O‘simliklarda uglevodlar sintezi. O‘simliklarda energiya tizimining shakllanishi. Uglevodlar parchalanishi - Biotexnologiya - Referatlar

O‘simliklarda uglevodlar sintezi. O‘simliklarda energiya tizimining shakllanishi. Uglevodlar parchalanishi

Yuklangan vaqt:

25.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35.818359375 KB

Ko'chirib olish

O‘simliklarda uglevodlar sintezi. O‘simliklarda energiya tizimining shakllanishi. Uglevodlar parchalanishi Reja: 1. Yorug‘lik talab qilmaydigan fotosintez reaksiyalari 2. Karbonat angidrid o‘zlashtirilishida ATF va NADF*N 2 ning ahamiyati 3. Oligo- va polisaxaridlarning biosintezi 4. O‘simliklardagi energiya tizimi to‘grisida. Quyosh - energiyaning birlamchi manbai. 5. Uglevodlar dissimiliyasiyasining asosiy yo‘llari .

1. Yorug‘lik talab qilmaydigan fotosintez reaksiyalari Yorug‘da boradigan fotosintez reaksiyalarida hosil bo‘ladigan «o‘zlashtiruvchi faktor» - ATF va NADF-N2 karbonat angndriddan uglevodlar hosil bo‘lishida ishtirok etadi. O‘simliklarning SO2 o‘zlashtirishi yorug‘likni talab qilmaydi va qorongida osonlik bilan boradi. Fotosintez protsessida qorong‘ida boradigan reaksiyalar mavjudligini ingliz olimi Blekman 1905 iili aniklagan. Keyinchalik Arnon va boshqa olimlar uz tajribalarida suv-o‘tlar va ajratib olingan xloroplastlar qisqa muddat ichida yoritilgandan so‘ng, korong‘ida SO2 o‘zlashtirishini kuzatganlar. Karbonat angidridni o‘zlashtirish bilan bog‘liq, bo‘lgan korong‘ida boradigan reaksiyalar to‘g‘risida faqat bioximiyaning eng yangi usullarini qo‘llash natijasida batafsil ma' - lumotlar olingan. Bunday usullardan biri radioaktiv uglerod atomlaridan foydalanishdir. Nishonlangan S 14 atomlari yordamida fotosintez protsessida yashil o‘simliklar o‘zlashtirgan SO 2 ning yo‘lini va hosil bo‘ladigan oraliq mahsulotlarni aniklash mumkin. Fotosintezda o‘zlashtirilgan SO2 dan kanday qilib uglevodlar hosil bo‘lishini aniqlash ancha qiyin. Chunki bu. protsessda turli - tuman oraliq moddalar hosil bo‘ladi. Bu moddalarning ko‘pchiligi miqdor jihatdan juda kam bo‘ladi. Bundan tashqari, ular ximiyaviy jihatdan ham bir - biriga o‘xshash. Shuning uchun ularni ajratib olish ancha qiyin. Hosil bo‘lgan oraliq radioaktiv moddalarni bir-biridan ajratishdek murakkab analitik masala ikki tomonlama: xro- matografiya va radioavtografiya usulini qo‘llash bilan hal qilingan. Yukoridagi usullarni qo‘llab, karbonat angidrid o‘zlashti - rilishi natijasida hosil bo‘ladigan birlamchi turg‘un modda fosfoglitserat kislota ekanligi aniqlangan. Fosfoglitserat kislota ribulozadifosfatning karboksillanishi natijasida hosil bo‘ladi. Bu reaksiya ancha murakkab bo‘lib, ATF ishtirok etishini talab qiladi 2. Karbonat angidrid o‘zlashtirilishida ATF va NADF*N 2 ning ahamiyati Qorong‘ida boradigan reaksiyalarda karbonat angidrid ug - levodlargacha qaytariladi. Lekin u o‘ta oksidlangan modda bo‘lganligidan

uglevodlargacha qaytarilishida ma'lum miqdor energiya sarflanishi kerak. Bu ene;rgiyani ular fotosintez protsessining yorug‘lik reaksiyalarida hosil bo‘lgan ATFdan oladi. Kalvin nazariyasiga muvofiq, karbonat angidridning akseptori ribuloza- 1,5-difosfatdir. Ribuloza-1,5-difosfat ribuloza-5-fosfatning ATF hisobiga fosforlanishi natijasida xosil buladn: Ribuloza-1,5-difosfatning yenol shakli karbonat angidrid biriktirishi natijasida olti uglerodln beqaror oraliq modda hosil bo‘ladi. Bu modda bir molekula N 2 O ni biriktirishi natijasida darhol parchalanadi va 3-fosfoglitserat kislota hosil bo‘ladi Demak, ribuloza-1,5-difosfatgning karboksillanishi nati-jasida 3- fosfoglitserat kislota xosil bo‘ladn. Hosil bo‘lgan 3-fosfoglitserat kislota 1,3- difosfoglnserat kislotaga aylanadi. Bu protsessda yana bpr molekula ATF sarflanadi: Bu reaksiyada hosil bo‘lgan 1,2—difosfoglitserat kislota yukori reaksiey xususiyatga ega bulganligidan osonlikcha reaksiyaga kirishadi. Fermentativ reaksiya natnjasida 1,3Difosfoglitserat kislotadan 3 - fosfoglitserin aldegid hosil bo‘ladi. Bu reaksiyada sikllik bo‘lmagan fotofosforlanishda ATF bilai bir katorda hosil bo‘lgan NAD*N 2 ham ishtirok etadi. Reaksiya triozafosfatdegidrogeneza ferment ishtirokida katalizlanadi: Bu reaksiya karbonat angidridning uglevodlargacha kaytarilish siklining birdan-bir qaytaruvchi bosqichidir. Yukoridagi reaksiyalar fotosintez protsesspning yorug‘da va qorong‘ida boradigan reaksiyalari bir-biriga bog‘liqligini ko‘rsatuvchi dalildir. Karbonat angidrid qaytarnlishidagi boshqa reaksiyalar fotosintez protsessiga xos emas. Ular uglevodlar almashinuvidagi boshsa reaksiyalar bilan borliq bo‘lib, nafas olish, glikoliz, pentozafosfat sikllarla borishi mumkin. Kalvin nazariyasiga muvofiq, ribulozadifosfat va SO 2 dan fosfoglitserat kislota hosil bo‘lishi siklik xarakterga ega. Fotosintez jarayonida uglerodning roli. Fotosintez protsessida karbonat angidridii o‘zlashtirish bilai bog‘liq bo‘lgan rsaksiyalar siklli bo‘ladi. Bu sikldagi uglerodning yo‘lini quyidagi reaksiyalarda ko‘rsatish mumkin.

Kalvin tomonidan radioaktiv uglerod—S 14 atomlari yordamida o‘tkazilgan tajribalarda SO 2 biriktiruvchi modda ribuloza-1,5-difosfat ekanligi aniqlangan . Karbonat angidridni biriktirish natijasida hosil bo‘lgan oraliq modda parchalanib, 2 molekula 3-fosfoglitserat kislota hosil qiladi. Reaksiyaning keyingi bosqichlarida 3- fosfoglitserat kislotadan 3-fosfoglitserat aldegid hosil bo‘ladi. Siklning navbatdagi reaksiyasida 3-fosfoglitserat aldegid izomerlanib, fosfodioksiatseton hosil qpladi. Bu reaksiyani triozafosfatizomeraza fermenti katalizlandi Aldolaza fermenti ishtirokida boradigan navbetdagi reaksiyada yuqoridagi ikkala trioza kondensnrlanadi va natijada bir molekula gekssza - fruktoza -1,6- fosfat hosil bo‘ladi. Keyingi reaksiyada fosfataza fermenti ishtirokida fruktoza-1,6- difosfatdan bir molekula fosfat kislota ajralib chiqadi. Buning natijasida fruktoza-6-fosfat hosil bo‘ladi. Reaksiyada bir molekula suv ham ishtirok etadi. Siklniing navbatdagi bosqichida to‘rt uglerodli eritroza va besh uglerodli ksiloza shakarlari hosil bo‘ladi. Bu moddalar 6-reaksiyada hosil bo‘lgan 3- fosfoglitserat aldegidga 9-reatsiyada hosil bo‘lgan fruktoza-6-fosfatnnng ikki uglerodli gruppasi o‘tishi natijasida tashkil topadi. Reaksiyani transketolaza fermenti katalizlaydi. Bu ferment ikki uglerodli gruppalarning bir aldolozadan ikkinchisiga ko‘chirilishini ta'mnnlaydi. Reaksiyadagi ko‘chiriluvchi mahsul har doim keton gruppa hisoblanadi; Eritroza-4-fosfat bilan fosfodioksiatseton aldolaza fermenti ishtirokida kondensirlanadi. Natajada 7 uglerodli birikma — sedogeptuloza-1,7-fosfat hosil bo‘ladi. Yuqoridagi reaksiya natijasida hosil bo‘lgan sedogeptuloza-1,7 defosfatdan tegishli fosfataza ta'sirida va suv ishtirokida bpr molekula fosfat kislota ajralib chiqadi. Natijada sedogeptuloza-7- fosfat hosil bo‘ladi. Keyingi reaksiyada transketolaza fermenti ishtirokida sedogeptuloza- 7- fosfat- bir molekula 3-fosfoglitserat aldegid bilan reaksiyaga kirishadi, natijada ikki molekula 5-uglerodli birikma, riboza-5- fosfat, ksiluloza-5-fosfat hosil bo‘ladi:

Ksiluloza-5-fosfat ksilulozafosfatizomeraza fermenti ishtirokida ribuloza-5- fosfatga aylanadi Riboza-5-fosfat esa fosforiboizmeraza fermenti ishtirokida ribuloza- 5-fosfatga aylanadi. Ribuloza-5-fosfatning fosforlanishi natijasida ribuloza-1,5-difosfat hosil bo‘ladi. Karbonat angidrid o‘zlashtirish siklida ribuloza- 5-fosfat katalizatorlik vazifasini bajaradi, deyish ham mumkin. Shuning uchun bu birikma doim yangidan xosil bo‘lib turishi kerak. Ribuloza-5-fosfat asosan uglevodlarpppg bevosita oksidlanishi siklida xosil buladi. Fotosintez protsessida hosil bo‘ladigan birlamchi barqaror modda — fosfoglitserat kislota xisoblanadi. Agar bir molekula SO 3 uchun 3 molekula ATF va 2 molekula NADF-N sarflansa, unda I molekula fosfoglitserat kislota xosil bo‘lishi uchun 9 molekula ATF va 6 molekula NADF-N 2 sarflanadi. 3S0 2 ribulozafosfat + 9ATF-6NADF-N 2 + 5N 2 O+3-ribulozafosfat ■1 fosfoglitserat + 9ADF + 6NADF+8N z RO 4 yoki 3SO 2 + 9ATF + 6NADF.N 2 + 5N 2 O fosfoglitserat+9ADF+8N 3 R0 4 +6NADF Karbonat angidridning qaytarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha reaksiyalarni katalizlovchi fermentlar o‘simliklardan topilgan. Bu esa uglerodning qaytarilishi bilan bog‘liq bo‘lgan siklning mavjudligini bildiradi. Fotosintez protsessida xosil bo‘ladigan asosiy mahsulotlar miqdori va tarkibi o‘simlikning fiziologik holatiga va tevarak - atrof muhitga bog‘liq. Ko‘pchilik hollarda o‘zlashtirilgan SO 2 uglevodlar sifatida to‘planadi 3. Oligo va polisaxaridlarning biosintezi Fotosintez natijasida xosil bo‘lgan glyukoza o‘simlik organizmi uchun xos bo‘lgan uglevodlarni - saxaroza, kraxmal va sellyulozani shakllanishi uchun sarflanadi. Oligo- va polisaxaridlarning biosintezi endergonik (energiya talab qiladigan) reaksiya xisoblanadi va glyukoza molekulasini birlashishi uchun20 kDj, saxaroza uchun 30 kDj talab etiladi. Oligo- va polisaxaridlarning sintezi uchun erkin monosaxaridlar emas, balki ularning fosforli efir birikmalari - efir bog‘larida yuqori energiya (15- 20 kDj/mol) saqlovchi birikmalar talab etiladi.

Polisaxaridlarning sintezi uchun glikozil qoldig‘ining donori nukleoziddifosfatlar - UDFglyukoza, ADF-glyukoza va GDF-glyukoza va boshq. xisoblanadi. Glyukozil qoldig‘i va nukleoziddifosfatlar orasidagi bog‘ energiyasi anchagina yuqori - 30 kDj/molni tashkil etadi. Saxarozaning biosintezi yo‘li. Saxaroza o‘simlikdagi xarakatchan shakldagi asosiy uglevod xisoblanadi. U fotosintez natijasida barglarda xosil bo‘ladi, shundan so‘ng o‘simlik “kapilyarlariga” - elaksimon naylarga yuklanadi. So‘ngra suv oqimi yordamida ildizning tomon xarakatlanadi. Sellyuloza va kraxmalning biosintezi. Ikkala polimer - kraxmal va sellyuloza - Bglyukozadan shakllanadi. O‘simlik turlariga bog‘liq xolda sellyulozani sintezida -glyukozani tashuvchisi ADF, GDF, yoki SDF bo‘lishi mumkin. Kraxmalning sintezida glikozil guruxining tashuvchisi ko‘pincha ADF xisoblanadi. Sellyulozada monomerlar zanjiri r (14) - glikozil bog‘lari, kraxmalda esa (amiloza)-a (14) glikozil bog‘lari orqali bog‘lanadi. Nukleoziddifosfatlar orqali tashib kelingan glikozil qoldiqlarining akseptori to‘rt yoki undan ko‘p monomer birliklardan iborat bo‘lgan faollashgan oligosaxarid molekulalari xisoblanadi. 4.O‘simliklardagi energiya tizimi to‘grisida. Quyosh - energiyaning birlamchi manbai. Ma'lumki o‘simlik organizmlarining hayot foliyati energiyani doimiy iste'mol qilinishida sodir bo‘ladi. Quyosh radiatsiyasi o‘simliklar tomonidan organik moddalarni kimyoviy energiyasiga aylanadi. Organik moddalarning oksidlanishini ekzergonik jarayonlari, yani dissimilyasiya manbalari hisoblanadi. Dissimilyasiyani ikki formasi mavjud, bular nafas olish va achishdir. Biologik moddalarni hosil bo‘lishi yoki endergonik reaksiyalar tashqi muxitdagi moddalarni o‘zlashirish uchun energiyani sarf kilish bilan kuzatiladi. Bunga yaqqol misol kilib fotosintezni keltirish mumkin. Tabiatdagi barcha organizmlar energiyani iste'mol qilish manbalariga qarab 3 guruxga bo‘linadi:

1. Xlorofil o‘simliklar - ular uchun energiya manbai bo‘lib yorug‘lik kvanti (foton) hisoblanadi. 2.Odam va hayvonlar - ular energiyani organik moddalarning (uglevod, yog, oksillar) oksidlanishi hisobiga oladi. 3.Mikroorganizmlar - ular energiyani spetsifik bo‘lgan organik va anorganik moddalarning oksidlanishi hisobiga oladi. O‘simlik va boshka tirik organizmlarda sodir bo‘luvchi moddalar va energiya almashinuvi fizika va kimyoning qonunlariga to‘la bo‘ysinadi, shuning uchun tirik sistemalarga bu qonun va prinsiplarni qo‘llash mumkin. Termodinamika yoki energetika fani sistemalardagi energiyaning xilma-xil formalarini o‘zaro almashinuvi va miqdoriy o‘zgarishini o‘rganadi. Bu energiyalar-kimyoviy, issiklik, mexaniq, elektrik, yorug‘lik formalarida bo‘ladi. Sistema tushunchasi, kattaligi, zichligi, harorat, bosim, rangi, magnit va elektrik maydonlari bo‘lishi kabi xossalar bilan harakterlanadi. Sistema gomogen va geterogen bo‘ladi. Geterogen sistema esa ikkita yoki bir qancha ayrim fazalardan iborat bo‘lib, ular bir-biridan yuzalari bilan ajralib turadi. Sistemalar ochiq va yopiq bo‘ladi. Yopiq sistemada massa va energiya sistemani o‘rganish jarayonida ko‘payishi va kamayishi mumkin emas. Ochiq sistemada esa massa va energiya kamayishi yoki ko‘payishi mumkin. Shunga ko‘ra o‘simliklar ochiq sistemaga kiradi. Agar sistemani tarkibi va xossasi ma'lum uzoq vaqt ichida o‘zgarmasa sistema muvozanat xolatida turibdi deyiladi. Biroq kimyoviy muvozanat doimiy emas. Muvozanat-bu reaksiyani chapdan unga qanday tezlikda o‘tsa, o‘ngdan chapga ham shunday tezlik bilan o‘tish xolatidir. Termodinamika qonunlari Termodinamikaning birinchi qonuni. Bu energiyaning saqlash qonunidir, uni Gelmgols 1847 yilda ifodalab berdi. A.Enshteyn tenglamasiga ko‘ra ye=mS energiyani saqlash qonuni, ish va issiqlikning ekvivalent qonunidir. Bunda energiyaning har xil formalari bir-biriga o‘ta boshlaydi. Formulaga ko‘ra 1 gramm

massa 9-10 20 erg energiya birligiga aylanishi mumkin. Bu qonunga ko‘ra ichki energiya (ye) faqat issiqlik xolida energiyani ko‘chirish jarayonida yoki ish bajarilganda o‘zgarishi kuzatiladi, boshqacha qilib aytganda energiyani yaratish va yo‘q qilish mumkin emas. 57 Bajarilgan ish mexanik, elektrik yoki kimyoviy (sintez) bo‘lishi mumkin. Ajratib olingan sistemalar uchun ularni ichki energiyasini o‘zgarishi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi - ye=J, yani sistemaning ichki eenergiyasini ko‘payishi unga berilgan issiqlik va tashqi muxitni sistema ustida bajargan ishni yig‘indisiga tengdir Demak bu qonunga ko‘ra energiya qaytadan hosil bo‘lmaydi va yo‘qolmaydi faqat bir formadan ikkinchi formaga o‘tadi. Ajratib olingan sistemaning energiyasining umumiy miqdori doimiy bo‘ladi. Birinchi qonun tirik sistemalarga qo‘llanilishi mumkin. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Klauzius tomonidan aytilgan fikrga ko‘ra issiqlik issiq tanadan sovuqqa uzatiladi, teskarisi bo‘lishi mumkin emas. Faqat sistemaga tashqaridan ish sarflanganda kuzatish mumkin. Bu termodinamikaning ikkinchi qonunini ochilishiga olib keladi. Ikkinchi qonunga ko‘ra barcha sistemalar o‘z-o‘zidan o‘zgarib muvozanat xolatiga intiladi. M: suv yuqoridan pastga oqadi, eruvchi modda eritmada bir xil taqsimlanadi, tirik organizmlarda ma'lum yoshga yetgandan keyin o‘z-o‘zidan qarish jarayoni boshlanadi 8=K 1d L Entropiya bu ichki o‘zgarish ma'nosini beradi.Sistemani entropiyasi esa,uni muvozanatga yakinlashish o‘lchovidir. Entropiya (8) - bu sistemaning xolatini ko‘rsatgichidir va uni entropiya birliklarida ifoda qilinadi kDj.K 1 mol -1 . Termodinamikaning ikkinchi qonuni bir vaqtda entropiyani va haroratni termodinamik shkalasini belgilaydi.Muz eriganda,entropiya oshadi, chunki uning strukturasi soddalashadi. Moddalar katta energiyali xolatida entropiya oshadi. M:kristal holatdagi suvni entropiyasi 11,5 en.br.,suyuk - 16,75, gaz xolatdagi - 45,11 en.br. Organizmlar uchun entropiyani oshishiga olib keluvchi jarayonlarni tenglatish va ularni kamaytiruvchi almashinuv jarayonlari harakterlidir.

Entropiya tushunchasi bilan o‘simlik organizmini butun hayot faoliyatini harakterlash mumkin emas, biroq suv almashinuvi nafas olish, fotosintez jarayonlariga qo‘llash mumkin. O‘simlik hujayralarida fermentlar ishtirokida ekzergonik reaksiyalar o‘z- o‘zidan ketishi mumkin, ular kimyoviy potensialini manfiy o‘zgarishi bilan harakterlanadi. Shu bilan birga hujayralarda endergonik jarayonlari sodir bo‘ladi, ya'ni oddiy moddalardan murakkab moddalarni sintezi, unda energiya talab qilinadi va u energiyani bir-biriga bog‘langan ekzergonik jarayonlardan oladi. Demak, Gibbsni erkin energiyasi tushunchasi ushbu jarayonni o‘z-o‘zidan ketish ketmasligini beradi. Agar doimiy harorat va bosimda erkin energiyani o‘zgarishi ma'lum bo‘lsa, jarayonni o‘z-o‘zidan ketishini avvaldan aytish mumkin. Ichki energiyani kamayishi va entropiyani oshishi erkin energiyani kamayishiga olib kelsa ichki energiyani ortishi va entropiyani kamayishi erkin energiyani oshishiga olib keladi. Bu xol biologik sistemalarda yaqqol kuzatiladi, ularning massa va energiyasi oshadi va kamayadi. Dastlab yer yuzida hayot paydo bo‘lgunga qadar quyoshdan kelayotgan butun erkin energiya foydasiz issiqlik xolida tarqala boshlagan va kosmik fazoda nurlangan. Keyinchalik hayot paydo bo‘lishi bilan tirik sistemalar bu erkin energiyani ma'lum qismini yutib o‘z faoliyatini davom ettirgan va bir qismini tarqatgan. Natijada tirik organizmni statsionar sistemasi erkin energiyani bir qismiga ega bo‘ladi va uni biosferada tutib turadi. Hujayraning adenilat sistemasi. Tirik organizmlarda energiya almashinuvida markaziy o‘rinni adenilat sistemasi egallaydi. Bularga ATF, ADF, AMF va Md+ , N 3 R0 4 kiradi. ATF-termodinamik turg‘un bo‘lmagan birikmadir u ADF yoki AMF hosil qilish yo‘li bilan gidrolizlanadi. ATF yuqori ko‘chirish potensialiga ega, bu esa uni kimyoviy ko‘chirish funksiyasini bajarishga imkoniyat beradi. Natijada hujayrani energiyaga bo‘lgan talabini qondirishiga ma'lum sezilarli darajada imkoniyat beradi. ATF molekulasida pirofosfat bog (fosfoangidrid) ADF va N 3 RO 4 qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Bunday fosforlanish reaksiyalarni xloroplast,

mitoxondriy va bakteriyalarni membranalarida kuzatish mumkin, bu jarayonlar O 2 ni yutilishi bilan kuzatiladi. AMFni ADFga aylanishi fosfaril gruppasini ATF dan AMF ga ko‘chirilishi yo‘li bilan hosil bo‘ladi. Bu reaksiyani barcha hujayralarda uchrovchi adenilatkinaza fermenti katalizlaydi. Adenilat sistemasining reaksiyalarini tezligi Md++ ionlarini konsentrasiyasiga bog‘likXulosa shuki, tirik hujayra energiyani 2 formasiga ega. 1.Kimyoviy energiya (ATF). 2.Fizik (elektrik)yoki membrana potensialiga (sN). Energiyaning 1 va 2 formasi almashinuvining vektor harakterini belgilaydi. 5. Uglevodlar dissimiliyasiyasining asosiy yo‘llari. Uglevodlar dissilmilyasiyasini bir necha yo‘llari bo‘lib, shulardan biri pentozamonofosfat yo‘li hisoblanadi. Pentozamonofosfat sikli hujayra sitoplazmasining eruvchan qavatida, proplastidalar va xloroplastlarda kechadi. Bu sikl glyukoza-6-fosfatning bevosita oksidlanishi bilan boshlanadi. Bunda glyukoza-6fosfatda bir molekula SO 2 ajralib chiqadi va besh uglerodli birikmlar- pentozalar hosil bo‘ladi, shuning uchun ham bu yo‘l pentoza fosfat yoki apotamik parchalanish deyiladi. Birinchi bosqichda glyukoza-6-fosfat oksidlanib, 6-fosfat- glyukolokton kislota hosil bo‘ladi. Bu reaksiya glyukoza-6-fosfat- degidrogenaza fermenti ishtirokida bo‘ladi. Fermentning aktiv qismini MAOR tashkil qilib, u AR Nga qaytariladi. 6- fosfatglyukolokton kislota suv ishtirokida 6-fosfat glyukonat kislotaga aylanadi va bu kislota dikarboksillanish reaksiyasi natijasida pentoza fosfat hosil qiladi. Reaksiya natijasida bir molekula SO 2 va MAOR N hosil bo‘ladi. Umuman bir atom uglerodning oksidlanish natijasida ikki molekula MAOR N hosil bo‘ladi. 61 Ikkinchi bosqichda ribuloza-5-fosfat izomerlanib, riboza-5- fosfatga va ksiluloza-5-fosfatga aylanadi. Bulardan transketolaza va transaldolaza fermentlari ishtirokida sedogentuloza-7-fosfat va 3- fosfoglitserin aldegidi hosil bo‘ladi, keyin eritroza-4-fosfat va fruktoza-6-fosfat hosil bo‘ladi. Fruktoza-6- fosfat izomerlanib, yakuniy maxsulot glyukoza-6-fosfatga aylanadi. Keyinchalik har bir molekula ARN oksidlanganda Zmolekula

ATR sintezlanadi. Demak 12 LRNmolekulasi oksidlanib 36molekula hosil qiladi. Bu siklda hosil bo‘lgan organik maxsulotlar-pentozalar organizm uchun zarur bo‘lgan moddalar (nuklein kislota va b.) hosil qilishda ishtirok etadi. U ayniksa sintetik jarayonlar kuchli borayotgan hujayralarda faol harakterga ega bunday hujayralarda membranalarning lipid komponentlari, nuklein kislotalar, hujayra devori va fenol birikmalar faol ravishda sintezlanadi. Nafas olish va bijgishlar (achish) bir xil jarayonlar bilan shakarlarning pachalanishidan boshlanishini ko‘rsatib berilgan. Keyinchalik nafas olish SO 2 va suvning, bijgishi esa SO 2 va spirtning hosil bo‘lishi bilan yakunlanadi. Xozirda aerob harakterga ega bo‘lgan nafas olish jarayoni ikki bosqichdan iborat ekanligi tasdiqlandi. Birinchi bosqich -anaerob nafas olish jarayonida murakkab organik moddalar oddiy organik moddalarga parchalanadi. Ikkinchi bosqich - aerob sharoitda piruvat kislotasi karbonat angidrid va suvga parchalanadi. Uglevodlarning anaerob sharoitda parchalanishi glikoliz deb ataladi. Bu jarayonda kam miqdorda energiya ajraladi va oxirgi bosqich maxsuloti piruvat hosil bo‘ladi. Glikoliz -aerob nafas olish va bijgish jarayonlarning boshlangich bosqichidir. Nafas olishning asosiy maxsuloti bo‘lgan monosaharidlarning reaksion qobiliyati ancha past bo‘lib, keyingi almashinuv jarayonida ishtirok etish uchun ularni biroz energiya bilan ta'minlash zarur. Bunga monosaharidlarni energiyaga boy bo‘lgan birikmalar bilan reaksiyaga kiritish va fosforli efirlar hosil qilish yo‘li bilan erishiiladi. 62 Glikolizning birinchi bosqichida glyukoza geksokinaza fermenti ishtirokida fosforlanadi va glyukoza-6-fosfatga aylanadi. Buning uchun bir molekula ATR sarflanadi Glyukoza-6-fosfat fosfoglyukomutaza ishtirokida izomerlanib,fruktoza- 6-fosfatga aylanadi, u ikkinchi molekula ATR ishtirokida fosforlanib fruktoza-1,6- difosfatga aylanadi.Bu jarayonda fosfofruktokinaza fermenti ishtirok etadi. Navbatdagi reaksiyada fruktoza-1,6-difosfat aldoza ishtirokida 3- fosfoglitserin aldegidi (3FGA) va fosfodioksiatsetonga parchalanadi.

Fosfodioksiatseton osonlik bilan triozafosfatizomeraza ishtirokida 3FGA ga aylanadi. Bu yerda reaksiyalar ikkita uch uglerodli birikma hosil bo‘lishi bilan borganligi uchun bu yo‘l dixotomik oksidlanishi ham deyiladi. Glikolizning ikkinchi bosqichida 3FGA oksidlanib, 3-fosfoglitserat kislota (3FGK) hosil qiladi, unda triozafosfatdegidrogenoza ishtirok etadi. Bu fermentning aktiv qismini AD tashkil qiladi, reaksiyada ADR va fosfat kislota ishtirok etib, ATR hosil bo‘ladi. Reaksiya davomida hosil bo‘lgan atsilferment fosforolizga uchraydi va natijada makroergik karboksifosfatga ega bo‘lgan 1,3-difosfatglitserat kislota hosil bo‘ladi. 1,3 DFGK ADR bilan kayta fosforlanib ATR va ZFGK hosil bo‘ladi. Glikolizning oxirgi bosqichida ZFGK fosfoglitseratmutuza fermenti ishtirokida izomerlanib, 2FGK ga aylanadi va u bir molekula suvni ajratib,fosfopiruvat kislotasining yenol shakliga aylanadi . Bu reaksiyada yenoloza fermenti ishtirok etadi. Fosfoenolpiruvat (FeP) o‘z navbatida piruvatkinaza fermenti ishtirokida, ADR bilan reaksiyaga kirishib, ATR hosil qiladi. yenolpiruvat piruvatga (pirouzum kislotaga) aylanadi. Bir molekula glyukozaning parchalanishida 2 molekula piruvat hosil bo‘ladi. Bu reaksiyalar natijasida energiyaga boy bo‘lgan birikmalar-4 molekula ATR va 2 molekula qaytarilgan AD N 2 hosil bo‘ladi. Har bir molekula KAD N 2 yoki KADR N 2 oksidlanishidan 3 molekula ATR, jami 6 molekula ATR hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan 4 ta molekula ATRning 2 tasi substratni aktivlantirishga ketadi, natijada 8 molekula ATR hosil bo‘ladi. Har bir ATRning energiyasi 10kkal deb hisoblasak, unda glikoliz jarayonida 80 kkal energiya hosil bo‘ladi. Aerob nafas olish . Nafas olishning aerob bosqichi ikkinchi asosiy bosqich sanaladi. Bu bosqichda pirouzum kislota SO2 bilan suvga to‘liq parchalanadi. Bu jarayon aerob sharoitida sodir bo‘lib, bir kator oraliq moddalar, di- va trikarbon kislotalar ishtirok etadi. Ularning bir-biriga aylanishi xalqadan iborat. Shuning uchun ham sitrat di- va trikarbon kislotalar sikli deb ataladi. Bu reaksiyalar tuzilishini (xayvonlar organizmida) 1930 yilda ingliz bioximigi L. A. Krebs taklif qilganligi sababli

uning nomi Krebs sikli deb ham ataladi. O‘simliklarda ham shu tizim mavjudligini 1939 yilda ingliz olimi A.Chibnell aniqlagan. Piruvat kislota aerob sharoitida avvalo faollashgan birikma atsetil-SoAga aylanadi. Faollashgan atsetil SoA ning oksidlanishidan siklik jarayonlar boshlanadi. Krebs siklining birinchi bosqichida atsetil SoA oksaloatsetat bilan o‘zaro reaksiyaga kirishib, sitrat kislota (limon kislota) hosil qiladi. Bu reaksiyada sitratsintetaza fermenti ishtirok etadi va bu xalqadagi eng muxim maxsulotlardan biri hisoblanadi. Shuning uchun bu jarayon sitrat sikli deb ham ataladi. Sitrat kislota akonitaza fermenti ishtirokida degidratatsiyalanadi va sis- akonit hosil qiladi, sis-akonit kislota yana bir molekula suv biriktirib olib izotsitrat kislotaga aylanadi. Izotsitrat kislota degidratatsiyaga uchrab, oksalosuksinat kislotaga aylanadi. Bu reaksiyada izotsitratdegidrogenaza fermenti ishtirok etadi. Uning faol qismini QADR tashkil qiladi va u reaksiyada KADR N ga qaytariladi, tezlikda oksalosuksinat kislota dekarboksillanib, a- ketoglutar kislotaga aylanadi. a- ketoglutar kislota yana dekarboksillanadi va natijada SO 2 ajralib chiqadi, KAD N va suksinil-SoA hosil bo‘ladi. Suksinil-SoA-sintetaza fermenti ADR va fosfat kislota ishtirokida energiyaga boy bo‘lgan suksinil-SoAdan suksinat kislota (kaxrabo kislota) hosil bo‘ladi va ATR ajralib chikadi. Suksinat kislota oksidlanib, fumarat kislotaga aylanadi, reaksiyada suksinatdegidrogeneza fermenti ishtirok etadi. Bu fermentning faol qismi FAD bo‘lib, u FAD N 2 ga qaytariladi. Fumarat kislota bir molekula suvni biriktirib, fumaraza fermenti ishtirokida malat kislotaga aylanadi. Bu kislota o‘z navbatida malatdegidrogenaza fermenti ishtirokida oksaloatsetat kislotaga aylanadi. Fermentning faol qismini KAD qilib, u reaksiya jarayonida KAD Nga qatariladi. Doiraning yakunida hosil bo‘lgan oksaloatsetat kislota o‘z-o‘zidan tezda yenol shaklga o‘tadi va yangi atsetil SoA molekula bilan birikib, yangi siklni boshlaydi.

Shunday qilib har bir siklda bir molekula pirouzum kislotasidan uch molekula SO 2 ajraladi, uch molekula suv ishtirok etadi va besh juft vodorod atomi ishtirok etadi. Reaksiyalarda Z KADN, KADR N, FAD N 2 va bir molekula ATR ajraladi. Agar har bir molekula KAD N va KADR N larning energiyasi uch molekula ATRga tengbo‘lsa, u xolda 12 molekula ATR bo‘ladi. Bir molekula FAD N2 ning energiyasi ikki molekula ATRteng bo‘lsa va reaksiya natijasida bir molekula ajralib chiqqan ATR bilan birgalikda umumiy miqdor uch molekula ATRni tashkil qiladi. Natijada bir molekula piruvatning oksidlanishidan 15 molekula ATR hosil bo‘ladi. Agar bir molekula glyukozani glikolizi natijasida ikki molekula pirouzum kislota hosil bo‘lishini hisobga olsak, 30 molekula ATR nafas olishning aerob bosqichida hosil bo‘ladi. Bundan tashqari 8 molekula ATR boshlangich anaerob bosqichda hosil bo‘ladi. Demak bir molekula glyukozaning parchalanishidan 38 molekula ATR hosil bo‘lib, uning energiyasi 380 kkal mol bo‘ladi. Agar glyukolizning parchalanishi natijasida ajralib chiqqan erkin energiyani ham qushib hisoblasak 686 kkol/mol bo‘ladi va ishlatilgan energiya effekti nisbatan yuqori bo‘ladi: Bundan tashqari bu siklda hosil bo‘lgan oraliq maxsulotlar yangi organik moddalarni sintez qilish uchun sarflanadi. Avvalo organik kislotalarning azot almashinuvda, oqsillar sintezi va parchalanishidagi xissasini ko‘rsatib o‘tish kerak. Ketokislotalardan qayta almashinish va aminlanishini tiklash natijasida aminokislotalar hosil bo‘ladi. Pirouzum kislotasidan alonin, oksaloatsetat kislota va a-ketogulotor kislotadan asporagin va glutamin kislotalar hosil bo‘ladi. Atsetil-SoA ishtirokida lipidlar, poleizopren va boshqa birikmalar hosil bo‘ladi. 1 Oksaloatsetat Atsetil -SoA + N 2 0 + Sitrat Sitrat- sintaza Aldol guruxlarining birlashishi 2 Sitrat Izotsitra Akonit Degidratatsiy G3 Izotsitrat + NAD + a- ketoglutarat + N + + NADN Izotsitratde- gidrogeneza Oksidlanish (1 MA0N=3 ATR)

(-N 2 0 (+n 2 o>) t - gidrataza a idratatsiya 4 a-ketoglutarat + N5-Suksinal-KoA + N a- Oksidlangan SoA+ NAD + + + NADN ketoglutarat dekarboksillan degidrogenaz ish a (1 IAON=3 ATR) 1GPMP P01/G1L 5 Suksinal-KoA + GDF Suksinat + GTF+ Suksinal- KoA - Substratning + R N5-SoA sintetaza fosforlanishi ATR 1 6 Suksinat + ye-Fumarat + ye- Suksinat- FAD (ubixinon FADN 2 degidrogenaza (0)) (ubixinol <on 2 » Oksidlanish G‘A0N=2 ATR) (1 7 Fumarat +N 2 0 -malat Fumaraza G idratatsiya 8 /,-malat + NAD + Oksaloatsetat Malatdegidrogen + aza Oksidlanish IAONZ ATR) (1 ndpn + n* * " *P“ * * * Glikoliz jarayonida 1 molekula glyukozadan 2 molekula piruvatni xosil bo‘lishini e'tibrga olsak, Krebs siklida 30 molekula ATF xosil bo‘ladi deb aytishimiz mumkin. Agar glikoliz natijasida xosil bo‘ladigan 8 molekula ATFni xam xisobga olsak, glyukozani to‘liq parchalanishi natijasida 38 molekula ATF xosil bo‘lishini ko‘rish mumkin (=380 kkal).

Xar bir ATF molekulasi murakkab fosfoefir bogining energetik quvvati 10 kkal/mol (yoki 41,87 kDj/mol ) bo‘lib, glikoliz xamda di-va trikarbon siklining effektiv energiyasi 380 kkal yoki 1256 kDj/mol ga tengdir. 686-380=306 kkal issiqlik tarzida chiqib ketadi Glioksalat sikli.Bu sikl bakteriyalar va mog‘or zamburug‘larida aniqlagan edi. Keyinchalik aniqlashicha u moy tuplovchi o‘simlik uruglarida amalga oshirilar ekan. Glioksalat sikli hujayradagi maxsus organoid-glioksisomalarda amalga oshadi. Bu siklda zaxiradagi yoglar shakarga aylantiriladi (glyukonogenez). Xayvon hujayrasida bu sikl bo‘lmaydi. Quyida moy beruvchi o‘simliklar va ular tarkibidagi moyning miqdorlari berilgan. Glioksalat sikli Krebs siklining o‘zgarilgan shakli bo‘lib, to izotsitrat kislota hosil bo‘lguncha Krebs sikli kabi bo‘ladi. Keyin izotsitrat kislota izotsitratliaza ishtirokida glioksil va suksinat kislotalarga parchalanadi. Glioksilat malatsintetaza ishtirokida 2- chi molekula atsetil-SoA bilan hamkorlikda malat kislota hosil qiladi va u yana oksaloatsetat kislotaga aylanadi. Krebs siklidan farqli o‘laroq bu siklda glioksalat kislota va atsetil SoA hosil bo‘ladi va natijada har bir doirada ikki molekula atsetil SoA ishtirok etadi. Umuman glioksalat sikli zapas yog‘larni sarflaydi va yog‘larning parchalanishida oraliq modda - atsetil SoA hosil bo‘ladi. Shunday qilib, Krebs siklidan farqli ularok, glioksalat siklida ikki molekula atsetil-SoA ishtirok etadi va bu faollashgan atsetil oksidlanishida emas, balki suksinat kislota hosil bo‘lishida ishlatiladi. Suksinat kislota sikldan chiqib, glyukonogenezda ishtirok etadi. Bundan tashqari har ikki molekula atsetil-SoA hisobiga bir molekula AD N kaytariladi va uning energiyasi mitoxondriyalarda ATR sinteziga sarf bo‘lishi mumkin. Glioksilat kislota glikokol aminokislotasining hosil bo‘lishi uchun dastlabki modda hisoblanadi. Mustahkamlash uchun savollar:

1 . Yorug‘lik talab qilmaydigan fotosintez reaksiyalari? 2. Karbonat angidrid o‘zlashtirilishida ATF ning ahamiyati? 3. Oligo- va polisaxaridlarning biosintezi? 4. O‘simliklardagi energiya tizimi? 5. Quyosh – energiyaning birlamchi manbai ekanini tushuntirib bering? 6. Termodinamika qonunlari? 7. Hujayraning adenilat sistemasi? 8. Uglevodlar dissimiliyasiyasining asosiy yo‘llari? 9. Aerob nafas olish? 10. Entropiya nima? 11. Piruvat kislotasini aytib bering?

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

O'xshashlar

O‘simlik tuzilishining asosi – uglevodlar

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi

Stress omillar va ularga o‘simliklarni javob reaksiyalari

O‘simliklarni tuproqdan oziqlanishi

O‘simliklardagi nafas olish mexanizmlari. Qishloq ho‘jaligi ekinlarida nafas olishni boshkarilishi va ikkilamchi moddalar xosil bo‘lishi