O`simliklar orasidagi o`zaro munosabatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz REJA: 1. Efemer, efemeroid, kosmopolit turlar haqida tushuncha. 2. Turlarning o`zaro ta`sirlanish xillari. 3. Bevosita munosabatlar: parazitlik, simbiotik, fiziologik, bioximiyaviy, mexanik, epifitlik.

$www.arxiv.uz Tayanch so`z va iboralar: efemer, efemeroid, kosmopolit, g`olib, raqobat, o`zaro yordamlashish, yashash uchun kurash, simbioz, allelopatiya, kolen, marazmin, epifitlik, mutalizm, kommensalizm. Jamoadagi o`simlik turlari bilan muhit o`rtasida doimiy ravishda bo`lib turadigan munosabatlar juda muhim va murakkab jarayondir. Ayniqsa, o`simlik turlari orasida muhit ta`siri juda muhim. Buni bir muncha to`g`ri tushunish uchun jamoaning tarixiy taraqqiyoti va evolyutsiyasini bilish kerak bo`ladi. Ma`lumki, jamoa tasodifan turlardan tashkil topmaydi. Balki asrlar bo`yi, ba`zan minglab yillar davomida shu muhitga moslashgan va ma`lum bir jamoaga birlashgan bo`ladi. Shuning natijasida Yer sharining har bir mintaqasida o`ziga xos jamoalar tashkil topib, ular bir-birlaridan keskin farq qiladi. Har bir jamoadagi turlar tarkibining jamoa florasining turli-tuman bo`lishida tuproq, iqlim, relef kabi ekologik omillar bilan birga turlarning kelib chiqish tarixi ham asosiy rol o`ynaydi. Shunday bo`lsada, jamoadagi turlar doimiy ravishda o`zgarib turadi. Ayniqsa, bunday hol mavsumiy o`zgarishda yaqqol ko`zga tashlanadi. O`t o`simliklar qoplami va zich o`rmonzorlarda buni kuzatish mumkin. Misol uchun cho`l yoki adir, tog` mintaqasida erta bahorda, ba`zi bir efemer va efemeroid o`simliklar gullasa, yoz boshlarida esa boshqa turlarga mansub o`simliklar gullaydi. Jamoadagi efemer va efemeroid turlar deganda nimani tushunamiz? Jamoadagi efemer turlar deganda, qisqa vegetatsiya davriga ega bo`lgan, bahorning dastlabki kunlarida yerga nam tushishi bilan ko`karib, gullaydigan, har yili urug`dan unib chiquvchi bir yillik o`simliklarni tushunamiz. Efemer turlarga jag`-jag` (Capsella bursa pastoris (L) Medik), chitir (Chorispora tenella (Pall) DC), qizg`aldoq (Roemeria refracta DC), shotara (Fumaria vaillantii Loisl.), ismaloq (Spinacia turkestanika) kabi turlar kiradi. O`rta Osiyo florasida 400 ga yaqin efemer turlar mavjud. Bundan tashqari, jamoada efemeroid turlar ham mavjud bo`ladi.$

www.arxiv.uz Jamoadagi efemeroid turlar deganda, qisqa vegetatsiya davriga ega bo`lgan ko`p yillik turlar tushuniladi. Bularga iloq (Carex physodes M. B.), rang (Carex pachystylis), qo`ng`irbosh (Poa bulbosa L.), lola (Tulipa greigii Rgl.), chuchmo`ma (Ixiolirion tataricum Herb.), boychechak (Colchium luteum Baker.), navro`zgullar (Primula Fedtschenkoi Rgl.) misol bo`ladi. Cho`l mintaqasi singari tog` mintaqasida ham efemeroidlar uchraydi. Masalan, tog` mintaqasida erta bahorda boychechak (Colchium luteum Baker.), lola (Tulipa greigii Rgl.), savrinjon (Colchium luteum kesserlingii Rgl.), navro`zgul (Primula Fedtschenkoi Rgl.) kabi turlar gullasa, yoz o`rtalarida obruq (xapri, qisroq) (Perovskia serophilariifolia), yalpiz (Mentha asiatika Boriss), tog` rayhon (Origanum tytthanthum Gontsch.), kiyiko`t (Ziziphora pedicellata Pazij.) singari turlar gullaydi. Mana shular fitotsenozning mavsumiy o`zgarishiga misol bo`ladi. Jamoada mavsumiy o`zgarishga nisbatan turlar almashinishi ancha sekin boradigan murakkab jarayondir. Bunday hol qum ko`chishi, daryo o`zanlarining o`zgarishi, yerlarning sho`rlanishi kabi hodisalar natijasida ro`y beradi. Misol uchun qumli yerlarda dastlab qirqbo`g`im (Equisetum arvense L.), o`sib chiqib, bunda joylarda o`simliklar qoplami juda siyrak bo`ladi. Ma`lum vaqt o`tgach, boshqa o`simliklar — bug`doyiq (Agropyron repens (L)), qo`ng`irbosh (Poa bulbosa L.) kabi boshoqli turlar bilan birga ancha zich bo`lgan aralash jamoa hosil bo`ladi. Jamoadagi har bir tur o`z naslini saqlab qolish uchun doimiy ravishda kurashib yashaydi va turli xil moslanishlarga ega bo`ladi. Shunday turlar borki, ya`ni ituzum (Solanium nigrum L), sho`ra (Chenopodium), shumg`iya (Orabanche algyptaea) qurtena (Sisymbrium loeselie L) kabi turlar juda ko`plab urug` va meva hosil qiladi. Bunday turlar natijada har qanday sharoitda yashab qolishga moslashgan va yer yuzasida keng tarqalgan bo`ladi. Zamburug`lardan po`kak zamburug`i esa juda ko`plab sporalar hosil qilsa, ajriqqa o`xshash turlar vegetativ ko`payishga moslashgan. Jamoadagi bunday turlarning ko`pchiligi kosmopolit turlar deyiladi. Kosopolit turlar

www.arxiv.uz deganda, yer yuzasining deyarli hamma joyida uchraydigan va har qanday ekologik sharoitda yashaydigan turlar tushuniladi. Bunday turlarga ajriq (Cynodon dactylon (L) Pers), jag`-jag` (Capsella bursa pastoris (L) Medik), chitir (Chorispora tenilla (Pall) DC), sho`ra (Chenopodium) kabi turlar misol bo`la oladi. Muayyan bir jamoadagi ko`plab turga mansub o`simliklar orasida doimiy ravishda turli xil oziq mddalar, yorug`lik, issiqlik, suv va qulay muhit uchun kurash jarayoni bo`ladi. Bunda “g`olib” turlar tez o`sib, yaxshi rivojlanadi. Bunday jarayon tabiatdagi hamma fitotsenozlarda mavjud bo`ladi. Jamoadagi turlarning bir-biriga ko`rsatgan ta`siri doimiy ravishda zarar keltirmasdan, ba`zan bir-biriga ijobiy ta`sir ham qiladi. Shuning uchun o`simliklar qoplamidagi turlarning o`zaro munosabatlarini “raqobat”, “o`zaro yordamlashish”, “yashash uchun kurash” terminlari bilan ataladi. Masalan, o`rmon mintaqasidagi daraxtzorlar tagida soya doimiy mavjud bo`lganligi uchun xina, binafsha, paporotnik, mox kabi turlar yaxshi o`sib rivojlanadi. Lekin ko`pgina turlar soya sharoitida yomon o`sadi va yomon rivojlanadi. O`simliklar amoasida turlarning o`zaro munosabatlarini geobotaniklar bir qancha tizimlarga bo`ladilar. Geobotanik olimlardan V. N. Sukachyov (1950) va A. A. Korchagin (1956) tizimlari bir xil ko`rinishda ifoda etilgan. 1. To`g`ridan-to`g`ri yoki bevosita munosabatlar. Bunga parazitlik, simbiotik, fiziologik, bioximiyaviy, mexanik, epifitlik munosabatlar misol bo`la oladi. a) Parazit organizmlar, parazitik munosabatlar to`g`risida botanika fanidan yetarli ma`lumotga egamiz. Buni tekinxo`rlik deb ham ataladi. Parazit tur ikkinchi tur o`simlikka zararli ta`sir ko`rsatadi. Ularga zarpechak (Cuscuta approximata Robingi), shumg`iya (Orobanche algyperaea), devpechak (Cuscuta lehmanniana Bdl.) kabi turlar misol bo`la oladi. Shu bilan birga, chala parazit turlar ham mavjud bo`lib, deyarli barcha yashil o`simliklardan to`liq bo`lmasdan, ikkilamchi oziq manbai sifatida flydalanadi. Tuban o`simliklardan bo`lgan

www.arxiv.uz zamburug`lar yuqori o`simliklarda chala parazitlik qilib hayot kechiradi. So`nggi ma`lumotlarga ko`ra, yer yuzida 1964 parazit tur borligi aniqlangan. Ular 8 oila, 83 turkumga oid. b) O`simliklar olamida o`zaro birikib yashovchi turlar ham borki, bular bir-biriga zarar yetkazmasdan, o`zaro hamkorlikda yashaydi. Bunday organizmlarni simbioz organizmlar deyiladi. Misol uchun zamburug`lar suv o`tlari va lishaynik bilan, tuganak bakteriyalar dukkakli o`simliklardan mon (Phaseolus aureus Roxb), no`xat (Cicer orientum yoki Pisum sativum L.), beda (Medicago sativa L.) kabi turlarning ildizida yashaydi. Bunday hodisani mutalizm hodisasi ham deyiladi. Sababi, bunday turlar bir-birining yashashi uchun zarar yetkazmaydi. Shu yerlarda almashlab ekish yaxshi natija beradi. Bundan tashqari, o`simliklar olamida simbioz holda yashab turgan turlarning bittasi bu turdan foydalansa, aksincha, ikkinchi tur ham zarar ko`rmay yashaydi. Bunday hodisani kommensalizm deyiladi. Bunday hodisa daraxt po`stloqlarida yashovchi zamburug`lar, barglarida yopishib o`suvchi suv o`tlarida, epifit holda yashovchi turlarda yaqqol namoyon bo`ladi. s) Fiziologik munosabatlar. Fiziologik munosabatlar jamoada yashovchi bir necha tur va bur turga mansub individlar ichida ro`y beradi. Jamoadagi bir turga mansub individlarning ildiz sistemasida va yer ustki organlarida ham turli xil fiziologik jarayonlar amalga oshadi. Sodir bo`layotgan fiziologik jarayonlarga o`simliklar qoplami tarqalgan yerning tuprog`i, iqlimi, relef kabi turli xil ekologik omillar ham, o`simliklarning hayotiy shakllari, pog`onaliligi ham muhim rol o`ynaydi. d) Bioximiyaviy munosabatlar. Bioximiyaviy munosabatlar jamoada o`sadigan har bir turda ro`y berib, o`simlikning har xil organida oziqlanish miqdori va turiga, quyosh energiyasiga, yorug`likning tushish darajasiga qarab har xil namoyon bo`ladi. Jamoadagi yuksak o`simliklar o`rtasida bo`ladigan bioximiyaviy jarayon allelopatiya deb ataladi. Allelopatiya fitotsenozda birga yashovchi

www.arxiv.uz o`simliklarning har bir turi o`zidan har xil hid ajratib chiqarishi bilan birga taxsir etishidir. Masalan, olma mevasi o`zidan chiqargan hid. Buni o`z vaqtida Teofrast ham ta`kidlagan. Bunday hodisa turli jamoalarda turlicha sodir bo`ladi. Yuksak o`simliklardan ajralib chiqqan moddalar kolin deb atalib, boshqa tur yuksak o`simliklarga u yoki bu darajada ta`sir etadi. Kolinlar ba`zi bir tur o`simliklar ishlab chiqaradigan fitontsitlardan tubdan farq qiladi. Fitontsitlar mikroorganizmlarga antibiotik sifatida ta`sir ko`rsatadi. Archazor o`rmonlardan ajraladigan fitontsitlar ularga yaqqol misol bo`la oladi. Har qanday jamoada yuksak o`simlik turlaridan tashqari mikroorganizmlar ham mavjud bo`lib, ular o`zlaridan marazminlar nomli moddalar ishlab chiqaradi. Bir turdagi mikroorganizmlar ishlab chiqargan antibiotiklar boshqa turdagi mikroorganizmlarga va yuksak o`simliklarga har xil ta`sir ko`rsatadi. Shuningdek, jamoada o`sadigan o`simliklarning ildiz sistemalari ham har xil turdagi moddalar ishlab chiqaradi. Misol uchun sirka kislota, chumoli kislota, otquloq kislotasi, qand, aldegidlar, etilen spirti, aminokislotalar, alkoloidalar, vitaminlar kabi moddalar o`simliklar qoplamining bioximiyaviy tarkibini keskin o`zgartiradi. Bu ajralmalar o`simliklarga salbiy hamda ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Misol tariqasida shuni ko`rsatish mumkinki, kartoshka ekilgan maydonning qator oralariga, pomidor ekinining qator oralariga piyoz ekish, bu ekinlarning fitoftora zamburug`i bilan kasallanish darajasini kamaytiradi. Ma`lumki, piyoz fitontsit moddasi ishlab chiqaradi. Aksincha, uzumzorga yaqin ekilgan karamlarda kasallanish darajasi yuqori bo`ladi. Bunga sabab shuki, uzumdan ajralib chiqqan kolin moddasi karamga zarar yetkazadi. Bunday hodisalarni pishib yetilgan mevalarni saqlashda ham kuzatiladi. Masalan, uzum va olmani behi bilan birga saqlash turli kasalliklarni keltirib chiqaradi va mevalarni chiritadi. e) O`simliklar qoplamida bir turning boshqa turlarga mexanik ta`sir etuvchi munosabatlari ham mavjud. Jamoadagi har bir tur o`ziga yaqin turgan boshqa turga yer osti organlari va yer usti organlari bilan ham katta mexanik ta`sir

www.arxiv.uz ko`rsatadi. Natijada jamoadagi turlararo va tur ichida yashayotgan joyning tuproq namligi, unumdorlik darajasiga, yorug`likka, issiqlikka nisbatan kuchli raqobat bo`ladi. f) Bundan tashqari, jamoadagi turlar ichida epifitlik munosabatlar ham ko`plab uchrab, bunday hol o`rmon o`simliklarida yaqqol ko`zga tashlanadi. Bir turga mansub o`simlik ikkinchi bir tur o`simlikka, ayniqsa, yirik o`rmon daraxtlar ustida boshqa tur o`simlik o`sadi. Bunda bir tur ikkinchi turga parazitlik qilmaydi, faqat substrat sifatida foydalanadi. Yirik, ko`p yillik yong`oqzorlardagi yong`oqlarning tanasida ozgina yoriqlarga chang zarrachalarining tushishi, shamol va qushlar yordamida boshqa turlarning urug`i tushishi natijasida shu yerda ildiz chiqarib rivojlanishiga imkon yaratiladi. Bularning barchasi bevosita yoki to`g`ridan-to`g`ri munosabatlarga misol bo`ladi. 2. O`simliklar qoplamidagi bilvosita munosabatlar. O`simliklar qoplamidagi bilvosita munosabatlarga muhit hosil qilish va raqobat kirib, bu barcha fitotsenozlarda doimiy mavjud bo`ladi. Bunday muhitni tog` o`rmonlarida, zax muhitdagi fitotsenozlarda yaqqol ko`rish mumkin. Baland daraxtli qalin o`rmonlarda butalar, moxlar, lishayniklar o`ziga xos muhit tashkil qiladi. Asosan tog`ning o`ziga xos fito muhiti bo`lib, u botqoq, cho`l, o`tloq muhitidan tubdan farq qiladi. Fitotsenozdagi har bir tur o`ziga xos ekologik xususiyatga ega bo`lib, bu turlar o`rtasida har xil munosabatlar yuzaga keladi. Bu munosabatlar fitotsenozdagi turlar o`rtasida raqobat muhitni tashkil etishda to`liq namoyon bo`ladi. O`rmondagi yirik daraxtlar shu yerda o`suvchi butalarga va moxlarga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Shu bilan birga, daraxtlardan to`kilgan barglar tuproqning tarkibiga ham ta`sir ko`rsatadi. Fitotsenozdagi buta va o`t o`simliklar, mikroorganizmlar ham tuproqning tarkibiga hamda muhitga o`ziga xos ta`sir qiladi. Barqaror jamoadagi turlar doimiy ravishda bir-birlari bilan kuchsiz raqobat qiladi. Agar jamoada yangi turlar son jihatdan ko`p bo`lsa, bu yerda raqobat kuchli bo`ladi. Buni yangi yerlarni o`zlashtirishda ko`rish mumkin. Umuman, jamoada

www.arxiv.uz raqobat tashkil etish — muhit tashkil etishga nisbatan ancha murakkabdir. Raqobat turlararo va tur ichida bo`ladi. Turlararo raqobat jamoaning barqarorligiga va turlar miqdoriga bog`liq holda yuzaga keladi. Qisqa muddat davom etadigan jamoalarda bir turga mansub individlar o`rtasida juda kuchli raqobat namoyon bo`ladi. Bunday holat agrofitotsenozlarda yaqqol ko`rinadi. Ekologik xususiyatlarni namoyon etishda fitotsenozdagi har bir o`ziga xos o`rin tutadi. Xulosa qilib aytganimizda, fitotsenozdagi turlar doimiy ravishda, hoh ijobiy, hoh salbiy ko`rinishda bo`lsin, ular doimiy munosabatda bo`ladilar.

www.arxiv.uz ASOSIY ADABIYOTLAR: 1. Burigin I. A., Jongurazov F. X. Botanika. Toshkent, “O`qituvchi”, 1977. 2. Xo`jamqulov B. Geobotanika asoslari. Qarshi, “Nasaf”, 2002. 3. Sulaymonov E. Geobotanika. Samarqand, 2004. 4. Hamdamov I. va boshq;- Botanika asoslari. Toshkent, “Mehnat”, 1990. QO`SHIMCHA ADABIYOTLAR: 1. Zokirov Q. Z., Nabiev M. M., Pratov O`. P., Jamolxonov X. L. Ruscha-o`zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug`ati. Toshkent, 1963. 2. Nabiev M. M. Botanika atlas-lug`ati. Toshkent, 1963. 3. Xoliqov S., Pratov O`. O`simliklar aniqlagichi. Toshkent, “O`qituvchi”, 1970.

O'xshashlar

Psilottoifa-psilotophyta-o`simliklar

Riniyatoifa (phyniophyta) o`simliklar

Yuksak o`simliklar sistematikasi

O`simliklar biologiyasining shakllanish sharoiti

Genlarning o`zaro ta`siri natijasida belgilarning naslga berilishi