoq (artemisiya) turlarini, qizilmiya (solodka)larni misol qilib olsak bo‘ladi. Ular sitoplazmasidan tuzlar o‘tmaydi, shuning uchun to‘qimalarida tuz to‘planmaydi. Glikogalofitlarning osmotik bosim kuchi ko‘pligidan (uglevodlar hisobiga), kuchli tuproq eritmasidagi suvdan foydalanadilar. Shunday qilib, evolyusiya jarayonida xar bir o‘simlikning xayoti davomida yashash sharoitiga ma'lum extiyoj paydo bo‘lgan. Shu bilan birga xar bir organizm adaptatsiyaga, ya'ni muxitning o‘zgarib turadigan sharoitiga moslanish xususiyatiga ega. Organizmning moslashish va chidamlilik xossalari uning genetik asosida jamlangan bo‘ladi. Organizmning muhitning o‘zgaruvchan sharoitiga mos ravishda metabolizmni o‘zgartirish xususiyati qancha yuqori bo‘lsa, uning reaksiya normasi va adaptatsiya xususiyati ham shuncha yuqori bo‘ladi. O‘simliklarning tashqi

omillarga moslashuvi ularning yashovchanligi (hayot faoliyati) va muhitning ekstremal omillariga chidamliligi bir xil emas. Ba'zi o‘simliklar past xaroratga ancha chidamli, boshqalari yuqori haroratga, ba'zilari qurg‘oqchilikka, boshqalari sho‘rlanishga chidamli va x.k. Shuning uchun chidamlilikning xar hil turi: sovuqqa chidamlilik, sho‘rga chidamlilik, gazlarga chidamlilikva v. x.lar farq qilinadi. O‘simliklarning moslashuvchanligi tarixan tarkib topgan va individual rivojlanish jarayonida o‘zgargan. Chidamlilik anotomik tuzilish xususiyatlari, maxsus himoya organlari, harakatlanish va fiziologik reaksiyalari, himoya moddalari ishlab chiqarilishi bilan ta'minlanadi. O‘simlikning bir omilga chidamliligi ikkinchi omilga xam chidamliligiga (masalan, issiqqa chidamlilik va qurg‘oqchilikka chidamlilik) sabab bo‘lishi mumkin. Noqulay sharoit sekin ortib borsa, organizm unga asosan moslashadi. Bu esa organizmning chidamliligi ortishiga, ya'ni uning chiniqishiga sabab bo‘ladi. O‘simliklarning radiatsiyaga chidamliligi va uning mexanizmlari. O‘simliklarga radiatsiyaning bevosita va bilvosita ta'siri farq qilinadi. Bevosita ta'sir - molekulalar nurlanish energiyasini yutgan joyda radiatsion kimyoviy o‘zgarishlar sodir bo‘lishidan iborat. Molekulaga bevosita tushgan nur ta'sirida u qo‘zg‘algan, ya'ni ionlangan holatga o‘tadi. Nurning zararlantiruvchi ta'siri molekula ionlanishiga bog‘liq. Bilvosita ta'sir - bu ta'sir molekulalar, organoidlar membranasi, xujayralarning suv radiolizi mahsulotlari tomonidan zararlanishidan iborat. Nurlanishda xujayrada bu maxsulotlar miqdori juda ko‘p bo‘ladi. Mustahkamlash uchun savollar: 1. O‘simliklarni noqulay sharoitga chidamliligi nimadan iborat? 2. O‘simliklarni chiniqtirishni tushuntirib bering? 3. O‘simliklarning sho‘rga chidamliligini tushuntirib bering? 4. O‘simliklarning issiqqa va qurg‘oqchilikka chidamliligi? 5. O‘simliklarning noqulay omillar ta'siriga javob reaksiyasi turlari? 6. O‘simliklarning noqulay omillarga moslashishi?

7. Galofit nima? 8. Feofitin nima? 9. O‘simliklarni sovuqqa chidamliligini tushuntirib bering? 10. Issiqsevar o‘simliklarni sovuqqa qanday chiniqtirish mumkin?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

O'xshashlar

O‘simliklarni tuproqdan oziqlanishi

Fotosintez va pigmentlar. Fotosintezning yorug‘lik reaksiyalari

O‘simliklar xayotidagi sifat o‘zgarishlar - rivojlanish. Qishloq ho‘jaligi o‘simliklari rivojlanishini boshqarish

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi

Fotosintezda uglerod o‘zlashtirilishi yo‘llari. fotosintezning fiziologik va ekologik aspektlari