Tuproq va tuproq paydo qiluvchi jinslarning granulometrik (mexanik) tarkibi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Tuprok granulometrik (mexanik) tarkibining vujudga kelishi. 2. Tuprok mexanik elementlari, ularning klassifikatsiyasi. 3. Tuprok mexanik fraksiyalarining minerologik, kimyoviy tarkibi, fizik xossalari va axamiyati. 4. Tuprokning granulometrik (mexanik) tarkibi, unga ko`ra tuproklar klassifikatsiyasi. 5. Tuprok mexanik tarkibining axamiyati, uning tuprok unumdorligi va agronomik xossalariga ta`siri.

www.arxiv.uz 1. Tuprok paydo kiluvchi jinslar va tuproklar tarkibi turli katta- kichiklikdagi zarralar, jumladan birlamchi minerallarning yirik donachalaridan tortib, mikronlar bilan o`lchanadigan eng mayda kolloid zarrachalari to`plamidan tashkil topgan. Tuprokning mexanik tarkibi asosan ular xosil bo`lgan tuprok paydo kiluvchi ona jinslaridan o`tgan va tuprok paydo bo`lish jarayonida kam o`zgaradi. Govak tuprok paydo kiluvchi jinslarning granulometrik tarkibi ularning xosil bo`lishi va boshlangich jinslar xarakteriga boglik. Tog jinslarining nurash maxsulotlari parchalanishi, suv va shamol okimlari ta`sirida ko`chirilish va yotkizilishi jarayonida ularning kayta saralanishi va yer yuzasida yirik bo`lakli jinslar, kumli, changli yoki loyli yotkiziklar xolida to`planishi sodir bo`ladi. Bunda allyuvial va eol yotkiziklari tarkibi bir-biriga o`xshash, yaxshi saralangan kum, kumlok, soz zarrachalarini ko`p saklaydigan xolga o`tadi. Muz, muz-suv va delyuvial yotkiziklari esa yomon saralangan, xar xil kattalikdagi zarra (bo`lak) lar aralashmasidan tashkil topgan. Turli katta kichikligidagi zarralar odatda turli minerologik xamda kimyoviy tarkibga ega. Tuproklarda mexanik elementlar nafakat boshlangich ona jinslardan o`tgan, albatta asosiy kismi shunday kelib chikishiga ega bo`lsa xam, ammo bir kismi tuprok paydo bo`lish jarayonida xam xosil bo`lgan. Shuning uchun tuprokning mexanik elementlarini mineral, organik yoki organo- mineralli zarrachalar tashkil etadi. Shunga ko`ra tuprok mexanik elementlari birlamchi (ona jinslaridan o`tgan) yoki ikkilamchi (yangi xosil bo`lgan) bo`lishi mumkin. 2. Jinslar va tuproklardagi turli o`lchamli aloxida zarrachalar mexanik elementlar deyiladi. Kelib chikishiga ko`ra mexanik elementlar: mineral, organik va organo-mineral zarrachalardan

www.arxiv.uz iborat. Bu zarrachalar tog jinslarining bo`lakchalaridan, ayrim (birlamchi, ikkilamchi) minerallar, chirindi moddalar va organik xamda mineral moddalarning o`zaro ta`sirlashuvidan xosil bo`lgan maxsulotlardan tashkil topgan. Mexanik elementlar tuprok va jinslarda aloxida (kum) va turli struktura bo`lakchalariga birikkan shaklda bo`ladi. Mexanik elementlarni mikdoriy aniklashga mexanik analiz deb ataladi. Mexanik elementlarning xossalari, ular o`lchamiga ko`ra o`zgarib turadi. O`lchami va xossalari bir-biriga yakin zarrachalar odatda fraksiyalarga birlashtiriladi. Zarrachalar katta-kichikligiga karab fraksiya gruppalarining klassifikatsiyasi ishlab chikilgan. Kattaligi bo`yicha fraksiyalarga ajratilgan zarrachalarning gruppalanishiga mexanik elementlar klassifikatsiyasi deyiladi. Ќ ozirgi vaktda N.A.Kachinskiy tavsiya etgan mexanik elementlar klassifikatsiyasi ko`p ishlatiladi (5- jadval). Fraksiyalardagi o`lchami 1 mm dan katta zarrachalarga jinslarning tosh kismi yoki tuprok skleti, 1 mm dan kichiklari esa mayda zarrachali yoki mayda kismi deb ataladi. Shuningdek, mayda zarrachadagi 0,01 mm dan katta zarrachalar xossalari kumga yakin bo`lgani uchun shartli "fizik kum" gruppasiga, 0,01dan kichiklari esa loyga o`xshashligi sababli "fizik loy" deb yuritiladi. 3. Turli mexanik elementlarning minerologik, kimyoviy tarkibi, ularning fizik va fizik-kimyoviy xossalari xar xil bo`lganidan, aloxida fraksiyalar tuproklar xamda jinslarning xossalariga turlicha ta`sir etadi. Aloxida fraksiyalar uchun xarakterli bo`lgan xossalarga kiskacha to`xtalamiz. Tosh (>3 mm) asosan turli tog jinslarining bo`lakchalaridan iborat bo`lib, tuprokda toshning ko`pligi kator salbiy xossalargi

www.arxiv.uz olib keladi. Jumladan, kishlok xo`jalik mashinalari va kurollaridan foydalanishni kiyinlashtiradi, ekinlarning unib chikishi va o`sishiga yomon ta`sir etadi. Tuprokning toshlilik darajasi odatda (massasiga nisbatan foiz xisobida) 3 mm dan katta zarrachalar mikdoriga ko`ra kuyidagi gruppalarga ajratiladi: toshli bo`lmagan - 0,5 foiz, kam toshli - 0,5-5 foizgacha, o`rtacha toshli 5-10 foiz va kuchli toshlok tuprok 10 foizdan ko`p. 5- jadval Mexanik elementlar klassifikatsiyasi Zarrachalar o`lchami, mm Mexanik elementlar (fraksiyalar) nomi Группалари >3 3-1 1-0 ,5 0,5-0,25 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001 0,001-0,0005 0,0005-0,0001 < 0,0001 Тош Шагал Кум: йирик ўрта майда Тўзон(чанг): йирик ўрта майда Лойка: дагал нозик коллоидлар Тош кисми «Физик кум» «Физик лой» O`rta Osiyo sharoitida turli darajadagi toshlok tuproklar togli o`lkalarda keng tarkalgan. Shagal (3-1 mm) birlamchi minerallarning turli bo`lakchalaridan tashkil topgan. Shagalning tuprokda ko`p bo`lishi yerni ishlashda unchalik xalakit bermasa-da, lekin unga kator salbiy xossalar - suvni juda tez o`tkazib yuborish, suv ko`taruvchanlik xususiyatining yomonligi, nam sigimining juda past bo`lishi xarakterli. Kum fraksiyasi (1-0,05 mm) asosan

www.arxiv.uz kvars va dala shpatlari kabi birlamchi minerallarning bo`lakchalaridan iborat. Bu farksiyalarning suv o`tkazuvchanligi yukori bo`lib bo`kish va plastiklik xossasiga ega emas, ammo shagalga nisbatan unda kapillyarlik va nam sigimi ancha yaxshi. Shuning uchun tabiiy kumlar (ayniksa mayda donalisi) ekinlar uchun yarokli xisoblanadi. Ammo ekinlar uchun kumlarning nam sigimi 10 foizdan kam bo`lmasligi lozim. Yirik va o`rtacha to`zon (chang) (0,05-0,005 mm). Yirik chang fraksiyalari 0,05-0,01 mm/ minerologik tarkibi jixatdan kumdan kam farklanadi. Shuning uchun unda kumning ayrim xossalari: plastik emasligi, kam ko`pchishi, nam sigimining yukori emasligi kabilar xarakterli. O`rta chang (0,01-0,005 mm) da slyuda mineralining ko`p bo`lishi bu fraksiyaga yukori plastiklik va birikish xossasini beradi. O`rtacha chang ancha mayda bo`lganligidan namni yaxshi ushlab turadi. Lekin uning suv o`tkazuvchanligi past. Koagulyatsiyalanish kobiliyatiga ega emasligi sababli, tuprok strukturasining shakllanishi va tuprokdagi fizik-kimyoviy jarayonlarida ishtirok etmaydi. Shuning uchun xam yirik va o`rtacha chang fraksiyalari ko`p bo`lgan tuproklar tez uvalanib, changlanib ketadi va zichlanadi, suvni kam o`tkazadi. Mayda chang (0,005-0,001) mm odatda ancha yukori dispersiyalanganligi bilan xarakterlanib, kator birlamchi va ikkilamchi minerallardan iborat. Shuning uchun xam yirik zarralarga xos bo`lmagan kator xossalar, jumladan, koagullanish va struktura xosil kilish xususiyatiga xamda singdirish kobiliyatiga ega, chirindi moddalarni ko`p saklaydi. Lekin mayda-nozik zarrachalarning ko`p bo`lishi tuprokning suv o`tkazuvchanligini yomonlashtiradi, o`simliklar uchun o`tadigan nam kam bo`ladi,

$www.arxiv.uz yukori ko`pchish va bo`kish, yopishkoklik, yorilib ketish va zich kovushmali bo`lishi bilan xarakterlanadi. Loyka \<0,001 mm\ asosan yukori dispers ikkilamchi minerallardan iborat. Birlamchi minerallardan kvars, ortoklaz, muskovit kabilar uchraydi. Bu fraksiya tuprok unumdorligida katta axamiyatga ega va tuprokda kechadigan kator fizik kimyoviy jarayonlarda asosiy rol o`ynaydi. Loyka fraksiyalari yukori singdirish kobiliyatiga ega, chirindi va o`simliklar uchun zarur azot xamda boshka moddalarni ko`p saklab turadi. Undagi kolloid zarrachalar tuprok strukturasining xosil bo`lishida muxim rol o`ynaydi. Ammo dispersiyalangan loyka fraksiyalari kator salbiy xossalarga olib keladi. Yukorida aytilganlardan ko`rinib turibdiki, mexanik elementlar o`lchamining maydalanib borishi bilan, ularning xossalari xam o`zgarib boradi. Ayniksa ana shunday keskin o`zgarishlar "fizik kum" \>0,01 mm \ bilan "fizik loy" \<0,01 mm\ fraksiyalari chegarasida yaxshi ifodalangan. Shuning uchun xam tuprokning mexanik tarkibini o`rganishda ana shu zarrachalarning mikdoriga aloxida e`tibor beriladi. 4. Tuprok yoki jinslardagi turli katta-kichiklikdagi mexanik elementlarning protsent bilan ifodalanadigan nisbiy mikdoriga mexanik tarkibi deb ataladi. Turli mexanik elementlarning mikdoriga ko`ra tuprok va jinslarning xossalari bir xil emas. Tuprok va jinslarning mexanik tarkibi uning fizik, fizik- kimyoviy xossalariga karab bir necha gruppalarga ajratiladi. Mexanik tarkibining klassifikatsiyasida "fizik kum" va "fizik loy" fraksiyalarining nisbati asos kilib olingan. Dastlabki ana shunday klassifikatsiyalardan birini N.M.Sibirsev tavsiya etgan. Keyinchalik kator klassifikatsiyalar (A.N.Sabanin, V.R.Vilyams) ishlab chikildi.$

www.arxiv.uz Ќ ozirgi vaktda N.A.Kachinskiyning ancha mukammallashtirilgan va foydalanish uchun kulay klassifikatsiyasi keng ishlatilmokda(6- jadval). jadval Tuproklar va ona jinslarning mexanik tarkibiga ko`ra klassifikatsiyasi. (N.A.Kachinskiy) Механик таркибига кўра кискача номи «Физик лой»(<0,01 мм) микдори, фоиз «Физик кум» (>0,01 мм) микдори, фоиз Т у п р о к л а р Под зол типи - даги Дашт типи даги хамд а кизил ва сарик тупро клар Шўрт об ва кучли шўрт облар Подз ол типи даги Дашт типид аги хамда кизил ва сарик тупрок лар Шўрт об ва кучли шўрто блар

www.arxiv.uz Кум тупрок: сочил ма кум бирик кан кум Кумлок тупрок Кумок тупрок енгил кумок ўрта кумок огир кумок Соз тупрок енгил соз ўрта соз огир соз 0-5 5-10 10- 20 20- 30 30- 40 40- 50 50- 65 65- 80 >80 0-5 5-10 10-20 20-30 30-45 45-60 60-75 75-85 >85 0-5 5-10 10- 15 15 - 2 0 2 0- 3 0 3 0- 4 0 40-50 50-65 >65 100- 95 95-90 90-80 80-70 70-60 60-50 50-35 35-20 <20 100-95 95-90 90-80 80-70 70-55 55-40 40-25 25-15 <15 100- 95 95-90 90-85 85-80 80-70 70-60 60-50 50-35 <35 Bu klassifikatsiyaga ko`ra mexanik tarkibining asosiy nomi "fizik kum" ning "fizik loy" ga bo`lgan nisbatiga karab beriladi va ko`shimcha nomlanayotganda esa, ko`prok uchraydigan fraksiyalar (shagal 3-1 mm, kum 1-0,05 mm, yirik chang 0,05-0,01 mm, changsimon 0,01-0,001 mm va loyka < 0,001 mm) mikdori e`tiborga olinadi. Masalan, bo`z tuproklar tarkibidagi fizik loy 28,1 foiz, kum 37,0, yirik chang 34,9, o`rtacha va mayda chang 16 yoki 12,1 foiz bo`lganda, mexanik tarkibiga ko`ra uning asosiy

www.arxiv.uz nomi - yengil kumok bo`lib, ko`shimcha nomi - yirik chang kumlidir. Mexanik tarkibining ko`shimcha nomi, misolda keltirgandek, tuprokda ko`prok uchraydigan ikki fraksiya asosida berilib, oxirida aytiladigan (masalan, kum) uning ko`prok ekanligini ifodalaydi. N.A.Kachinckiy o`zining mukammal (uch xadli) klassifikatsiyasida kum, chang va loykalarning nisbatini xam xisobga oladi, sho`nga ko`ra kaysi fraksiyaning ko`pchiligiga karab tuprok turli nom bilan ataladi. Masalan, ogir kumok va o`rta kumok tuproklar yana kuyidagi gruppalarga bo`linadi: changli - loyka tuprok, loyka-changli tuprok, yirik changli-loyka tuprok, loyka-yirik changli tuprok, changli tuprok, yirik changli tuprok, kum-changli tuprok, loyka-kum tuprok, changli -kum tuprok.O`rta va yengil soz tuproklar esa loykali-chang tuprok, changli-loyka tuprok, yirik changli-loyka tuprok, loykali-yirik chang tuproklarga bo`linadi. Kovushmagan kumlar: mayda donador, o`rtacha donador, yirik donador, mayda donador-shagalli, o`rtacha donador - shagalli (graviyli), yirik donador-shagalli kovushmagan kumlarga bo`linadi. Kovushmagan kumlarda chang va loykalar mikdori xisobga olinadi va zarrachalarning katta-kichikligiga karab ular tegishli nom bilan ataladi. Shuni e`tiborga olish lozimki, klassifikatsiyada tuprokning genetik tabiati, ulardagi loy fraksiyalarning struktura agregatlariga birlashuvi xossasi e`tiborga olingan bo`lib, bunda gumus mikdori, tarkibi va almashinuvchi kationlar xamda mineralogik tarkibi muxim axamiyatga ega. Bu xususiyatlar kanchalik yaxshi ifodalangan bo`lsa, fizik loy mikdori bir xil bo`lgan sharoitda xam loy zarrachalarining xossalari unda kuchlirok namoyon buladi. Shuning uchun xam doim dasht tuproklari, kizil va sarik tuproklar podzol, sho`rtob tuproklarga

www.arxiv.uz nisbatan strukturali bo`lganidan, undagi fizik loy mikdori bu tuproklarda ancha ko`prok saklangandagina ogir mexanik tarkibli kategoriyalarga kiritiladi. Masalan 6-jadvalga ko`ra dasht tuproklari (kora tuprok kabi) ni soz tuproklar jumlasiga fizik loy mikdori 60-75 foiz bo`lganda, podzol tuproklarni 50-65 foiz, sho`rtoblarni esa 40-50 foiz bo`lganda kiritiladi. Demak, mexanik tarkibni aniklayotganda tuproklar kelib chikishining genetik xususiyatlariga e`tibor berish lozim. 5. Mexanik tarkibi tuprokning eng muxim fundamental xossalari va unumdorligini belgilovchi asosiy ko`rsatkichlaridan biri bo`lib, birinchi navbatda uning agronomik axamiyati kattadir. Tuprokning suv o`tkazuvchanligi, nam sigimi kabi xossalari xamda xavo-suv, issiklik kabi rejimlari mexanik tarkibi bilan bevosita boglik bo`lib, sugorish va zax kochirish melioratsiyasida bu ko`rsatkichlar muxim rol o`ynaydi. Turli mexanik tarkibli tuproklar xar xil unumdorlikka ega bo`lganligidan yerni ishlash, o`simliklarni oziklantirish bo`yicha turli agrotexnik tadbirlar olib boriladi. Soz tuproklar odatda kumok va kumli tuproklarga nisbatan o`simliklar uchun zarur ozika kul moddalarni ko`prok saklaydi. Mexanik tarkibi tuprokning singdirish kobiliyati, oksidlanish-kaytarilish sharoitlariga, yerda chirindining va ozik moddalarning to`planishida xam muxim rol o`ynaydi. Mexanik tarkibiga ko`ra yerga ishlov berish sistemasi, dala ishlarining muddatlari, o`gitlash normasi, kishlok xo`jalik ekinlarini joylashtirish sxemalari kabilar belgilanadi. Yerga ishlov berishda kishlok xo`jalik mashinalari va kurollariga ko`rsatiladigan karshilikni belgilaydigan tuprokning fizik-mexanik xossalari xam mexanik tarkibiga boglik. Bu xossasiga ko`ra traktorlar uchun sarflanadigan yokilgi va ish normalari belgilanadi. Ayonki, mexanik tarkibi ogirlashuvi bilan

www.arxiv.uz tuprokning ish kurollariga ko`rsatadagin karshiligi va yokilgi sarfi xam ortadi. Masalan, yengil kumoklarda tuprokning karshiligi xar kvadrat sm.ga 0,50-0,70 kg.ni tashkil etib 10-12 - kg/ga yokilgi sarflanganda, o`rtacha kumoklarda -0,93-1,06 kg/sm2 va yokilgi sarfi 15-18 kg/ga ni, yengil soz tuproklarda esa karshilik yanada kuchli bo`lib, yokilgi sarfi gektariga 28-30 kg ni tashkil etadi. Kum va kumlok tuproklar yengil xaydalganidan dexkonchilikda bularni yengil tuproklar jumlasiga kiritiladi. Suvni yaxshi o`tkazib, makbul xavo rejimiga ega, tez isiydi. Lekin bu tuproklar kator salbiy xususiyatlarga, jumladan, kam nam sigimiga ega. Shuning uchun xatto seryogin rayonlarda xam o`simliklarga nam yetarli bo`lmaydi. Yengil tuproklarda chirindi va o`simliklar uchun zarur ozik moddalar kam va singdirish kobiliyati past bo`ladi, shamol eroziyasiga ko`prok uchraydi. Ogir kumok va soz tuproklar ancha yukori birikkanligi va nam sigimining ko`prok bo`lishi bilan xarakterlanadi. Ozik moddalar bilan yaxshirok ta`minlangan, chirindiga boy. Bunday tuproklarga ishlov berishda aytilganidek, ancha ko`p kuch va energiya sarflanadi. Shuning uchun bu tuproklar ogir tuproklar deb yuritiladi. Strukturasiz ogir tuproklar nokulay fizik va fizik-mexanik xossalarga ega. Suv o`tkazuvchanligi past, yengil changlanib ketadi, katkalok xosil bo`ladi, zichligi yukori, yopishkokligi va ko`pincha xavo, issiklik rejimlarining nokulay bo`lishi bilan ajralib turadi. Bu tuproklar xam kumli va kumlok tuproklar singari kishlok xo`jaligida foydalanish uchun uncha kulay emas. Strukturali va kam strukturali yengil kumok va o`rta kumok tuproklar kator makbul xossalari bilan xarakterlanib, dexkonchilik uchun kulaydir. Tabiiy iklim sharoitlari va tuprok tiplariga ko`ra mexanik tarkibining makbulligi xam o`zgaradi. Masalan, dasht zonasining yaxshi strukturali kora tuproklari uchun ancha ogir mexanik tarkib

www.arxiv.uz (ogir kumok va soz tuproklar) xam namni yaxshi to`plash imkonini beradi. Bo`z tuproklarda esa o`rtacha kumok mexanik tarkib ancha yaxshi xisoblanadi. Mexanik tarkibi baxolanayotganda, shuningdek kishlok xo`jalik ekinlarining biologik xususiyatlari va ularning tuprok sharoitlariga bo`lgan talabchanligiga xam e`tibor berish lozim. Masalan, kartoshka va ko`pchilik sabzavot ekinlari uchun kumlok va yengil kumok tuproklar ancha kulaydir. Tuprokning mexanik tarkibi ona jinslar tarkibi bilan boglik bo`lib, yerdan unumli foydalanilganda va turli tadbirlar ko`llanilganda, uning xossalari yaxshilanib boradi. Buning uchun turli usullardan foydalaniladi. Masalan, kum tuproklarni gillash (yerga loyka okizish), maxalliy o`git ko`llanish bilan yoki ogir soz tuproklarni kumlash (yerga kum solish) yo`li bilan dexkonchilikda yaxshilab borish mumkin. Asosiy adabiyotlar: 1a. Karimov I.A. Kishlok xo`jaligi tarakkiyoti – to`kin xayot manbai. Birinchi chakirik O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi X sessiyasida so`zlagan nutki, T. O`zbekiston, 1998. 1b. Abdullayev X.A. O`zbekiston tuproklari. T., 1973.

www.arxiv.uz 2. M.Baxodirov, A.Rasulov. "Tuprokshunoslik" (maxsus muxarrir I.Boboxo`jayev), Toshkent. O`kituvchi.1975. 3. I.Boboxo`jayev. P.Uzokov, Tuprokning tarkibi, xossalari va analizi (Tuprokshunoslikdan amaliy ko`llanma) T.Mexnat, 1990. 4. I.Boboxo`jayev. P.Uzokov. "Tuprokshunoslik" Toshkent. "Mexnat" -1995. 5. Gofurov K.G. Abduraxmonov T. Tuprok bonitirovkasi kursi. T. 1998. 6. Kovda V.A. Osnovi ucheniya o pochvax. T1-2 Nauka. M.1973 g. 7. Pankov M.A. Tuprokshunoslik. T., "O`rta va oliy maktab" davlat nashriyoti, 8. Pankov M.A. Pochvovedeniye. "O`kituvchi", T.1970. 9. Pankov M.A. Meliorativnoye pochvovedeniye. T. "O`kituvchi", 1974. 10. Pochvovedeniye, Kaurichev I.S., taxririda. M.VO Agropromizdat, 1989. 11. Pochvovedeniye. V.A.Kovda va B.G.Rozanov taxririda, 1-2 kismlar. M., Visshaya shkola, 1988. 12. Rasulov A., Ermatov I. Tuprokshunoslik dexkonchilik asoslari bilan. T.o`kituvchi, 1980. 13. Tursunov L.T. Tuprok fizikasi. T. Mexnat, 1988. 14. O`zbekiston respublikasi "Yer kodeksi". T.. 1998 g. 15. O`zbekiston Respublikasi "Davlat Yer kadastri to`grisida"gi konun T., 1998. 16. 1998-2000 yillardagi davrda kishlok xo`jaligi iktisodiy isloxatlarni chukurlashtirish dasturi. T.1998. 17. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tuproq gigiyenasi

Tuproq va yer narxi

Havo, tuproq va suv mikroflorasi

Tuproq zaxiralar va ularning ekologik xolati

Tuproqlarni ekologik jihatdan baholash va tuproq bonitirovkasi