logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Biologiya
  4. Tuproq xususiyatlari bilan hosil o`rtasidagi korrelyatsion bog`lanishlar va uni tasvirlash yo`llari

Tuproq xususiyatlari bilan hosil o`rtasidagi korrelyatsion bog`lanishlar va uni tasvirlash yo`llari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

306 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Tuproq xususiyatlari bilan hosil o`rtasidagi korrelyatsion bog`lanishlar va uni tasvirlash yo`llari Iqtisodiy ko`rsatkichlardan biri bu bir gektar yer maydonidan olingan hosil miqdori bo`lib, bu ko`rsatkichdan hamma vaqt ham to`g`ridan – to`g`ri foydalanib bo`lmaydi. Tuproqlarni baholashda tuproq xossalari va undan olinadigan hosil miqdorlari ham matematik nuqtai nazardan qayta ishlashga muhtoj, yaoni u raqamlar qay darajada to`g`ri ekanligini matematik statistika orqali o`z ifodasini topadi. Yuqorida taokidlanganidek tuproq xossalari to`g`risidagi ishonchli maolumotlar bilan shu tuproqdan olingan hosil o`rtasidagi korrelyatsion bog`lanishgina tuproqni saxiyligini negizini tashkil qiladi. Matematik qayta ishlash usullari ko`p bo`lib, ularning ichida sinalgan va tuproqshunoslikda, tuproqni baholashda, agrokimyoda qo`llanilayotgan usul bu korrelyatsiya va regressiya hisoblanadi. Korrelyatsion tahlil tuproq xossalari bilan qishloq xo`jalik ekinlarini hosili o`rtasidagi aloqadorlikni matematik aniqlikda ko`rsatib boradi va tuproqni tabiiy xossalarini bonitirovka negizi uchun yaroqli ekanligini aniqlab, isbotlab boradi. Korrelyatsiya - lotincha so`z bo`lib, "correlatio" nisbat demakdir. Bu atama ko`pchilik fanlarni turli tarmoqlarida keng qo`llaniladi. Korrelyatsiyadan, ayniqsa bir ko`rsatkich ikkinchisini hosil bo`lishida bevosita taosir qiladigan kattaliklarni aloqadorligini aniqlashda foydalanish yaxshi natija beradi. Bu sohada qishloq xo`jaligi fanlarida tuproqdagi gumus miqdori bilan g`o`za yoki boshqa qishloq xo`jaligi ekin turi bilan hosili o`rtasidagi bog`lanishlarni aniqlash katta amaliy ahamiyatga ega. www.arxiv.uz Xuddi shu kabi tuproqdagi harakatchan fosfor, kaliy, azot miqdori bilan ekinlarni o`sishi va rivojlanishi o`rtasidagi bog`lanishlar yoki ularni hosillari o`rtasidagi aloqadorliklar ham aslida korrelyatsion bog`lanishlar qatoridan joy oladi. To`plamlarni o`zaro korrelyatsiyasi funksional bog`lanishda bo`lishi mumkin. Bir yoki bir qancha argumentlarni o`zgarishi bilan funksiyani o`zgarishiga "regressiya" deyiladi. Odatda ikkita o`zgaruvchan kattalik o`rtasidagi funksional bog`lanish quyidagicha tasvirlanadi: y=f(x). Bunda: "Y" esa "X" belgini funksiyasi. f - lotincha functio, yaoni funksiya so`zini bosh harfi. f - birorta qiymatni ko`rsatmaydi, lekin har qanday funksional bog`liqlikni ko`rsatadi. Ehtimollar nazariyasida regressiya biror kattalikni o`rtacha qiymatini "Y" boshqa bir qiymati "X" bilan aloqadorligi tariqasida tushuniladi. Masalan; tuproq tarkibidagi suvda eruvchan tuzlarning umumiy miqdori bilan g`o`za hosildorligi o`rtasidagi yoki gumus qatlami qalinligi bilan hosil o`rtasidagi, singdirilgan natriy miqdori bilan tuproqni sho`rtobligi va undan (tuproqdan) olinadigan hosil o`rtasidagi bog`lanishlarni funksional bog`lanishlar tariqasida keltirishimiz mumkin. Hosil bilan tuproqni tabiiy xossalari o`rtasidagi bog`lanishlarni oddiy regressiya chiziqlari orqali tasvirlash mumkin. Hosil bilan tuproqni biror xususiyati, yoki xossalari o`rtasidagi bog`lanish to`la yoki yaxshi, qisman yoki kuchsiz, aksincha, hech qanday aloqadorlikda bo`lmasa ularni quyidagicha oddiy usulda y=f(x) dan foydalanib tasvirlash mumkin. www.arxiv.uz 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 Я хши 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 Кучсиз 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 Й щы Bu hodisani biz tuproqni sho`rlik darajasi bilan g`o`za hosildorligi o`rtasida yaqqol ko`rishimiz mumkin. Bunda absissa o`qiga tuproqni sho`rlik darajasi (argument) ordinata o`qiga hosil miqdori (funksiya) joylashtiriladi. Olingan emperik regression chizik tuproqni sho`rlik darajasi ortishi bilan hosil miqdori kamayishini ko`rsatadi. 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 ц/га Ыуруы ыолдиы , % . www.arxiv.uz Taokidlanganidek, eng avvalo tuproq xususiyati bilan hosil o`rtasidagi bog`lanish grafik usulda aniqlangan keyin maolumotlarni matematik usulda har tomonlama qayta ishlashga kirishiladi. Tuproqni bonitarovkalash maqsadlarida qo`llaniladigan maolumotlarni matematik qayta ishlash usuli tartibiga ko`ra eng avvalo o`rta arifmetik qiymat (M) topiladi.n x M   S x - ko`rsatkichlar yig`indisi; n - kuzatuvlar soni. O`rta arifmetik qiymatni aniqlashni ham o`ziga xos xususiyati bor, yaoni tuproq tipi, o`simlik turi, navi, tuproq tipchasi, ayirmasi va boshqa hollar uchun alohida-alohida hisoblash maqsadga muvofiq. Masalan; katta bir daha uchun hisoblash kerak bo`lsa, unda tuproq tiplari bo`z voha, o`tloqi vohalardan iborat bo`lgan taqdirda hisoblanishi lozim bo`lgan ko`rsatkich alohida-alohida hisoblanadi. Maolumotlarini matematik usulda qayta ishlashda faqat o`rta arifmetik qiymatga nisbatan kattaliklarni chetlanishi to`g`risida xulosa qilish to`g`ri bo`lmaydi. Buni aniqlash uchun esa o`rtacha kvadratik chetlanish topiladi. 1 2    n x  S x 2 - o`rta arifmetik qiymatga nisbatan hamma variantlarni chetlanishini kvadrati. O`rta kvadratik chetlanish muhim statistik ko`ratkich hisoblanadi. Ehtimollar nazariyasiga ko`ra М = + δ oralig`ida kuzatuvlarda hamma maolumotlarni 68,3 % joylashadi. М = + 2 δ да 95,4 %, М = + 3 δ да 99,7 % kattaliklar joylashadi. www.arxiv.uz O`zgaruvchanlik tahlil qilishda o`rta kvadratik chetlanish ham kamlik qiladi, shu bois o`zgaruvchanlik koeffitsiyenti, yaoni "variatsiya" koeffitsiyenti hisoblanadi.% 100 M V    V - variatsiya koeffitsiyenti. O`rta arifmetik qiymatni tipik ekanligiga va to`g`riligiga to`la ishonish uchun o`rta arifmetik qiymatni o`rtacha holatligi (m) aniqlanadi. ;n m   Ehtimollar nazariyasiga ko`ra to`plam norma taqsimlangan holda, kuzativ miqdori ko`p bo`lganda mingtadan 683 tasi M ± m oralig`ida, 954 tasi M ± 2m o`rtasida, 997 tasi M ± 3m da o`z ifodasini topadi. O`rtacha hato o`rta arifmetik qiymatga nisbatan foizlarda ifodalanadi. Olingan kattalikka aniqlik kattaligi (R) deyiladi. ; 100 M m P  Aniqlik kattaligi qancha kichik bo ` lsa , natija shuncha ishonchli bo ` ladi . Ishonch darajasi (t) esa quyidagicha aniqlanadi. ; m M t Olingan maolumotlar to`plam soni katta bo`lganda bu ko`rsatkich >3 bo`lishi kerak, yaoni hatolikdan 3 karra ko`p bo`ladi. Misol uchun 1999 yilgi Yozyovon tumanida o`tkazilgan kuzatuv natijalarini ko`rib chiqaylik. Yangidan sug`oriladigan o`tloqi saz tuproqlarida gumus miqdori 18 ta kesmaning haydov qatlamida (0-30 sm) quyidagi to`plam (n) ni 1,2; 1,0; 0,9; 0,8; 1,1; 1,1; 1,3; 1,2; 1,4; 0,8; 1,1; 1,0; 0,9; 0,9; 0,8; 0,7; 1,0; 1,1 tashkil qildi. www.arxiv.uz O`rtacha arifmetik qiymati 02,1 18 3, 18 18 1,1 0,1 7,0 8,0 9,0 9,0 0,1 1,1 8,0 4,1 2,1 3,1 1,1 1,1 8,0 3,0 0,1 2,1                      n n M O`rtacha qiymatdan har bir kattalikni farqini topamiz va kvadratga oshiramiz. Y = -1,2;-1,0;-0,9;-0,8;-1,1;-1,1;-1,3;-1,2;-1,4;-0,8;-1,1; -1,0;-0,9;-0,9;-0,8;-0,7;- 1,0;-1,1. Х = +0,2; 0,0;-0,1;-0,2; +0,1; +0,1; +0,3; +0,2; +0,4; -0,2; +0,1; 0,0; -0,1; -0,1; -0,2; -0,3; -0,0; +0,1. Х 2 =0,04; 0,0; 0,01; 0,04; 0,01; 0,01; 0,09; 0,04; 0,16; 0,04; 0,01; 0,0; 0,01; 0,01; 0,04; 0,09; 0,0; 0,01. O`rtacha kvadratik cheklanishni quyidagicha aniqlaymiz. 19,0 03,0 1 17 61,0 1 18 61,0 1 2               n x  Yuqorida keltirilgan qoidalarga ko`ra aytish mumkinki, M ± δ, yaoni 1,0 ± 0,19 da 77,7 %, M ± 2δ, yaoni 1 ± 0,38 - 94,4 % kattaliklar joylashadi. Demak bizning holatimizda, olingan kattaliklarni deyarli hammasi M ± 2b oralig`ida joylashadi. Bu qoidadan faqatgina bitta raqam (1,4) tashqarida qoladi holos. Variatsiya koeffitsiyenti bu tuproqdagi gumus miqdori uchun quyidagicha hisoblanadi. % 19 0,1 19,0 100 100        M V  O`rtachani hatoligi uncha katta emas. www.arxiv.uz04,0 2.4 19,0    n m  Bu sharoitdagi aniqlik ko`rsatkichi %0,4 0,1 04,0 100 100     M m P Ishonchlilik darajasi ; 25 04,0 0,1    m M t Matematik usulda maolumotlarni qayta ishlashni oxirgi natijalarini jadval tariqasida ko`rsatish yaxshi natijalar beradi, yaoni xususiyatlar yaqqol ko`rinadi. 33-jadval. Maolumotlarni matematik usulda qayta ishlash natijalari. Gumu s miq- dori, % Mx. Pax- ta, s/ga My. O`r- tacha hato- lik, m. O`rta kvadra- tik chekla- nish, δ. Aniq- lik qiyma- ti, R, %. Varia- siya koef- fitsi- yenti, V, %. O`rta- chani ishonch dara- jasi, t Kuza- tish soni (to`p- lam), N Korre- lyatsiya koef- fitsi- yenti, r 1,0 0,04 0,19 4 19 25 18 - 21,9 - - - - 19,7 18 0,63 Tuproqni tabiiy va iqtisodiy baholashda yuqorida qayd qilinganidek tuproqni ayrim xossasi yoki xossalari bilan qishloq xo`jalik ekinidan olangan hosil o`rtasidagi bog`lanishlarni topish zarur bo`ladi. Matematik qoidaga ko`ra ikki kattalik orasidagi to`g`ridan-to`g`ri bog`lanishga korrelyatsion bog`lanish deyiladi. Bu kattalik, yaoni korrelyatsiya koeffitsiyenti +1 dan -1 gacha oralikda bo`ladi. Plyus belgi bog`lanishni ijobiyligini, minus belgi esa salbiyligini ko`rsatadi. Korrelyatsiya koeffitsiyenti +1 ga qancha yaqin bo`lsa, bu ikki ko`rsatkich o`rtasidagi aloqadorlik shuncha yaqin ekanligidan dalolat beradi. Korrelyatsiya www.arxiv.uz koeffitsiyenti 0,51 - 0,70 bo`lsa aloqadorlik o`rtacha, 0,71-0,90 oralig`ida zich, yaoni yaxshi >0,9 bo`lsa, juda yaxshi hisoblanadi. Korrelyatsiya koeffitsiyenti quyidagi formula asosida hisoblanadi.2 2     ay ax ay ax r Σ ах • ау - o`rta arifmetik qiymatdan ayrilgan har bir omil kattaligi, o`zaro ko`paytirilganlarni jami. Misol tariqasida yuqoridagi gumus uchun olingan maydonlardagi hosildorlik bilan gumus miqdori o`rtasidagi korrelyatsion bog`lanishlarni ko`rib chiqishimiz mumkin. Buning uchun jadval usulidan foydalanish bir muncha qulayliklar yaratadi. Demak maxsus (34) jadvalga berilgan qiymatlarni, yaoni gumus va hosildorlik miqdorini joylashtiramiz, hisob kitoblarni shu asnoda davom ettiramiz. Eng avvalo har bir omil uchun o`rta arifmetik qiymatlarni topamiz. Olingan natija, yaoni korrelyatsiya koeffitsiyenti +0,63 ni tashkil qiladi, demak bizni sharoitimizda gumus miqdori bilan olingan hosil o`rtasidagi bog`liqlik kuchsiz bo`lsada bor, yaoni gumus miqdori ortishi bilan paxta hosili ham oz bo`lsada ortadi. Korrelyatsiya koeffitsiyentini hatoligi (mr) quyidagicha hisoblanadi. 32,0 24,4 37,0 1 1 2      n r mr Aloqaning ishonch darajasii (t) ,3 97,1 32,0 63,0     rm r t demak o`zaro bog`liqlik mavjud. 34-jadval. Korrelyatsiya koeffitsiyentini hisoblash. № Gumus, %. Paxta, s/ ax au ax.au ax2 au2 www.arxiv.uz (x) ga (u) 1 1,2 22,1 0,2 0,2 0,04 0,040 0,40 2 1,0 20,2 0 -1,7 0 0 2,89 3 0,9 21,2 -0,1 -0,7 0,07 0,01 0,49 4 0,8 18,2 -0,2 -3,7 0,74 0,04 13,69 5 1,1 23,4 0,1 1,5 0,15 0,010 2,25 6 1,1 22,1 0,1 0,2 0,02 0,010 0,04 7 1,3 23,1 0,3 1,2 0,36 0,09 1,44 8 1,2 24,0 0,2 2,1 0,42 0,040 4,41 9 1,4 24,3 0,4 2,4 0,96 0,16 5,76 10 0,8 18,8 -0,2 -3,1 0,62 0,04 9,61 11 1,1 22,2 0,1 0,3 0,03 0,01 0,09 12 1,0 22,3 0 0,4 0 0 0,16 13 0,9 24,1 -0,1 2,2 -0,22 0,01 4,84 14 0,9 22,1 -0,1 0,2 -0,02 0,01 0,04 15 0,8 18,2 -0,2 -3,7 0,74 0,04 13,69 16 0,7 22,3 -0,3 0,4 -0,12 0,09 0,16 17 1,0 23,1 0 1,2 0 0 1,44 18 1,1 22,8 0,1 0,9 0,09 0,01 0,81 n =18 Σ 18.3 Σ 394.5 - - Σ 3.88 Σ 0.61 Σ 61.850,1 02,1 18 3, 18    M x 9, 21 18 5, 394  y M n=18 63,0 14,6 88,3 73, 37 88,3 85, 61 61,0 88,3     r Maolumotlarni bu tarzda qayta ishlash ayni vaqtda katta vaqt, ehtiyotlik, ziyraklik va puxta bilim talab qiladi, ammo ularni xozirgi zamon komppyuterlarida maxsus dasturlar asosida hisoblash aniqlikni oshirish Bilan birga vaqtni tejaydi. Maolumotlarni EHM da qayta ishlash dasturlari. Hozirgi davrda bu amallarni EHM-larda maxsus dasturlar orqali tez va sifatli bajarish mumkin. Shunday dasturlardan biri, yaoni korrelyatsiya koeffitsiyenti, o`rta arifmetik qiymat, variatsiya koeffitsiyenti va boshqalar uchun Yuldashev va Karimovlar tomonidan ishlangan quyidagi dasturdan foydalanish tavsiya etiladi. www.arxiv.uz Dastur B. Option Explicit Dim a Dim b Dim sa As Double Dim sb As Double Dim na As Long Dim nb As Long Dim UrtaArifa As Double Dim UrtaArifb As Double Public Sub Command1_Click() Dim i As Integer a = Split(Text1.Text, " ", -1) na = UBound(a) + 1 sa = 0 For i = 0 To UBound(a) List1.AddItem (Trim$(a(i))) a(i) = Val(a(i)) sa = sa + a(i) Next Dim j As Integer b = Split(Text2.Text, " ", -1) nb = UBound(b) + 1 sb = 0 For j = 0 To UBound(b) List2.AddItem (Trim$(b(j))) b(j) = Val(b(j)) sb = sb + b(j) www.arxiv.uz Next Label22.Caption = Str(sa) Label24.Caption = Str(sb) Label32.Caption = Str(na) On Error GoTo Line1 Line1: If (Text1.Text = "") Or (Text1.Text = "") Then MsgBox " Берилганлар киритилмаган !", vbCritical, " Хато хакида хабар " End If End Sub Private Sub Command2_Click() With List1 If .ListCount > 0 Then .Clear End If End With With List2 If .ListCount > 0 Then .Clear End If End With Text1.Text = "" Text2.Text = "" Label3.Caption = "" Label5.Caption = "" Label7.Caption = "" Label9.Caption = "" Label11.Caption = "" Label13.Caption = "" www.arxiv.uz Label15.Caption = "" Label17.Caption = "" Label19.Caption = "" Label20.Caption = "" Label22.Caption = "" Label24.Caption = "" Label26.Caption = "" Label28.Caption = "" Label30.Caption = "" Label32.Caption = "" End Sub Private Sub Command3_Click() Dim UrtaArifa As Double Dim KvIldiz As Double Dim i As Integer Dim UrtaKvChet As Double Dim VarKoef As Double Dim UrtaXato As Double Dim AniqlikKursat As Double Dim IshonchDar As Double On Error GoTo Line2 UrtaArifa = sa / na Label3.Caption = Str(UrtaArifa) Dim sk As Double sk = 0 For i = 0 To UBound(a) sk = sk + (UrtaArifa - a(i)) ^ 2 UrtaKvChet = Sqr(sk / na) Next Label5.Caption = Chr(177) + Str(UrtaKvChet) www.arxiv.uz VarKoef = 100 * UrtaKvChet / UrtaArifa Label7.Caption = Chr(177) + Str(VarKoef) KvIldiz = Sqr(na) UrtaXato = UrtaKvChet / KvIldiz Label9.Caption = Chr(177) + Str(UrtaXato) AniqlikKursat = (100 * UrtaXato) / UrtaArifa Label11.Caption = Str(AniqlikKursat) IshonchDar = UrtaArifa / UrtaXato Label13.Caption = Str(IshonchDar) Line2: If (Text1.Text = "") Or (Text1.Text = "") Then MsgBox " Берилганлар киритилмаган !", vbCritical, " Хато хакида хабар " End If End Sub Private Sub Command4_Click() frmAbout.Show vbModal End Sub Private Sub Command5_Click() Dim i As Integer Dim j As Integer Dim k As Integer Dim ax() As Double Dim bx() As Double Dim axkv() As Double Dim sax As Double Dim bxkv() As Double Dim sbx As Double Dim sumkupaxbx As Double Dim kupaxbx() As Double Dim korkoef As Double www.arxiv.uz Dim korkoefxato As Double Dim ishonchKursat As Double On Error GoTo Line2 UrtaArifa = sa / na UrtaArifb = sb / nb sax = 0 ReDim ax(na) As Double ReDim axkv(na) As Double For i = 0 To UBound(a) ax(i) = a(i) - UrtaArifa axkv(i) = ax(i) ^ 2 sax = sax + axkv(i) Next Label28.Caption = Str(sax) sbx = 0 ReDim bx(nb) As Double ReDim bxkv(nb) As Double For j = 0 To UBound(b) bx(j) = b(j) - UrtaArifb bxkv(j) = bx(j) ^ 2 sbx = sbx + bxkv(j) Next Label30.Caption = Str(sbx) sumkupaxbx = 0 ReDim kupaxbx(na) As Double For k = 0 To UBound(a) kupaxbx(k) = ax(k) * bx(k) sumkupaxbx = sumkupaxbx + kupaxbx(k) Next Label26.Caption = Str(sumkupaxbx) www.arxiv.uz korkoef = sumkupaxbx / Sqr(sax * sbx) Label15.Caption = Str(korkoef) korkoefxato = (1 - korkoef ^ 2) / Sqr(na) Label17.Caption = Chr(177) + Str(korkoefxato) ishonchKursat = korkoef / korkoefxato Label19.Caption = Str(ishonchKursat) Label20.Caption = Str(UrtaArifb) Line2: If (korkoef = 1) Or (korkoefxato = 0) Then MsgBox " Берилганлар киритилмаган ёки корреляция коэффициенти 0 га тенг !", vbCritical, " Хато хакида хабар " End If End Sub

O'xshashlar

Tabiatshunoslikni o`qitishning metodik
Tuproq va yer narxi
Tuproq bonitirovkasining tarixi, o`rganish obekti, usuli va ravnaqi
Lalmikor yerlarni baholash
Biologiyani o`qitishda o`quvchilarda mustaqil va ijodiy faoliyatni tarkib toptirish