Yuksak o`simliklar sistematikasi - Biologiya - Referatlar

Yuksak o`simliklar sistematikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA: 1. Yuksak o`simliklar haqida umumiy ma`lumot . 2. Yo`sinsimonlarning tasniflanishi. 3. Psilofitsimonlarning umumiy tavsifi, morfologik tuzilishining o`ziga xosligi va kelib chiqishi. 4. Psilotsimonlarning umumiy tavsifi, morfologik tuzilishining o`ziga xosligi va kelib chiqishi. 5. Plaunsimonlar bo`limining umumiy tavsifi, paydo bo`lgan va rivojlangan davrlari, hayot sikli, teng sporali va har xil sporali plaunlar . 6. Qirqbo`g`imlarning tuzilishidagi o`ziga xos xususiyatlar. 7. Paporotniksimonlarning umumiy tavsifi.

www.arxiv.uz Tayanch so`z va iboralar : telom, nasl gallanishi, anteridiy, arxegoniy, gametofit, urug`murtak, spermatozoid, qoplovchi to`qima, ksilema, floema, amfigaustriy, kosmopolit, assimilyator, antidial bo`shliq, elatera, sporogon, arxesporiy, psilofit, epifit, fillodiy, prostotel, tetrada, sifonostel, sporangiy, o`simta, sinangiy, diktiosteliya, sorus, induziy, platsenta, halqa, og`izcha, gametofit, oyoqcha, kamgak, geterofilliya, prostoteliya, solenosteliya, apogamiya, aposporiya, partenogenezis, sporokarpiy . Yo`sinsimonlar bo`limi — Bryophyta . Yuksak, barg poyali (Cormophyta) o`simliklar tuban tallomli (Thallomphyta) o`simliklardan qator xarakterli xususiyatlari bilan farq qiladi. Tuban o`simliklar suvda va ayrim hollarda nam muhitda hayot kechiradi. Ma`lumki, ular hujayrasiz, bir hujayrali, koloniya shaklida, ipsimon, ko`p hujayrali va faqat yuksak taraqqiy etgan vakillarining vegetativ tanasi bir qadar differentsiyalashgan. Ya`ni tuban o`simliklarda yuksak o`simliklardagi singari haqiqiy barg, poya va ildiz kabi organlarga ajralgan vegetativ tana yo`q. Yuksak o`simliklar asta-sekinlik bilan suvdan chiqib, quruqlikni ishg`ol qila boshlagan va suv muhitidan keskin farq qiladigan muhitga duch kelganlar. Bir xil suv muhitdan quruqlikka chiqa boshlagan o`simliklar ikki xil — tuproq va havo muhitiga duch keladilar. Tabiiyki, million yillar davom etgan uzoq tarixiy taraqqiyot davomida tabiiy tanlanish ta`sirida o`simliklar asta-sekin yangi muhit sharoitlariga moslasha borgan va ularning tanasi ildiz, poya, barg singari organlarga differentsiallasha borgan. Bu organlar birdaniga vujudga kelmagan, albatta. Yuksak o`simliklarning bizga qadar yetib kelmagan soda tuzilishli vakillari ham yashagan. Ularning nihoyatda sodda tuzilishli vakillari bizga qadar yetib kelmagan psilofitning yer ustki organi poyaga o`xshash organ — telom (“tallom” bilan aralashtirmaslik lozim) dan iborat bo`lgan. Tuban moxlarning yer ustki organi dixatomik shoxlangan ildiz vazifasini rizoidlar bajaradi. Binobarin, yuksak o`simliklarni xarakterlaydigan asosiy xususiyati vegetativ organlari poya, barg va ildizning bo`lishidir. Yuksak o`simliklar ham tuban o`simliklar singari vegetativ, jinssiz va jinsiy

www.arxiv.uz yo`llar bilan ko`payadi. Lekin yuksak o`simliklarning hammasi uchun jinsiy naslning jinssiz nasl bilan navbatlashishi — nasl gallanishiga xos xususiyat hisoblanadi. Odatda, jinssiz ko`payish sporalar yordamida bo`lib, bu sporalarning kata-kichikligi bir xil yoki har xil bo`lishi mumkin. Ulardan o`z jinsiy organlariga ega bo`lgan gametofit deb ataluvchi o`simta vujudga keladi. Gametofit bir jinsli (erkak yoki urg`ochi) yoki qo`sh jinsli bo`lishi mumkin. Jinsiy ko`payish yuksak o`simliklarda ogam tipida bir-biridan keskin farq qiladigan jinsiy gametalarning qo`shilishi natijasida sodir bo`ladi. Erkaklik jinsiy gametalar — xivchinli harakatchan spermatozoidlar yoki harakatsiz spermatsiylardir . Spermatozoidlar moxsimon va paporotniksimon o`simliklar gametofitida anteridiy deb ataladigan maxsus erkaklik jinsiy organlarida rivojlanadi. Yuksak o`simliklarning tuxum hujayrasi arxegoniy deb ataladigan ko`p hujayrali urg`ochilik jinsiy organlarda vujudga keladi. Arxegoniy odatda cho`ziq gulcha shaklida bo`lib, u qorin, bo`yin va og`izcha qismlaridan iborat. U ko`pchilik arxegoniyli (moxsimon va paporotniksimon) o`simliklarda mustaqil hayot kechiradigan o`simta – gametofitda va urug`li (ochiq va yopiq urug`li) o`simliklarda urug`murtak ichida taraqqiy etadi. Urug`lanish arxegoniat o`simliklar ichida arxegoniy ichida sodir bo`lib, spermatozoid uning ichiga faqat suvli yoki nam muhit bo`lganda, urug`li o`simliklarda esa spermiy chang yo`li orqali o`tib, otalanish urug`murtak ichida sodir bo`ladi. Urug`lanishdan so`ng, arxegoniyli o`simliklarda zigotadan to`g`ridan-to`g`ri sporofit hosil bo`ladi. Urug`li o`simliklarda esa urug` murtak va, umuman, urug` taraqqiy etadi. Undan o`z navbatida urug` o`sib chiqadi. Yo`sinsimonlardan boshlab, gulli o`simliklargacha yuksak o`simliklarning barchasining individual taraqqiyot davri bir xilda: jinsiy jarayon natijasida xromosomalarning soni ikki barobar ortishi, spora hosil bo`lishida esa xromosomalarning soni ikki barobar kamayishi kuzatiladi. Shuning uchun ham yuksak o`simliklarning individual taraqqiyot davrida jinsiy gametofit nasl jinssiz

www.arxiv.uz sporofit nasldan farq qilishi muqarrar. Har qanday holda ham yuksak o`simliklarda gametofit-jinsiy nasl n xromosom soniga, jinssiz sporofit nasl esa 2n xromosom soniga ega bo`ladi. Yuksak o`simliklar orasida faqat yo`sinsimonlarda gametofit nasl ustun, qolgan barcha yuksak o`simliklarda paporotniksimonlardan boshlab gulli o`simliklarga qadar sporofit nasl ustundir. Yuksak o`simliklarning ichki tuzilishi ham murakkabligi bilan xarakterlanadi. Moxsimonlardan boshlab yuksak o`simliklarning vegetativ va generativ organlari murakkablashadi va differentsiallasha boradi. Vegetativ organlarning bu qadar murakkablashib borishi ularning quruq muhitga moslasha borishi bilan bog`liq. Birinchidan uning himoya organlari – qoplovchi to`qimalari , ikkinchidan ularning suv va suvda erigan moddalarni shimib olishi va butun tanaga tarqatish vazifasini bajaradigan ksilema (yog`ochlik) o`tkazuvchi naylar va o`simlikning yashil qismida hosil bo`lgan murakkab organik moddalarni butun tanasi bo`ylab tarqatish vazifasini bajaradigan floema (lub) o`tkazuvchi to`qimalar taraqqiy etgan. Nihoyat, yuksak o`simliklarda fotosintez tufayli assimilyatsion to`qimalar o`z rivojlanishining yuksak pog`onasiga ko`tarilgan. Yuksak o`simliklardan faqat gulli o`simliklarda assimilyatsiya to`qimalari – xlorenxima fotosintez jarayonida quyosh nuridan ratsional foydalanish imkoniga ega bo`lgan ustunsimon va labsimon parenxima hujayralarga differentsiallashgan. Yuksak o`simliklarning 300 000 dan ortiq turi mavjud bo`lib, ular yer yuzida hukmronlik rolini o`ynaydi va Arktik viloyatlardan Ekvatorga qadar, seryomg`ir tropik o`rmonlardan suvsiz quruq cho`l va sahrolargacha keng tarqalgan. Ular orasida kattaligi bir necha mm keladigan turlardan tortib 100-150 m gacha balandlikka yetadigan turlarni ham uchratish mumkin. Yuksak o`simliklar tabiatda va insonning xhjalik faoliyatida nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Yer yuzida mavjud barcha tirik mavjudotlarning, shu jumladan, insoniyatning hayoti yashil o`simliklar va, xususan, yuksak o`simliklar bilan chambarchas bog`liq. Yo`sinsimonlar bo`limi — Bryophyta Yo`sinsimonlar eng sodda tuzilishli yuksak o`simliklar bo`lib, qator

www.arxiv.uz xususiyatlariga ko`ra suv o`tlariga o`xshash. Bu o`xshashlik nimada kuzatiladi? Birinchidan, yo`sinsimon o`simliklar, suv o`tlari singari o`tkazuvchi nay bog`lamlari va ayrim turlarning rizoidlari e`tiborga olinmaganda haqiqiy ildizlari yo`q. Ikkinchidan, yo`sinsimonlarning ayrim turlarining (masalan, jigarsimon yo`sinlar) yer bag`irlab o`suvchi plastinka shaklidagi vegetativ tanasi suv o`tlarining tallomiga o`xshash. Yo`sinsimonlarning suv o`tlariga o`xshash, yog`ochlangan turlari yo`q va, nihoyat, ularning individual tarqqiyot davridagi umumiy o`xshashlik, bularda xam suv o`tlari singari jinsiy gametofit naslning ustunligi hisoblanadi. Shuning uchun ham yo`sinsimonlar tarixiy taraqqiyotda o`ziga xos yo`nalishga ega bo`lib, filogenetik shajaraning alohida rivojlana borgan mustaqil bo`limidan iborat. Yo`sinsimonlar o`simliklar tuban vakillarining vegetativ tanasi dorzovenrtal tuzilishli, bir qadar yuksak vakillarida poya, barg va ildiz yo`q. Gametofit ustida jinsiy organlar anteridiy va arxegoniy joylashgan, u sharsimon yoki oval shakldagi bir qator hujayralardan tashkil topgan va ichi ko`p sonli spermatogen hujayralar bilan to`lgan bo`ladi. Bu hujayralarning har birida ikkitadan (jigarsimon yo`sinlari) yoki bittadan barg poyali yo`sinlarda ikki xivchinli spermatozoidlar hosil bo`ladi. Pishib yetilgan anteridiyning uch qismi ochiladi, undan spermatozoidlar chiqib, suvli nam muhitda harakatlanadi va ma`lum vaqtdan so`ng arxegoniydagi tuxum hujayrani urug`lantiradi. Arxegoniy, odatda, cho`ziq shaklda bo`lib, bir qadar kengaygan qorin va ingichka bo`yin qismidan iborat. Arxegoniy devori bir qator hujayralardan shakllangan bo`lib, uning qorin qismida tuxum hujayra joylashgan. Urug`lanish oldidan arxegoniyning bo`yin qismidagi hujayralar o`zidan maxsus shilmshiq modda ajratadi. Shilimshiq modda xemotaksis xususiyatiga ega bo`lib, tashqariga chiqishi bilan spermatozoidlardan birini o`ziga jalb qiladi va ulardan biri arxegoniyning bo`yin qismi orqali uning qorin qismiga o`tib, tuxum hujayrani urug`lantiradi. Urug`lanish natijasida hosil bo`lgan zigota tinim davrini o`tamasdan darhol mitoz yo`l bilan bo`lina boshlaydi va asta-sekin sporogon deb ataladigan sporofitga yoki sporogoniyga aylanadi. Sporogon ko`sak shaklida bo`lib, uning ust tomonida qopqoqchasi bor. Yo`sinsimonlarning turli xil vakillarida sporogon

www.arxiv.uz tuzilish jihatidan turlicha bo`ladi. Uning devori bir yoki ko`p qavatli, ichida sporogon to`qimalari yoki boshqacha arxesporiy (spora hosil qiluvchi hujayralar) joylashgan. Reduksion bo`linishidan to`rttadan gaploid sporalar vujudga keladi. Yo`sinsimonlarning sporofiti ko`pincha sporogon bandida joylashgan, hech qachon poya va barg hosil qilmaydi. Chunki alohida hayot kechirish imkoniga ega emas. Shunga ko`ra, gametofitning bir qismi hisoblanadi va uning hisobiga oziqlanadi. Shunday qilib, yo`sinsimon o`simliklarda gametofit naslning sporofit naslga nisbatan ustunligi aniq. Yo`sinsimonlarning ko`pgina turlari ko`p hujayrali kurtaklar yordamida vegetativ yo`l bilan ham ko`payadi. Bu o`simliklar paleozoy erasining toshko`mir davrida paydo bo`lgan qadimiy o`simliklardan hisoblanadi. Psilofitsimon, yo`sinsimon o`simliklar gametofit va sporofit nasli bir xilda rivojlangan, quruqlikka chiqqan o`simliklarning eng sodda vakillaridan vujudga kelgan. Yo`sinsimonlarga 20 mingdan ortiq o`simlik turi mansub bo`lib, ular, odatda, ikki ajdodga bo`lib o`rganiladi: 1. Jigarsimon yo`sinlar — Hepaticae . 2. Poya bargli yo`sinlar — Musci. Psilofitsimonlar bo`limi — Psilophytophyta (Riniyasimonlar — Rhyniophyta ) Psilofitsimonlar faqat qazilma holda uchraydigan o`simliklardir. Birinchi bor bu o`simliklar quyi devon qatlamlarida D. Duson tomonidan 1859 yilda Kanadada topilgan. Lekin filogenetik sistemada bu o`simlik oradan 50 yildan ortiqroq vaqt o`tgach, 1917 yilda Shotlandiyaning devon qatlamlarida R. Kidston va U. Lang tomonidan qayta topilgandan so`ng o`z o`rnini topdi. Har ikkala holda ham o`simlikni sporofit nasli topilganligi kuzatiladi. Sporofitning vegetativ tanasi dixotomik shoxlangan, poyaga o`xshash, ildizsiz, bargsiz tallomli organlardan iborat. Bu bo`limning sodda tuzilishli vakillarining yer osti organlari bir hujayrali rizoidlar, uncha-muncha taraqqiy etgan vakillarining yer osti organlari vazifasini

www.arxiv.uz esa tallomning shoxlangan yer osti qismi – ildiz poya bajargan. Bularda barg umuman bo`lmagan, lekin yuksak taraqqiy etgan vakillarida barg vazifasini bajaradigan qipiqsimon o`simtalar – fillodiylar bo`lgan. Vegetativ tanasining ichki tuzilishi juda sodda bo`lib, tananing eng ust qismida bir qavat hujayra dan iborat epidermis, uning ich tomonida ko`p qavatli po`st joylashgan. Poyaning markazida boshlang`ich o`zak tsilindr – prostotel joylashgan. U o`z navbatida floema va ksilemadan tashkil topgan. O`simlikda ikkilamchi yo`g`onlashish kuzatilmaydi. Tallomning uchida bir hujayrali, cho`ziq, bir xonali sporangiy joylashgan. Sporangiyning devori ko`p qavatli bo`lib, uning ichida arxisporial to`qimalalr taraqqiy etgan. Arxisporial to`qimalardan to`rttadan spora – tetrada vujudga kelgan. Psilofitsimonlarning gametofiti aniqlanmagan. Ularning bitta qabilaga mansub, 5 oila, 20 ga yaqin turkumi ma`lum. Shulardan barqaror aniq vakillari riniya, xorneya, psilofiton va asteroksilon hisoblanadi. Bo`limning riniya (Rhynia major), xorneya (Hornea), psilofiton (Psilophyton), asteroksilon (Asteroxilon) singari vakillari qazilma holda uchraydi. Psilotsimonlar bo`limi — Psilophyta Bu bo`limga monotip psilotsimonlar (Psilotopsida) ajdodi bilan monotip psilotlar (Psilotalesa) qabilasi mansub. Shu qabilaga mansub psilotdoshlar (Psilotaceae) oilasiga hozirgi paytda tarqalgan psilot (Psilotum) va tmezipteris (Tmesipteris) turkum vakillari taalluqli. Bular quruqlikda tarqalgan o`simliklar, ildizi yo`q, uning o`rniga uzunligi 1 m keladigan rizomoidlari mavjud. Poyasi tik o`sadi, balandligi 1 m ga yaqin, uchidan uch tomonlama bo`linuvchi initsial hujayra o`sadi. Har ikkala turkumga mansub o`simliklarning ham ichki tuzilishi bir xil emas. Psilotning ust tomonida og`izcha va kutikulali epidermis, uning ostida uch qavat po`st, uning ichki qismida endoderma va markazida shotisimon traxeidlardan iborat o`tkazuvchi bog`lamlar joylashgan. Tmezipteris yer ustki poyasining markazida sifonostel deb ataladigan o`zakning bo`lishi va lub qatlamining ancha taraqqiy etganligi bilan farq qiladi.

www.arxiv.uz Psilotning bargi rangsiz qipiqsimon, fotosintezi asosan poyada sodir bo`ladi. Tmezipteris barglari esa lantsetsimon, ancha keng, to`qimalari yaxshi taraqqiy etgan. Spora barglari psilotsimonlarda shoxcha shaklida, psilotda uch uyali, tmezipterisda esa ikki uyali. Sporalari bir xil kattalikda, qulay muhitga tushishi bilan ulardan nursimon simmetriyaga ega psilot gametofiti unib chiqadi. Uning kattaligi 2 sm gacha bo`lib, yer ostida hayot kechiradi, xlorofili yo`q, bir hujayrali rizoidlari bo`lishiga qaramasdan, ichida joylashgan zamburug`lari yordamida saprofit holda oziqlanadi. Anteridiy va arxegoniy gametofitning butun yuzasi bo`ylab joylashgan. Spermatozoidlari ko`p hujayrali. Psilotsimonlar tropik va subtropik mintaqalarda keng tarqalgan. Ularning aksariyat qismi epifit o`simliklar hisoblanadi, lekin ayrim hollarda chirindiga boy nam tuproqlarda ham uchraydi. Psilotsimonlar xo`jalik ahamiyatiga ega emas, faqat bir turi, ya`ni P. glabrum Yaponiyada manzarali o`simlik sifatida o`stiriladi. Barg poyali arxegonial o`simliklar — Cormobionta archigoniata Bu pog`onaga plaunsimonlar, qirqbo`g`imlar, paporotniksimon va ochiq urug`li o`simliklar taaluqli. Dastlabki uch bo`lim tashqi ko`rinishi jihatidan bir- biridan keskin farq qilsa-da, hammasi sporali bo`lganligi bilan ochiq urug`li o`simliklardan ajralib turadi. Lekin ochiq urug`li o`simliklar yopiq urug`lilarga nisbatan sporalilarga yaqin ekanligini dastlab V. Gofmeyster (1851) aniqlab, keyinchalik V. Belyaev rivojlanish tsiklini tahlil qilish, gametofora va sporofazaning o`zaro munosabatini aniqlash natijasida isbotlagan. Haqiqatdan ham, barcha arxegoniyli o`simliklarda, shu jumladan, ochiq urug`li o`simliklarda ham jinsiy jarayon arxegoniyda sodir bo`ladi, ya`ni arxegoniyda dastlab gametofit hisobida urug` murtak rivojlanadi. Shunday ekan, barcha arxegoniyli o`simliklarda sporofitning hayoti ma`lum vaqt ichida to`lig`icha gametofitga bog`liq bo`ladi. Argxegoniyli o`simliklar o`tsimon, buta, daraxt singari hayot shakllariga ega. Ayrim qazilma holda uchraydigan plaunsimonlarning balandligi 30 metrga qadar bo`lgan, ochiq urug`lilar poyasining balandligi bundan ham ortiq, ayrim hollarda 100-120 metrgacha bo`ladi. Ular turli-tuman iqlim zonalarida keng

www.arxiv.uz tarqalgan. Urug` murtak rivojlanishining boshlang`ich stadiyasi arxegoniyda yoki urg`ochi gametofit ichida o`tadi. Faqat yopiq urug`li o`simliklarning urug` murtagi yaxshi differentsiallashgan. U zapas oziq modda — birlamchi endosperm bilan ta`minlangan. Shuning uchun ham qulay muhit sharoitida uzoq muddat tinim holatida bo`lishi mumkin. Birlamchi endosperm ochiq urug`li o`simliklarda jinsiy jarayon sodir bo`lgunga qadar hosil bo`ladi. Plaunsimonlar bo`limi — Lycopodiophyta Plaunsimonlar eng qadimgi o`simliklardan biridir. Ular paleozoy erasining Silur davridan boshlab, Karbon davrida o`z rivojlanishining eng yuqori pog`onasiga yetgan. Karbon davrida plaunsimonlarning baland bo`yli daraxtsimon shakllari keng tarqalgan. Hozirgi paytda esa faqatgina o`tsimon turlarigina yetib kelgan. Plaunsimonlar plaunlar (Lycopodineae) va lepidodendronlar (Lepidodendrineae) sinflariga bo`linadi. Plaunlar sinfi o`tsimon o`simliklarning: plaunsimonlar (Lycopodiales) — teng sporalilar va selaginellalar (Selaginellales) — har xil sporalilar qabilalaridan iborat. Lepidodendronlar sinfiga paleozoy erasida yashagan va keyinchalik yo`qolib ketgan daraxt o`simliklar kiradi. Plaunlarning barcha xarakterli xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan vakili cho`qmoqli plaun (Licopodium clavatum) hisoblanadi ( 4-rasm ) . Bu o`simlik Rossiyada, xususan, uning o`rmon zonasida keng tarqalgan. Cho`qmoqli plaun dixatomik shoxlangan, yer bag`irlab o`sadigan o`simlik bo`lib, ayrim hollarda uning uzunligi 3 m ga qadar boradi. Poyasi bigizsimon barglar bilan qoplangan, uning gorizontal holda yer bag`irlab o`sadigan qismida ancha murakkab tuzilishli, shoxlangan ildizlari bor. Poyasining ichki tuzilishi nisbatan murakkab, uning sirt tomonida og`izchali epidermis joylashgan, epidermis ostida ich tomonidan endodermaga o`xshash po`st bo`ladi. Endodermadan so`ng peritsikl boshlanadi, markazda esa traxeidlardan iborat ksilema joylashgan bo`lib, uni elaksimon naylar va parenxima hujayralaridan shakllangan floema o`rab turadi. Barglari uzun, ensiz, poyada

www.arxiv.uz navbatlashib, qarama-qarshi va halqa shaklida joylashgan. Poyaning uchida dixatomik shoxlangan cho`qmoq shaklidagi boshoqlar bo`ladi. Boshoqchaning markazidan o`q o`tadi. Boshoqcha o`qiga qorin qismi kengaygan, qisqa bandli, o`tkir uchli spora saqlovchi barglari o`zining tub qismi bilan birlashgan. Spora barglarning markazida buyraksimon sporangiy joylashgan. Sporangiyning ichi juda ko`plab bir xil kattalikdagi sporalar bilan to`la bo`ladi. Pishib yetilgan sporangiy yorilib, sporalar qulay sharoitga tushishi bilan ulardan plaunning gametofit nasli — o`simta o`sib chiqadi. O`simtaning ostki qismida rizoidlar, ustki qismida jinsiy organlar anteridiy va arxegoniy taraqqiy etadi. Odatda anteridiy o`simtaning markazida, arxegoniy esa uning tashqi qismida joylashgan bo`ladi. Cho`qmoq plaunning gametofiti 15-20 yilga qadar umr ko`radi. Jinsiy organlarning rivojlanishi va urug`lanishi gametofit hayotining ikkinchi yarmida kuzatiladi. Urug`lanishdan so`ng vujudga kelgan zigotadan darhol sporofit murtagi shakllanadi. Ma`lum vaqtdan so`ng sporofit murtagidan cho`qmoq plaunning sporofit nasli hosil bo`ladi. Plaunsimonlar ma`lum darajadagi xo`jalik ahamiyatiga ega, undan olinadigan moy tabobatda, sporasidan olinadigan bo`yoq esa jun va ipakni bo`yash uchun ishlatiladi. Selaginellalar, asosan tropik mintaqalarda soya joylarda o`sadigan o`simliklardir. Ular har xil (tengsiz) sporalar yordamida ko`payishi bilan boshqa qabilaga kiradigan plaunlardan farq qiladi. Selaginella mayda (mikrospora) va yirik spora (makrospora) hosil qiladi. Har xil sporalilik evolyutsion rivojlanishda kata rol o`ynaydi, chunki bu xususiyat ikki xil, ya`ni erkak va urg`ochi o`simta (gametofit) vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Selaginellalar biron amaliy ahamiyatga ega emas. Qirqbo`g`imlilar — Equisetineae va Paporotniksimonlar — Pteropsida bo`limlari . Qirqbo`g`imlilar sinf i — Equisetineae Equisetineae sinfining vakillari poyasining “bo`g`imli” bo`lishi, ya`ni bo`g`im va bo`g`im oraliqlariga bo`lingan bo`lishi bilan xarakterlanadi.

www.arxiv.uz Bo`g`imlarda, odatda, juda reduktsiyalangan va ko`pincha bir-biri bilan qo`shilib, naysimon qinlar hosil qiladigan barglar halqa shaklida joylashadi. Shox halqalari ham bo`g`imlarda bo`ladi. Yer usti novdalarining uchida sporali boshoqchalar yuzaga keladi, ular halqa bo`lib joylashgan qalqonchalar yoki sporofillardan iborat. Gametofitlari mayda yashil plastinkaga o`xshab ko`rinadi va ko`pincha bir jinsli bo`ladi. Spermatozoidlarida bir tutam xivchinlar bor. Equisetineae sinfiga: 1) h ozirgi Equisetaceae va 2) qurib bitgan Calamariaceae oilalari kiradi. Qirqbo`g`imlar oilasi — Equisetaceae Bu oilaga birgina qirqbo`g`im (Equisetum) avlodi kiradi. Uning 25 ga yaqin turi bor, bu turlar Avstraliyadan tashqari butun yer yuzida tarqalgan. Suv havzalarimizda, odatda, ko`p uchraydigan dala qirqbo`g`imi — Equisetum arvense bu oilaning xarakterli belgilari bilan tanishib chiqnsh uchun misol bo`la oladi. Uning poyasi uzun va shoxlanmaydigan bo`lib, to`g`ri tartib bilan gallanadigan bo`g`im va bo`g`im oraliqlariga bo`lingan. Ba`zi novdalarining bo`g`imlaridan bir talay ingichka barglardan tuzilgan muntazam halqalar chiqadi, bu halqalar ham bo`g`im va bo`g`im oraliqlariga bo`lingan bo`ladi. Sal bo`rtib turadigan bo`g`imlarda bir-biri bilan qo`shilib, naychasimon qin xosil qiladigan barglar bo`ladi, bu barglar yuqoriga qarab o`sadi va tepadagi bo`g`im orasining pastki qismini o`rab oladi. Poyaning pastki qismi yerda o`sib, ildizpoyaga aylanadi. Ildizpoya ham, yer ustidagi novda singari bo`g`imlarga bo`lingan bo`ladi. Ildizpoyaning bo`g`imlaridan bir talay mayda ildizlar chiqadi. Poya bilan ildizpoyaning uchlarida o`sish nuqtasi bo`ladi, o`sish nuqtasi bir-biriga zich taqalib turadigan qinlar bilan qoplangan. Sporali boshoqchalar novdalarning uchlarida paydo bo`ladi. Bo`g`imlarning ichi to`qimalar bilan to`lgan. Bo`g`im oraliqlari esa bo`sh bo`ladi va kavagi keng bo`lib, bir bo`g`imdan ikkinchi bo`g`imgacha boradi. Bo`g`im oraligining yuzi notekis; undan uzunasiga ketgan och rangli qirralar o`tadi, ularning orasida birmuncha to`q rangli chuqurchalar bo`ladi. Chuqurchalar tagidagi asosiy parenximadan (poya asosan shu parenximadan iborat) serbar havo yo`llari o`tadi. Qirralar tagida esa, kichik suv kanalchalari bog`lamlari bo`ladi. Suv

www.arxiv.uz kanalchalari bog`lamlari kollateral tipda tuzilgan bo`lib, bo`g`im oralig`ining boshidan-oyog`igacha bir-biriga parallel holatda boradi; bo`g`imda ular shoxlanadi va tarmoqlari bir-biri bilan yana qo`shilib, keyingi bo`g`im oralng`iga o`tadi. Qirqbo`g`imning xarakterli xususiyatn shuki, epidermisning devorchalariga qumtuproq singadi, shunga ko`ra paporotnik ancha qattiq bo`ladi. Equisetum sporangiylarda paydo bo`ladigan sporalar yordamida ko`payadi. Sporangiylar esa, o`z navbatida, sporali boshoqchalarda turadi. Bu boshoqcha sporali qalqonchalar yoki sporofillardan tuzilgan. Har bir sporofill olti qirrali plastinkadan iborat bo`lib, uning markazidan o`zakka (o`qqa) tomon (unga tik ravishda) ingichka oyoqcha o`tadi, sporofill shu oyoqcha bilan o`zakka birikib turadi. Sporofill oyoqchasi atrofida 8-10 ta sporangiy bo`ladi, ular tashqi cheti bilan sporofillga birikadi. Sporangiy ichida shakli va kattaligi bir xil bo`lgan bir talay sporalar bor. Sporofillar o`zakda zich halqa bo`lib joylashgan, ular yoshligida chetlari bir- birlariga zich taqalib turadi. Sporalar pishib, yetilishga kelganda o`zak cho`zilib, halqalar bir-biridan ajraladi va orasi tirqish bo`lib qoladi, sporalarga shu tirqishlardan sochilishga yo`l ochiladi. Spora sharsimon to`q yashil hujayradan iborat bo`lib, ancha qalin parda bilan qoplangan va spiralsimoi ikkita burama lenta yoki elatera bilan o`ralgan. Elateralar gigroskopik bo`lib, quriganida yoziladi va havo nam tortganida yana buraladi. Elateralarning roli shundan iboratki, o`shalar borligidan spora xamisha bir-biriga ilashib, yancha yirik va yumshoq tugunchalar xosil qiladi. Shunga ko`ra, sporalar shamolda osonroq tarqaladi va unib chiqar ekan, hamisha bir talay gametofitlar paydo bo`ladi va otalanishni osonlashtiradi (qirqbo`g`im gametofiti ko`pincha bir jinsli bo`ladi) Nam yerga tushgan sporalardan gametofitlar o`sib chiqadi. Qirqbo`g`imning sporalari sirtdan bir- biridan farq qilmasa ham; ichki tuzilishi boshqacha bo`ladi, shunga ko`ra bir xil sporalar otalik gametofit xosil qilsa, ikkinchi xil sporalar onalik gametofiti xosil qiladi. Biroq, bu doim saqlanib qoladigan tafovut emas, tashqi sharoit ta`siri bilan otalik gametofitlarida arxegoniylar, onalik gametofitlarida esa anteridiylar hosil bo`lishi mumkin. Equisetumning ba`zi turlarida (E. arvense, E. laevigatum, E. majusda) gametofitlar, chamasi, ko`pincha bir uyli bo`ladi, shu bilan birga, ularda

www.arxiv.uz avval arxegoniylar, keyinroq esa anteridiylar taraqqiy qiladi. Equisetum gametofiti lentasimon uzun-uzun parralarga bo`lingan kichkina yashil plastinka ko`rinishidadir; uning pastki tomonidan rizoidlar chiqadi. Otalik gametofitlari onalik gametofitlariga nisbatan kichikroq bo`ladi. Gametofit parraklari uchida anteridiylar joylashgan. Anteridiylar dumaloq tanacha ko`rinishida bo`lib, bir qavat devori va mayda-mayda spermagen hujayralardan iborat moddasi bor, Ularning har biri buralgan va uchida bir tutam xivchini bo`lgan spermatozoidni beradi. Onalik gametofitining ko`p qavatli markaziy qismida arxegoniylar rivojlanadi. Arxegoniylar tipik tuzilishda bo`ladi va qorin qismi bilan gametofit to`qimasiga botib turadi. Arxegoniyning otalangan tuxum hujayrasidan yangi qirqbo`g`im o`simligi, ya`ni sporofit yoki jinssiz nasl o`sib chiqadi. Qirqbo`g`imlarning hammasi o`t o`simliklaridir. Qirqbo`g`imlar ichida eng kattasi janubiy amerika qirqbo`g`imi — E. giganteum bo`lib, bo`yi 12 m ga borgani holda, eni atigi 0,5-2 sm keladi. (E. giganteum chirmashib o`suvchi o`simlikdir). Qirqbo`g`imlarning bo`yi, odatda, 0,5-1 m bo`ladi. Ularning hammasida gorizontal ravishda o`sib, juda shoxlanadigan va ko`pincha ancha yerni egallaydigan ildizpoya bor; ko`pgina qirqbo`g`imlar (E. arvense, E. heleocharis va boshqalar) ildizpoyasi yordamida vegetativ yo`l bilan ko`payadi. Ba`zi turlarining ildizpoyalarida (E. arvense, E. maximum) alohida tuganaklar hosil bo`ladi, bu tuganaklar ham vegetativ yo`l bilai ko`payishga xizmat qiladi. Ildizpoyalarining uchi qayrilib, yer betiga chiqadi va yer usti novdalarini hosil qiladi. Ba`zi qirqbo`g`imlarda vegetativ novdalar bilan spora beruvchi novdalar bir-biridan farq qilmaydi; ba`zilarida esa bu novdalar bir-biridan keskin farq qiladi (dimorfizm). Masalan, E . arvensening erta bahorda hosil bo`lgan novdalari och qo`ng`ir rangli va nozik bo`lib, uzoq yashamaydi. Ularning uchida sporali boshoqchalar bo`ladi; ular sporalarini tarqatganidan keyin qurib qoladi. Bu novdalar o`rniga ildizpoyadan vegetativ novdalar o`sib chiqadi. E. pratense va E. silvaticumda ham spora beruvchi novdalar bo`ladi, biroq bu novdalar sporalar to`kilgvnidan keyin qurimay, vegetativ novdalarga aylanadi; ayni vaqtda yashil tusga kirib, halqa bo`g`imlaridan shoxlar chiqaradi.

www.arxiv.uz Paporotniksimonlar bo`limi —Pteropsida Pteropsida — paporotniksimonlar — makrofilliya bilan, ya`ni barglarining yirik, ko`pincha murakkab tuzilgan bo`lishi hamda bo`g`im oraliqlarining kamroq rivojlanganligi bilan xarakterlanadi. Suv naylari barglarga kiradigan joylarda, poyadagi o`tkazish sistemasida barg uzilishlari yoki rahnalari vujudga keladi. Sporofillarida sporangiylar ko`p bo`ladi. Bu tipga ikki sinf kiradi: 1. Dastlabki (birlamchi) paporotniklar (Primofilices). 2. Paporotniklar (Filicineae). Filicineae sinfi uchta tartibga bo`linadi: ujovniklar (Ophioglossales), marattiylar (Marattiales) va paporotniklar (Filicales). Dastlabki paporotniklar sinfi — Primofilices Primofilices — Pteropsida bo`limining eng qadimgi va sodda tuzilgan vakillari bo`lib, faqat qazilma holidagina ma`lum. Ular paleozoy davrida o`sgan (o`rta devondan boshlab boshlang`ich permgacha) asl paporotniklarga xos belgilari ularda hali yuzaga kelmagan edi. Ularda haqiqiy yirik barglar bo`lmagan, bu o`simliklar bargsiz yoki juda mayda bargli o`simliklar edi. Sporangiylari barglarda turmasdan, psilofitlardagiga o`xshash, novdalarining uchida turar edi. Bu gruppaning eng qadimgi va sodda vakillaridan biri Cladoxylon scopariumdir. Bu o`simlik dixotomik ravishda shoxlanib, butaga o`xshab o`suvchi yer usti novdalari chiqaradigan kichkina o`simlik edi. Uning o`sha novdalari noto`g`ri dixotomik ravishda shoxlangan mayda-mayda yassi barglar bilan qoplangan bo`lar edi. Novdalarining yuqori qismlarida uchida sporangiy tomirlari bo`ladigan barglari bor edi. Stauropteris Oldhamium ikkinchi misol bo`la oladi. Unda “barglar” o`sib chiqadigan ildiz poyasi bo`lgan. Ammo bu barglar barglardan ko`ra butasimon novdalarga ko`proq o`xshar edi. Ularning tarmoqlari to`rt qator bo`lib joylashgan “patchalar” bilan qoplangan edi. Shularning uchlarida halqasiz sporangiylar turardi. Primofilices tartibiga talaygina vakillar kiradi. Ularning anatomik tuzilishi o`ziga xosdir. Primofilicesning sporangiylari tomirlar uchida erkin joylashgan yoki bir-biri bilan qo`shilib sinangiylarga aylangan. Ularning ko`pchiligida bir necha qator hujayralardan tuzilgan halqasi bo`lgan; sporalari bir xil bo`lgan. Primofilices xozirgi paporotniklarning qadimgi ajdodlari deb

www.arxiv.uz xisoblanadi . Paporotniklar sinfi — Filicineae Paporotniklar tartibi — Filicales Filicales Pleropsidaning makrofilliya ro`y-rost ko`rinib turadigan tipik vakilidir. Ularning barglari yaxshi taraqqiy qilib, murakkab tuzilgan bo`ladi, poyasi birmuncha kalta bo`lib, bo`g`im oraliqlari uncha bilinmaydi. Sporangiylarida bir qavat devor bor, ko`pincha maxsus halqa ham bo`ladi. Gametofitlari yashil, plastinkasimon bo`lib, yer ustida o`sadi. Bu tartib ikkita kenja tartibga bo`linadi: 1) asl paporotniklar — Filices, 2) suv paporotniklari — Hydropterides . Asl paporotniklar kenja tartibi — Filices Bu kenja tartibga erkak paporotnik Dryopteris (Aspidium) filix rnas vakil bo`la oladi. Bu o`simlik murakkab tuzilgan serbar barg dastalari hosil qiladi, ular ildizpoya uchidan chiqadi. Ildizpoya gorizontal holda yer yuzasiga yaqin o`sadi va qora-qo`ng`ir rangli katta, ammo yo`g`on yog`ochsimon poyadan iborat bo`ladi. Ildizpoyani o`tgan yillardan qolgan barg bandlarining asoslari zich qoplab turadi, shunga ko`ra, u yanada yo`g`on bo`lib qoladi. Dryopteris barglari har yili kuzda tushib ketadi, ulardan barg bandlarining yer osti qismigina qoladi. Har yili bahorda ildizpoyaning uchidagi o`sish nuqtasidan bir to`p yangi barglar chiqadi. Yerdan o`sib chiqqan yosh barglari xuddi shiliqqurtga o`xshab o`ralib turadi va jigar rang tangachasimon po`stlar bilan qalin qoplangan bo`ladi. Barg juda sekin o`sadi va uch yilda yer betiga chiqib, yetiladi. Yetilgan barg murakkab, qo`shpatsimon bo`lib, bo`yi 1 m ga yetadi. Ildizpoyadan bir talay ingichka ildizlar chiqadi. Dryopteris poyasining anatomik tuzilishi ancha murakkab. Poya asosan parenximatik to`qimalardan tuzilgan bo`lib, uning ichida suv naylari bog`lamlari bor. Poyaning ko`ndalang kesmasida suv naylari bog`lamlari to`garak bo`lib joy oladi va kontsentrik tipda tuzilgan bo`ladi, ya`ni bog`lamning markazini ksilema egallagan bo`lib, uni hamma tomondan floema o`rab turadi; floemadan keyin peritsikl, undan keyin endoderma keladi. Peritsikl bilan endoderma bir qavat hujayralardan tuzilgan

www.arxiv.uz bo`lib, bog`lamni asosiy parenximadan ajratib turadi. Suv naylari bog`lamlari poya bo`ylab borar ekan, doim bir-biri bilan birlashib, keyin yana ajralib boradi. Shunga ko`ra, tutash o`tkazuvchi sistema vujudga keladi, bu sistema rombsimon yirik-yirik ko`zli tsilindrik to`r ko`rinishida bo`ladi (diktiosteliya). To`rning har bir ko`zi qarshisida barg turadi, ko`znint chetlaridan esa barg bandiga mayda suv naylari bog`lamlari (barg izlari) o`tadi. Dryopterisning ildizlari bilan barglarining tuzilishida hech qanday xarakterli xususiyat yo`q, bargida palisad parenxima bo`lmaydi. Yozning o`rtalarida Dryopteris bargining pastki yuzasida hamma o`simlikda ko`rilganidek, jinssiz yo`l bilan ko`payish organi bo`lmish sporangiylar hosil bo`ladi, sporangiylar hamisha to`p-to`p bo`lib joy oladi, shu to`plari soruslar deb ataladi. Soruslar bargining o`rta tomiri bo`ylab ikki qator bo`lib joy oladi. Har bir sorus ustidan yupqa parda — indusiy bilan o`ralib turadi, shunga ko`ra sorus oddiy ko`z bilan qaralganda buyraksimon do`mboqchaga o`xshab ko`rinadi. Sorus ko`ndalang qilib kesib qaralsa, bargning pastki tomonida ancha qalin o`simta — platsenta borligi ko`rinadi. Platsenta induziy oyoqchasiga aylanadi. Induziyning o`zi kesmalarda soyabonga o`xshab ko`rinadi. Platsentada bir talay sporangiylar bo`ladi. Sporangiy ikki yoni siqilgan yumaloq qutichaga o`xshaydi, ya`ni ikki tomoni qavariq yasmiq shaklida bo`ladi, u uzun va ingichka oyoqchada turadi. Sporangiyning devorchasi bir qavatli bo`lib, boshidan-oyog`igacha deyarli yupqa po`stli hujayralardan tuzilgan. Sporangiy qirrasi bo`ylab bir qavat hujayrachalar ketadi, ular devorlarining juda qalin tortib, qo`ng`ir-tilla rang tusda bo`lishi bilan ajralib turadi. Halqa deb shuni aytiladi. Halqani hosil qiluvchi hujayralarning ichki va radial devorchalarigina qalinlashgan bo`lib, tashqi devorchalari yupqaligicha qoladi. Dryopterisning halqasi tutash emas, ya`ni bu halqa sporangiy aylanasining taxminan ⅓ qismini o`rab turadi. Halqa birdan tugab, yupqa devorli hujayralarga aylanadi. Keyinchalik sporangiy yoriladigan va og`izcha (stomium) deb ataladigan joy shu yerda bo`ladi. Sporangiy bo`shlig`i sporalar bilan to`la turadi. Spora bir hujayrali bo`lib, qalin, qora parda bilan o`ralgan. Halqa sporangiyning ochilib, sporalar sochilishiga yordam beradigan moslamadir. Sporalar pishib yetilganida

www.arxiv.uz sporangiy qurib, halqa hujayralardagi suv tashqi yupqa devorlar orqali bug`lanadi, shunda tashqi devorlar ichkariga, hujayra bo`shlig`iga botadi. Suv yana bug`lanar ekan, radial devorchalar bir-biriga yaqinlashadi. Suv zarralari o`rtasida yopishish kuchi ta`sir qilganligidan shunday bo`ladi. Natijada xalqa to`g`rilanib, yoyilishga harakat qiladi va suv qanchalik ko`p bug`lansa, uning o`sha harakati shunchalik zo`rayadi. Natijada og`izchaning yupqa devorlari chidash berolmay ko`ndalangiga yoriladi. Halqa teskari tomonga buraladi va birdan zarb bilan oldingi holiga qaytadi. Shu harakat natijasida sporangiydagi sporalar zo`r bilan sochiladi. Dryopteris sporalari qulay sharoitga tushganidan keyin unib, gametofitga aylanadi. Gametofit yuraksimon shakldagi kichkina (eni 2-4 mm), yupqa yashil plastinkadir. Bu plastinka xlorofill donachalariga boy hujayralardan tuzilgan. Hujayralar gametofitning boshidan-oyog`igacha deyarli bir qavat bo`lib turadi va o`rta qismidagina bir necha qavat bo`lib joy oladi, shu o`rta qismning pastki tomonidan bir talay rizoidlar chiqib, gametofitni yerga biriktirib turadi. Jinsiy organlari — anteridiylar bilan arxegoniylar gametofitniig pastki yuzasida paydo bo`ladi, shu bilan birga anteridiylar, asosan, gametofitning orqa qismidan, arxegoniylar oldingi qismidan vujudga keladi. Anteridiy bir qavat parda bilan o`ralgan dumaloq tana bo`lib, ichida spermatozoidlar hosil qiladigan spermatogen hujayralar turadi. Anteridiy yomg`ir yoqqanida yoki ko`p shudring tushganida ochilib, uchidan yoriladi, spermatozoidlar hosil bo`lgan shu yoriqdan suvga tushadi. Spermatozoid shtoporga o`xshab buralgan tanacha bo`lib, oldingi uchida joylashtan bir tutam xivchinlari bor, shu xivchinlari yordami bilan suvda harakat hiladi. Spermatozoidning orqa uchida, tiniq pufakcha — spermagen hujayrasi plazmasining qoldig`i bor. Arxegoniylar odatdagicha tuzilgan. Ular o`zlarining qorin qismi bilan gametofit to`qimasiga botgan bo`lib, kalta bo`yin qismi tashqarigagina chiqib turadi. Qorin qismida tuxum hujayrasi, uning ustida qorin kanal hujayrasi bor, arxegoniyning bo`ynini bo`yin kanal hujayralari egallagan, bu hujayralar ko`pincha bir-biriga qo`shilishgan bo`ladi. Pishib yetilgan arxegoniy uchidan yoriladi, ayni vaqtda kanal hujayralari shilimshiqqa aylanadi. Spermatozoid shu shilimshiq orqali tuxum hujayraga o`tadi va uni otalantiradi.

www.arxiv.uz Otalangan tuxum hujayradan embrion paydo bo`ladi. Yetilgan o`simlikda qanday qismlar bo`lsa, embrionda ham shunday qismlar bor, ya`ni unda ildiz, poya, barg (urug`pallasi) va bundan tashqari embrionni gametofitga birlashtirib turuvchi maxsus organ — oyoqcha ham bo`ladi. Asta-sekin o`sib chikqan ildiz tuproqqa kirib boradi; shu bilan bir vaqtda undan yuqoriga qarab poya va birinchi barg chiqadi. Embrion mustaqil holda o`sa boshlaydi, gametofit esa sekin-asta qurib ketadi. Yuqoridagi ta`rifdan ravshanki, oldin ko`rib utilgan Lycopsida va Sphenopsida vakillarida bo`lganidek, Dryopterisda ham, nasllar rivojlanish tsiklida to`g`ri tartib bilan gallanadi. Paporotnikning o`zi jinssiz nasl, sporofit bo`lib, jinssiz yo`l bilan ko`payish elementlari — sporalarni hosil qiladi; jinsiy nasl, gametofit esa jinsiy organlarni — anteridiylar bilan arxegoniylarni paydo qiladi. Sporofitda xromosomalar 2 n ta bo`lsa, gametofitda — n tadir. Xromosomalarning soni har galdagidek, sporalar hosil bo`layotgan (ona hujayra yadrosi bo`linayotgan) vaqtda kamayadi va otalanish paytida ikki baravar ko`payadi. Asl paporotniklar juda katta tartib bo`lib, vakillari butun yer yuzida tarqalgan. Bu tartibga 200 ga yaqin avlod va 8680 ga yaqin tur kiradi. Ularning hammasi bir necha oilaga bo`linadi. Tipik paporotniklar nam va zax joylarda o`sadigan o`simliklardir. Ular, asosan, subtropik va o`rta iqlim o`rmonlarida o`sadi, tropiklarga yaqin joylarda, asosan, tog`li o`rmonlarda uchraydi. Lekin asl paporotniklar orasida kserofil formalar ham oz emas. Paporotniklar tashqi ko`rinishi va katta-kichikligi jihatidan juda xilma-xil bo`ladi. Ular orasida, bir tomondan, ko`zga arang ko`rinadigan hamda bir necha millimetr keladigan formalar bo`lsa (masalan, yo`sinlar orasida uchraydigan Trichomanes Goebelianum yoki Tr. microphullum), ikkinchi tomondan, bo`yi 25 m ga boradigan va Avstraliya hamda Yangi Zelandiya tog`larida ba`zan butun-butun chakalakzorlar hosil qiladigan ulkan daraxt formalari bor (masalan, Alsophila yoki Dicksonia). Ana shu juda har xil ikkala forma o`rtasida bir qancha oraliq formalar bor. Ko`pchilik paporotniklar o`tsimon o`simliklar bo`lib, ildizpoyalari yer bag`irlab gorizontal holda yoki tik o`sadi. Ildizpoyalaridan to`p-to`p bo`lib murakkab barglar

www.arxiv.uz chiqadi, ular ko`pincha tilim-tilim bo`ladi. Talaygina paporotniklarning poyasi odatda yashash sharoitiga qarab, o`ziga xos shaklga kiradi. Masalan, tropiklarda lianalarga o`xshab o`sadigan paporotniklar ko`p. Asl paporotniklarga barglarining juda rivojlangan bo`lishi xarakterlidir, ularning barglari kattaligi va qismlarga bo`linganligi jihatidan eng murakkab barglar hisoblanadi va faqat palma barglaridan keyinda turadi. Lekin, murakkab patsimon bargli vakillari bilan bir qatorda oddiy bargli vakillar ham uchraydi, masalan, buyraksimon oddiy bargli Trichomanes reniforme shu jumladandir. Ana shunday oddiy barglar bilan haddan tashqari murakkab chiroyli barglar o`rtasida (bunday barglar daraxtsimon paporotniklar — Balanthium, Alsophila va boshqalarda bo`ladi) talaygina oraliq formalar bor. Paporotnik barglarining katta- kichikligi ham har xil bo`ladi. Mayda-mayda epifit formalarda, masalan, Trichomanes reniformeda barglar millimetrlar bilan o`lchansa, yirik formalarida uzunligi 2-3 m ga boradi. Paporotniklarning barglari, uning poyasiga o`xshab, shaklan o`zgarishi mumkin, ayni vaqtda bu xildagi shakl o`zgarishlari paporotniklarning yashash sharoitlariga bog`liq bo`ladi. Masalan, chirmashib o`suvchi nozik poyali paporotniklarda barglar, o`z vazifasidan tashqari, birikish organi vazifasini ham bajaradi; bu barglarning bandlarida tikanlar paydo bo`ladi (Lindsaya) yoki bandlarning o`zi qayrilib, boshqa o`simliklarga chirmasha oladigan bo`ladi (Odontosoria, Blechnum volubile). Lygodiumning barglari haqiqiy chirmashuvchi barglardir. Paporotniklar barglarining bandlari uchidan to`xtamasdan o`sib, asl chirmashuvchi poyalar singari boshqa o`simliklarga o`ralib oladi. Talaygina paporotniklar, ayniqsa epifit paporotniklar geterofilliyali o`simliklardir. Bunga eng yorqin misolni Platyceriumdan topamiz. Uning har xil turlari butun dunyoning tropik o`rmonlaridagi daraxtlarda o`sadi. Platyceriumning bir-biridan keskin ajralib turadigan ikki xil bargi bor. Ularning bir xili poyaga taqalib turadi; bu barglar dumaloq va tashqari tomondan qavariq bo`ladi, shunga ko`ra substratga zich yopishmay turadi, substrat bilan barg orasida bir kamgak qoladi. O`sha kamgakda gumus to`planadi. Platyceriumning kalta poyasi bilan bir talay ildizi ham shu

www.arxiv.uz yerdan joy oladi. Ana shu “qoplag`ich” barg avvalo yashil bo`lib, tez orada qorayadi va qurib qoladi. Uning o`rniga yangi barg chiqib, eskisini ustidan bekitadi. Platyceriumning boshqa xildagi barglari juda shoxlangan bo`lib, tanadan pastga osilib turadi va assimilyatsiya qiladigan sporali barglar hisoblanadi. Paporotniklar poyasining anatomik tuzilishi juda har xil, lekin ularning barglari bilan ildizlari ancha sodda va bir xil tuzilgan. Masalan, yuqorida ko`rib o`tilgan Dryopteris singari bir xil paporotniklarda poyasining suv naylari sistemasi rombga o`xshagan keng ko`zlari bor to`rsimon tsilindrdan iboratdir (diktiosteliya deb shuni aytiladi). Har qaysi katakcha qarshisida barg turadi. Barg bandiga poyaning suv naylari sistemasidan shoxlanib chiqadigan ingichka suv naylari bog`lamlari o`tadi. Boshqa paporotniklarda, masalan, Hymenophyllaceae, Lygodiumda, poyasining markazida bitta tsilindrik stel bo`ladi, bu stel kontsentrik tipda tuzilgan bo`lib, o`rtasida qattiq yog`och (ksilema) bor, ksilemani har tomondan floema o`rab turadi. Floema peritsikl va endoderma bilan po`stdan ajraladi (protosteliya deb shuni aytilad i ). Nihoyat, uchinchi xil paporotniklarda o`tkazish sistemasi poya o`rtasidan o`tgan naydan iborat. Bu nay bo`shlig`i parenximatik to`qima bilan to`lgan bo`ladi. Nay shu parenxima (o`zak) bilan po`stloqdan endoderma va peritsikl bilan ajralib turadi, peritsiklga floema taqalgan. Shunday qilib, bu yerda, tashqi endoderma bilan peritsikl, tashqi floema bilan ichki endoderma peritsikli hamda ichki floema borligini ko`ramiz. Floemalar orasida ksilema yotadi. Ba`zan faqat tashqi floema taraqqiy qiladi. Bunday poya tuzilishi solenosteliya deb ataladi. Masalan, Loxsoma yoki Marsiliada (Hydropteridesga kiradi) solenosteliya bor. Mattoniaceae oilasiga kiruvchi tropik paporotniklarining poyalari juda murakkab tuzilgandir. Ularning poyalarida bir- birining ichiga kirib turadigan ikkita yoki uchta stel sistemasi bor (politsikliya). Protosteliya paporotniklar orasida hammadan oddiy tuzilish deb hisoblanadi: chunki bunday tuzilish paporotniklar sinfining qadimgi qazilma vakillarida (masalan, Primofilicesda) va Psilophytineaeda uchraydi. Protosteliya oldin solenosteliyaga aylanib, keyin undan diktiosteliya paydo bo`lgan deb hisoblanadi, bu — fitopaleontologiya ma`lumotlariga ham juda muvofiq keladi.

www.arxiv.uz Paporotniklar sporalar bilan yoki vegetativ yo`l bilan ko`payadi. Vegetativ yo`l bilan ko`payish usuli ular o`rtasida ko`p uchraydi. Ba`zi paporotniklar vegetativ yo`l bilan ko`payishda qatnashuvchi mo`ylovchalar (poya mo`ylovchalari) ham hosil qila oladi (Nephrolepis). Bunday mo`ylovchalar barg bandlaridan ham chiqishi mumkin (Adianthum Edgenworthii). Talaygina paporotniklarning barglarida maxsus meva kurtaklari paydo bo`ladi. Masalan, Cystopteris bulbiferada ular barg plastinkalarida barg o`qi atrofida vujudga keladi va tangachasimon etdor ikkita barg bilan o`ralgan kichkina sharsimon tana ko`rinishida bo`ladi. Sporalar har galdagidek, sporangiylar ichida hosil bo`ladi, sporangiylar esa barg yoki sporofillarning pastki yuzasida paydo bo`ladi va shu joyda to`p-to`p bo`lib turadi (soruslar). Sporangiy epidermisning bitta hujayrasidan yuzaga keladi. O`zining tashqi ko`rinishi bilan sporofillar oddiy vegetativ bargdan ko`pincha farq qilmaydi (Dryopteris, Asplenium, Pteris va boshqa ko`pgina paporotniklarda). Boshqa hollarda sporofill bilan vegetativ barg orasida ko`pincha katta farq bo`ladi. Masalan, Drymoglossum subcordatum degan kichkina paporotnikda sporofillar uzun bandli va ingichka plastinkali bo`lsa, vegetativ barglar, aksincha, kalta bandli va serbar dumaloq plastinkali bo`ladi. Talaygina paporotniklarda sporofillarning o`zgarishi reduktsiyalanish bilan ifodalanadi, bunda sporofillning shakli ham, to`qimasi (mezafill) ham reduktsiyaga uchraydi. Masalan, Onoclea sporofillari ko`ng`ir rangda va patsimon qirqilgan bo`lsa, vegetativ barglari esa murakkab patsimondir; Aneimia yoki Osmunda sporofillarida mezofill mutlaqo taraqqiy qilmaydi, shunga ko`ra sporofill boshdan- oyoq aslida sporangiylar turgan tomirlardan iborat bo`ladi. Soruslar bargning pastki tomonida yoki chetlarida yo bo`lmasa, yuzasida joylashadi. Sorusning tuzilishi, katta-kichikligi va shakli, induziyning bor-yo`qligi va shakli paporotniklarning sistematikasi uchun muhim ahamiyatga egadir. Sporangiyning tuzilishi, chunonchi halqaning bor-yo`qlkgi va shakli butun Filices tartibining sistematikasi uchun yanada kattaroq ahamiyatga ega. Bu tartibning ayrim oilalari halqaning shakli va olgan o`rniga qarab ta`rif qilinadi. Dryopteris singari ba`zi paporotniklarda halqa tutash emas (Polypodiaceae oilasi), boshqalarida halqa

www.arxiv.uz tutash bo`lib, sporangiyga ko`ndalang yotadi (Numeriophyllaceae oilasi). Cyatheaceae oilasida ham halqa tutash bo`ladi-yu, lekin qiyshiq yotadi, Schizaeaceaeda halqa sporangiy uchiga surilgan, Gleicheniaceaeda tutash bo`lib, ko`ndalang yotadi, Osmundaseaeda halqa butunlay yo`q. Yuqorida ta`riflangan Dryopteris gametofitining shakli, ya`ni yuraksimon plastinka ko`rinishidagi shakl butun paporotnik gametofitlari uchun tipikdir. Lekin paporotniklar orasida bu shakl ko`pincha boshqacha ham bo`ladi. Masalan, Trichomanes gametofiti ko`p shoxlangan, bir qator yashil iplardan iborat. Anteridiylar to`g`ridan-to`g`ri o`sha iplarda bo`lsa, arxegoniylar ko`p hujayrali maxsus shoxlarda bo`ladi. Yuqorida boshqa arxegonial o`simliklar singari, paporotniklarning rivojlanish tsiklida ham nasllar to`g`ri gallanadi deb aytilgan edi; biroq ana shunday normal rivojlanish tsikli apogamiya va aposporiya deb ataladigan hodisalarga ko`ra ba`zan buziladi. Sporofitning gametofitdan otalanmasdan, to`g`ridan-to`g`ri uning to`qimasidan yoki tuxum hujayrasidan yuzaga kelishiga apogamiya deb ataladi (sporofit tuxum hujayrasidan yuzaga keladigan bo`lsa, bu — partenogenezis deyiladi). Aposporiya deb gametofitning sporofit to`qimasidan, sporasiz hosil bo`lishiga, masalan, sporangiy devoridan, oyoqchasidan, barg to`qimasidan hosil bo`lishiga aytiladi. Bu ikkala hodisa bir-biri bilan chambarchas bog`langan, ya`ni apogam paporotniklar ayni bir vaqtning o`zida aposporik ham bo`ladi. Ikkala nasl o`rtasidagi tashqi farq avvalgidek saqlanib qoladi-yu, ichki, tsitologik farqlar yo`qolib ketadi va ikkala naslda xromosomalar soni bir xil bo`lib qoladi (2 n yoki n). Ana shunday aposporoapogam paporotnikka Atihyrium filix femina var. clarissima misol bo`la oladi; uning sporangiylari odatdagi yo`l bilan rivojlana boshlaydi-yu, lekin spora hosil bo`lmaydi va gametofit sporangiyning devoridan yoki oyoqchasidan yuzaga keladi. Gametofitda odatdagicha tuzilgan anteridiy bilan arxegoniylar paydo bo`ladi, biroq otalanish hodisasi yuzaga chiqmay, arxegoniylar yo`qolib ketadi va sporofit tuxum hujayrasidan emas, balki to`g`ridan-to`g`ri gametofit to`qimasidan o`sib chiqadi. Paporotnikda ham, uning gametofitida ham, xromosomalar soni bir xil — diploid bo`ladi (90 ta).

www.arxiv.uz ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Burigin I. A., Jongurazov F. X. Botanika. Toshkent, “O`qituvchi”, 1977. 2. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O`zbekiston”, 2002. 3. Sahobiddinov S. S . O`simliklar sistematikasi. Toshkent, “O`qituvchi”, 1976. 4. Васильев А . И . и другие . Ботаника : морфология и анатомия растений . М ., “ Просвещение ”, 1988 . 5. Жуковский П . М . Ботаника . М ., 1982. 6. Комарницкий Н. А., Кудряшов Л. В., Уранов А. А . Ботаника: систематика растений. “Просвещение”, М., 1975. 7. Тихомиров Ф . К . Ботаника . М ., 1968. 8. Хржановский И. Г., Пономаренко С . Ф . Ботаника . М ., “ Колос ”, 1988. 9. Хржановский И. Г. Курс общей ботаники . ч . 1, М ., 1982 10. Hamdamov I. va boshq;- Botanika asoslari. Toshkent, “Mehnat”, 1990. QO`SHIMCHA ADABIYOTLAR 1. Zokirov Q. Z., Nabiev M. M., Pratov O`. P., Jamolxonov X. L. Ruscha-o`zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug`ati. Toshkent, 1963. 2. Nabiev M. M. Botanika atlas-lug`ati. Toshkent, 1963. 3. Xoliqov S., Pratov O`. O`simliklar aniqlagichi. Toshkent, “O`qituvchi”, 1970. 4. Hamidov A., Nabiev M., Odilov T. O`zbekiston o`simliklari. Toshkent, “O`qituvchi”, 1987. 5. Haydarov K. H., Hojimatov Q. H. O`zbekiston o`simliklari. Toshkent, “O`qituvchi”, 1992.

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Psilottoifa-psilotophyta-o`simliklar

Riniyatoifa (phyniophyta) o`simliklar

O`simliklar orasidagi o`zaro munosabatlar

O`simliklar biologiyasining shakllanish sharoiti

Mikroorganizmlarning sistematikasi va morfologiyasi