Тупроқ хусусиятлари билан ҳосил ўртасидаги корреляцион боғланишлар - Biologiya - Referatlar

Тупроқ хусусиятлари билан ҳосил ўртасидаги корреляцион боғланишлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

316 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Тупроқ хусусиятлари билан ҳосил ўртасидаги корреляцион боғланишлар ва уни тасвирлаш йўллари ТУПРОҚ ХУСУСИЯТЛАРИ БИЛАН ҲОСИЛ ЎРТАСИДАГИ КОРРЕЛЯЦИОН БОҒЛАНИШЛАР ВА УНИ ТАСВИРЛАШ ЙЎЛЛАРИ. Иқтисодий кўрсаткичлардан бири бу бир гектар ер майдонидан олинган ҳосил миқдори бўлиб, бу кўрсаткичдан ҳамма вақт ҳам тўғридан – тўғри фойдаланиб бўлмайди. Тупроқларни баҳолашда тупроқ хоссалари ва ундан олинадиган ҳосил миқдорлари ҳам математик нуқтаи назардан қайта ишлашга муҳтож, яoни у рақамлар қай даражада тўғри эканлигини математик статистика орқали ўз ифодасини топади. Юқорида таoкидланганидек тупроқ хоссалари тўғрисидаги ишончли маoлумотлар билан шу тупроқдан олинган ҳосил ўртасидаги корреляцион боғланишгина тупроқни сахийлигини негизини ташкил қилади. Математик қайта ишлаш усуллари кўп бўлиб, уларнинг ичида синалган ва тупроқшуносликда, тупроқни баҳолашда, агрокимёда қўлланилаётган усул бу корреляция ва регрессия ҳисобланади. Корреляцион таҳлил тупроқ хоссалари билан қишлоқ хўжалик экинларини ҳосили ўртасидаги алоқадорликни математик аниқликда кўрсатиб боради ва тупроқни табиий хоссаларини бонитировка негизи учун яроқли эканлигини аниқлаб, исботлаб боради. Корреляция - лотинча сўз бўлиб, "cоrrelatiо" нисбат демакдир.

www.arxiv.uz Бу атама кўпчилик фанларни турли тармоқларида кенг қўлланилади. Корреляциядан, айниқса бир кўрсаткич иккинчисини ҳосил бўлишида бевосита таoсир қиладиган катталикларни алоқадорлигини аниқлашда фойдаланиш яхши натижа беради. Бу соҳада қишлоқ хўжалиги фанларида тупроқдаги гумус миқдори билан ғўза ёки бошқа қишлоқ хўжалиги экин тури билан ҳосили ўртасидаги боғланишларни аниқлаш катта амалий аҳамиятга эга. Худди шу каби тупроқдаги ҳаракатчан фосфор, калий, азот миқдори билан экинларни ўсиши ва ривожланиши ўртасидаги боғланишлар ёки уларни ҳосиллари ўртасидаги алоқадорликлар ҳам аслида корреляцион боғланишлар қаторидан жой олади. Тўпламларни ўзаро корреляцияси функционал боғланишда бўлиши мумкин. Бир ёки бир қанча аргументларни ўзгариши билан функцияни ўзгаришига "регрессия" дейилади. Одатда иккита ўзгарувчан катталик ўртасидаги функционал боғланиш қуйидагича тасвирланади: y=f(х). Бунда: " Y " эса "Х" белгини функцияси. f - лотинча fu nc tiо, яoни функция сўзини бош ҳарфи. f - бирорта қийматни кўрсатмайди, лекин ҳар қандай функционал боғлиқликни кўрсатади. Эҳтимоллар назариясида регрессия бирор катталикни ўртача қийматини " Y " бошқа бир қиймати " X " билан алоқадорлиги тариқасида тушунилади. Масалан; тупроқ таркибидаги сувда эрувчан тузларнинг умумий миқдори билан ғўза ҳосилдорлиги ўртасидаги ёки гумус қатлами қалинлиги билан ҳосил ўртасидаги, сингдирилган натрий миқдори билан тупроқни шўртоблиги ва ундан (тупроқдан) олинадиган ҳосил ўртасидаги

www.arxiv.uz боғланишларни функционал боғланишлар тариқасида келтиришимиз мумкин. Ҳосил билан тупроқни табиий хоссалари ўртасидаги боғланишларни оддий регрессия чизиқлари орқали тасвирлаш мумкин. Ҳосил билан тупроқни бирор хусусияти, ёки хоссалари ўртасидаги боғланиш тўла ёки яхши, қисман ёки кучсиз, аксинча, ҳеч қандай алоқадорликда бўлмаса уларни қуйидагича оддий усулда y=f(х) дан фойдаланиб тасвирлаш мумкин. 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 Я хши 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 Кучсиз 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 Й щы Бу ҳодисани биз тупроқни шўрлик даражаси билан ғўза ҳосилдорлиги ўртасида яққол кўришимиз мумкин. Бунда абцисса ўқига тупроқни шўрлик даражаси (аргумент) ордината ўқига ҳосил миқдори (функция) жойлаштирилади.

www.arxiv.uz Олинган эмперик регрессион чизик тупроқни шўрлик даражаси ортиши билан ҳосил миқдори камайишини кўрсатади. 35 30 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 ц/га Ыуруы ыолдиы , % . Таoкидланганидек, энг аввало тупроқ хусусияти билан ҳосил ўртасидаги боғланиш график усулда аниқланган кейин маoлумотларни математик усулда ҳар томонлама қайта ишлашга киришилади. Тупроқни бонитаровкалаш мақсадларида қўлланиладиган маoлумотларни математик қайта ишлаш усули тартибига кўра энг аввало ўрта арифметик қиймат (М) топилади.n x M   S x - кўрсаткичлар йиғиндиси ; n - кузатувлар сони . Ўрта арифметик қийматни аниқлашни ҳам ўзига хос хусусияти бор , я o ни тупроқ типи , ўсимлик тури , нави , тупроқ типчаси , айирмаси ва бошқа ҳоллар учун алоҳида - алоҳида ҳисоблаш мақсадга мувофиқ . Масалан ; катта бир даҳа учун ҳисоблаш керак бўлса , унда тупроқ типлари бўз воҳа , ўтлоқи воҳалардан иборат бўлган тақдирда ҳисобланиши лозим бўлган кўрсаткич алоҳида - алоҳида ҳисобланади . Ма o лумотларини математик усулда қайта ишлашда фақат ўрта арифметик қийматга нисбатан катталикларни четланиши тўғрисида хулоса қилиш тўғри бўлмайди . Буни аниқлаш учун эса ўртача квадратик четланиш топилади.

www.arxiv.uz1 2    n x  S x 2 - ўрта арифметик қийматга нисбатан ҳамма вариантларни четланишини квадрати. Ўрта квадратик четланиш муҳим статистик кўраткич ҳисобланади. Эҳтимоллар назариясига кўра М= + δ оралиғида кузатувларда ҳамма маoлумотларни 68,3 % жойлашади. М= + 2δ да 95,4 %, М= + 3δ да 99,7 % катталиклар жойлашади. Ўзгарувчанлик таҳлил қилишда ўрта квадратик четланиш ҳам камлик қилади, шу боис ўзгарувчанлик коэффициенти, яoни "вариация" коэффициенти ҳисобланади. % 100 M V    V - вариация коэффициенти. Ўрта арифметик қийматни типик эканлигига ва тўғрилигига тўла ишониш учун ўрта арифметик қийматни ўртача ҳолатлиги ( m ) аниқланади. ;n m   Эҳтимоллар назариясига кўра тўплам норма тақсимланган ҳолда , кузатив миқдори кўп бўлганда мингтадан 683 таси М ± m оралиғида , 954 таси М ± 2m ўртасида , 997 таси М ± 3m да ўз ифодасини топади . Ўртача ҳато ўрта арифметик қийматга нисбатан фоизларда ифодаланади . Олинган катталикка аниқлик катталиги ( Р ) дейилади . ; 100 M m P 

www.arxiv.uz Аниқлик катталиги қанча кичик бўлса , натижа шунча ишончли бўлади . Ишонч даражаси (t) эса қуйидагича аниқланади.; m M t Олинган ма o лумотлар тўплам сони катта бўлганда бу кўрсаткич >3 бўлиши керак , я o ни ҳатоликдан 3 карра кўп бўлади . Мисол учун 1999 йилги Ёзёвон туманида ўтказилган кузатув натижаларини кўриб чиқайлик . Янгидан суғориладиган ўтлоқи саз тупроқларида гумус миқдори 18 та кесманинг ҳайдов қатламида (0-30 см ) қуйидаги тўплам (n) ни 1,2; 1,0; 0,9; 0,8; 1,1; 1,1; 1,3; 1,2; 1,4; 0,8; 1,1; 1,0; 0,9; 0,9; 0,8; 0,7; 1,0; 1,1 ташкил қилди . Ўртача арифметик қиймати 02,1 18 3, 18 18 1,1 0,1 7,0 8,0 9,0 9,0 0,1 1,1 8,0 4,1 2,1 3,1 1,1 1,1 8,0 3,0 0,1 2,1                      n n M Ўртача қийматдан ҳар бир катталикни фарқини топамиз ва квадратга оширамиз. Y = -1,2;-1,0;-0,9;-0,8;-1,1;-1,1;-1,3;-1,2;-1,4;-0,8;-1,1; -1,0;-0,9;-0,9;-0,8;-0,7;- 1,0;-1,1. Х = +0,2; 0,0;-0,1;-0,2; +0,1; +0,1; +0,3; +0,2; +0,4; -0,2; +0,1; 0,0; -0,1; -0,1; -0,2; -0,3; -0,0; +0,1. Х 2 =0,04; 0,0; 0,01; 0,04; 0,01; 0,01; 0,09; 0,04; 0,16; 0,04; 0,01; 0,0; 0,01; 0,01; 0,04; 0,09; 0,0; 0,01. Ўртача квадратик чекланишни қуйидагича аниқлаймиз.

www.arxiv.uz19,0 03,0 1 17 61,0 1 18 61,0 1 2               n x  Юқорида келтирилган қоидаларга кўра айтиш мумкинки, М ± δ, яoни 1,0 ± 0,19 да 77,7 %, М ± 2δ, яoни 1 ± 0,38 - 94,4 % катталиклар жойлашади. Демак бизнинг ҳолатимизда, олинган катталикларни деярли ҳаммаси М ± 2б оралиғида жойлашади. Бу қоидадан фақатгина битта рақам (1,4) ташқарида қолади ҳолос. Вариация коэффициенти бу тупроқдаги гумус миқдори учун қуйидагича ҳисобланади. % 19 0,1 19,0 100 100        M V  Ўртачани ҳатолиги унча катта эмас. 04,0 2.4 19,0    n m  Бу шароитдаги аниқлик кўрсаткичи %0,4 0,1 04,0 100 100     M m P Ишончлилик даражаси ; 25 04,0 0,1    m M t Математик усулда маoлумотларни қайта ишлашни охирги натижаларини жадвал тариқасида кўрсатиш яхши натижалар беради, яoни хусусиятлар яққол кўринади. 33-жадвал.

www.arxiv.uz Маoлумотларни математик усулда қайта ишлаш натижалари. Гумус миқ- дори, % Мх. Пах- та, ц/ га My . Ўр- тача ҳато- лик, m . Ўрта квадра- тик чекла- ниш, δ. Аниқ- лик қийма- ти, Р, %. Вариа- ция коэф- фици- енти, V , %. Ўрта- чани ишонч дара- жаси, t Куза- тиш сони (тўп- лам), N Корре- ляция коэф- фици- енти, r 1,0 0,04 0,19 4 19 25 18 - 21,9 - - - - 19,7 18 0,63 Тупроқни табиий ва иқтисодий баҳолашда юқорида қайд қилинганидек тупроқни айрим хоссаси ёки хоссалари билан қишлоқ хўжалик экинидан оланган ҳосил ўртасидаги боғланишларни топиш зарур бўлади. Математик қоидага кўра икки катталик орасидаги тўғридан-тўғри боғланишга корреляцион боғланиш дейилади. Бу катталик, яoни корреляция коэффициенти +1 дан -1 гача ораликда бўлади. Плюс белги боғланишни ижобийлигини, минус белги эса салбийлигини кўрсатади. Корреляция коэффициенти +1 га қанча яқин бўлса, бу икки кўрсаткич ўртасидаги алоқадорлик шунча яқин эканлигидан далолат беради. Корреляция коэффициенти 0,51 - 0,70 бўлса алоқадорлик ўртача, 0,71-0,90 оралиғида зич, яoни яхши >0,9 бўлса, жуда яхши ҳисобланади. Корреляция коэффициенти қуйидаги формула асосида ҳисобланади.2 2     ay ax ay ax r Σ ах • ау - ўрта арифметик қийматдан айрилган ҳар бир омил катталиги, ўзаро кўпайтирилганларни жами.

www.arxiv.uz Мисол тариқасида юқоридаги гумус учун олинган майдонлардаги ҳосилдорлик билан гумус миқдори ўртасидаги корреляцион боғланишларни кўриб чиқишимиз мумкин. Бунинг учун жадвал усулидан фойдаланиш бир мунча қулайликлар яратади. Демак махсус (34) жадвалга берилган қийматларни, яoни гумус ва ҳосилдорлик миқдорини жойлаштирамиз, ҳисоб китобларни шу аснода давом эттирамиз. Энг аввало ҳар бир омил учун ўрта арифметик қийматларни топамиз. Олинган натижа, яoни корреляция коэффициенти +0,63 ни ташкил қилади, демак бизни шароитимизда гумус миқдори билан олинган ҳосил ўртасидаги боғлиқлик кучсиз бўлсада бор, яoни гумус миқдори ортиши билан пахта ҳосили ҳам оз бўлсада ортади. Корреляция коэффициентини ҳатолиги ( m r ) қуйидагича ҳисобланади.32,0 24,4 37,0 1 1 2      n r mr Алоқанинг ишонч даражасии (t) ,3 97,1 32,0 63,0     rm r t демак ўзаро боғлиқлик мавжуд. 3 4 -жадвал. Корреляция коэффициентини ҳисоблаш. № Гумус, %. (х) Пахта, ц/га (у) ах ау ах.ау ах 2 ау 2 1 1,2 22,1 0,2 0,2 0,04 0,040 0,40 2 1,0 20,2 0 -1,7 0 0 2,89 3 0,9 21,2 -0,1 -0,7 0,07 0,01 0,49 4 0,8 18,2 -0,2 -3,7 0,74 0,04 13,69 5 1,1 23,4 0,1 1,5 0,15 0,010 2,25 6 1,1 22,1 0,1 0,2 0,02 0,010 0,04 7 1,3 23,1 0,3 1,2 0,36 0,09 1,44 8 1,2 24,0 0,2 2,1 0,42 0,040 4,41 9 1,4 24,3 0,4 2,4 0,96 0,16 5,76 10 0,8 18,8 -0,2 -3,1 0,62 0,04 9,61

www.arxiv.uz 11 1,1 22,2 0,1 0,3 0,03 0,01 0,09 12 1,0 22,3 0 0,4 0 0 0,16 13 0,9 24,1 -0,1 2,2 -0,22 0,01 4,84 14 0,9 22,1 -0,1 0,2 -0,02 0,01 0,04 15 0,8 18,2 -0,2 -3,7 0,74 0,04 13,69 16 0,7 22,3 -0,3 0,4 -0,12 0,09 0,16 17 1,0 23,1 0 1,2 0 0 1,44 18 1,1 22,8 0,1 0,9 0,09 0,01 0,81 n =18 Σ 18.3 Σ 394.5 - - Σ 3.88 Σ 0.61 Σ 61.850,1 02,1 18 3, 18    M x 9, 21 18 5, 394  y M n=18 63,0 14,6 88,3 73, 37 88,3 85, 61 61,0 88,3     r Ма o лумотларни бу тарзда қайта ишлаш айни вақтда катта вақт , эҳтиётлик , зийраклик ва пухта билим талаб қилади , аммо уларни хозирги замон комп p ютерларида махсус дастурлар асосида ҳисоблаш аниқликни ошириш Билан бирга вақтни тежайди . Ма o лумотларни ЭҲМ да қайта ишлаш дастурлари. Ҳозирги даврда бу амалларни ЭҲМ-ларда махсус дастурлар орқали тез ва сифатли бажариш мумкин. Шундай дастурлардан бири, я o ни корреляция коэффициенти, ўрта арифметик қиймат, вариация коэффициенти ва бошқалар учун Юлдашев ва Каримовлар томонидан ишланган қуйидаги дастурдан фойдаланиш тавсия этилади. Dastur B . Option Explicit Dim a Dim b Dim sa As Double

www.arxiv.uz Dim sb As Double Dim na As Long Dim nb As Long Dim UrtaArifa As Double Dim UrtaArifb As Double Public Sub Command1_Click() Dim i As Integer a = Split(Text1.Text, " ", -1) na = UBound(a) + 1 sa = 0 For i = 0 To UBound(a) List1.AddItem (Trim$(a(i))) a(i) = Val(a(i)) sa = sa + a(i) Next Dim j As Integer b = Split(Text2.Text, " ", -1) nb = UBound(b) + 1 sb = 0 For j = 0 To UBound(b) List2.AddItem (Trim$(b(j))) b(j) = Val(b(j)) sb = sb + b(j) Next Label22.Caption = Str(sa) Label24.Caption = Str(sb) Label32.Caption = Str(na) On Error GoTo Line1 Line1:

www.arxiv.uz If (Text1.Text = "") Or (Text1.Text = "") Then MsgBox " Берилганлар киритилмаган !", vbCritical, " Хато хакида хабар " End If End Sub Private Sub Command2_Click() With List1 If .ListCount > 0 Then .Clear End If End With With List2 If .ListCount > 0 Then .Clear End If End With Text1.Text = "" Text2.Text = "" Label3.Caption = "" Label5.Caption = "" Label7.Caption = "" Label9.Caption = "" Label11.Caption = "" Label13.Caption = "" Label15.Caption = "" Label17.Caption = "" Label19.Caption = "" Label20.Caption = "" Label22.Caption = "" Label24.Caption = ""

www.arxiv.uz Label26.Caption = "" Label28.Caption = "" Label30.Caption = "" Label32.Caption = "" End Sub Private Sub Command3_Click() Dim UrtaArifa As Double Dim KvIldiz As Double Dim i As Integer Dim UrtaKvChet As Double Dim VarKoef As Double Dim UrtaXato As Double Dim AniqlikKursat As Double Dim IshonchDar As Double On Error GoTo Line2 UrtaArifa = sa / na Label3.Caption = Str(UrtaArifa) Dim sk As Double sk = 0 For i = 0 To UBound(a) sk = sk + (UrtaArifa - a(i)) ^ 2 UrtaKvChet = Sqr(sk / na) Next Label5.Caption = Chr(177) + Str(UrtaKvChet) VarKoef = 100 * UrtaKvChet / UrtaArifa Label7.Caption = Chr(177) + Str(VarKoef) KvIldiz = Sqr(na) UrtaXato = UrtaKvChet / KvIldiz Label9.Caption = Chr(177) + Str(UrtaXato) AniqlikKursat = (100 * UrtaXato) / UrtaArifa

www.arxiv.uz Label11.Caption = Str(AniqlikKursat) IshonchDar = UrtaArifa / UrtaXato Label13.Caption = Str(IshonchDar) Line2: If (Text1.Text = "") Or (Text1.Text = "") Then MsgBox " Берилганлар киритилмаган !", vbCritical, " Хато хакида хабар " End If End Sub Private Sub Command4_Click() frmAbout.Show vbModal End Sub Private Sub Command5_Click() Dim i As Integer Dim j As Integer Dim k As Integer Dim ax() As Double Dim bx() As Double Dim axkv() As Double Dim sax As Double Dim bxkv() As Double Dim sbx As Double Dim sumkupaxbx As Double Dim kupaxbx() As Double Dim korkoef As Double Dim korkoefxato As Double Dim ishonchKursat As Double On Error GoTo Line2 UrtaArifa = sa / na UrtaArifb = sb / nb sax = 0

www.arxiv.uz ReDim ax(na) As Double ReDim axkv(na) As Double For i = 0 To UBound(a) ax(i) = a(i) - UrtaArifa axkv(i) = ax(i) ^ 2 sax = sax + axkv(i) Next Label28.Caption = Str(sax) sbx = 0 ReDim bx(nb) As Double ReDim bxkv(nb) As Double For j = 0 To UBound(b) bx(j) = b(j) - UrtaArifb bxkv(j) = bx(j) ^ 2 sbx = sbx + bxkv(j) Next Label30.Caption = Str(sbx) sumkupaxbx = 0 ReDim kupaxbx(na) As Double For k = 0 To UBound(a) kupaxbx(k) = ax(k) * bx(k) sumkupaxbx = sumkupaxbx + kupaxbx(k) Next Label26.Caption = Str(sumkupaxbx) korkoef = sumkupaxbx / Sqr(sax * sbx) Label15.Caption = Str(korkoef) korkoefxato = (1 - korkoef ^ 2) / Sqr(na) Label17.Caption = Chr(177) + Str(korkoefxato) ishonchKursat = korkoef / korkoefxato Label19.Caption = Str(ishonchKursat)

www.arxiv.uz Label20.Caption = Str(UrtaArifb) Line2: If (korkoef = 1) Or (korkoefxato = 0) Then MsgBox " Берилганлар киритилмаган ёки корреляция коэффициенти 0 га тенг !", vbCritical, " Хато хакида хабар " End If End Sub

O'xshashlar

Тупроқ ва ер нархи

Биоценозлар ва экосистемалар

Тупроқ бонитировкасининг тарихи, ўрганиш объекти, усули ва равнақи

Суғориладиган ерларни бонитировкалаш усули

Тупроқларни экологик жиҳатдан баҳолаш ва тупроқ бонитировкаси