Суғориладиган ерларни бонитировкалаш усули - Biologiya - Referatlar

Суғориладиган ерларни бонитировкалаш усули

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

393 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Тупроқларни бонитировкалаш шкаласи 2. Бонитировка коэффициентлари. 3. Шўр тупроқларни бонитировкалаш усули. 4. Тупроқ бонитировкасида унинг эрозияланганлиги, скелетлилигини эътиборга олиш. 5. Ҳайдов қатламидаги гумус миқдори, ҳайдов ости қатлами зичлиги учун ишланган коэффициентлар тўғрисида. 6. Тупроқ зичлиги ва бонитировка. 7. Тупроқни бонитировкалаш ишларини амалга ошириш. 8. Тупроқни бонитировка баллига қараб қишлоқ хўжалик 9.Экинларини ҳосилдорлигини чамалаш 10. Тупроқни саҳийлик даражасини ифодаловчи Хаританинг мазмуни

www.arxiv.uz СУҒОРИЛАДИГАН ЕРЛАРНИ БОНИТИРОВКАЛАШ УСУЛИ. Ер ислохотини мукаммал ва сифатли амалга ошириш учун "Ер кодекси", Ўзбекистон Республикаси Давлат Ер кадастри тўғрисида қонунлар қабул қилинди. Бу қонунларда Ер ресурсларидан самарали фойдаланиш, фойдаланувчиларни рағбатлантириш, ер эгаларини тупроқ унумдорлигини оширишга қаратилган ҳатти-ҳаракатларини эoтиборга олиш қоидалари кўрсатилган. Ер нархи, тупроқ бонитировкаси маoлумотлари энг аввало Ер кадастрининг таркибий қисмлари ҳисобланади ва қуйидаги мақсадлар учун фойдаланилади: - ерга солинадиган солиқ ҳажмини аниқлаш - ҳосилни режалаштириш - ноқишлоқ хўжалик эҳтиёжлари учун ерни ажратишни асослаш - ерга тўланадиган тўлов (компенсация) миқдори - арендага ва фермер хўжаликларига берилганда, пай шаклида фойдаланганда ер майдонларини нархини аниқлашда. - қишлоқ хўжалик корхоналарини хўжалик фаолиятини баҳолашда - ердан рационал ва самарали фойдаланишни рағбатлантиришда - ердан нотўғри фойдаланишда жарималарни миқдорини белгилашда - тупроқни деградацияланишдан, ифлосланишдан сақлаш, унумдорлигини ошириш ва қайта тиклаш ва бошқалар. Тупроқ бонитировкаси - тупроқнинг унумдорлик даражасини миқдор жиҳатдан баҳолаш демакдир. Бу баҳолаш нисбий бўлиб, солиштириш асосида олиб борилади. Тупроқни бонитировкалаш уни хосса ва хусусиятларини ҳисобга олиш асосида бажарилади. Бунда экин турининг ҳосили билан тупроқ хоссалари

www.arxiv.uz ўртасидаги энг зич боғланиш аниқланиб, шу асосда тупроқ баҳоланади. Бонитировка ишларини натижалари балларда ифодаланади. Тупроқ баҳоси билан ўсимлик тури ва ҳосили ўртасида махсус боғланишлар бўлади. Ўзбекистонда суғориладиган ерлар бонитировкаси етакчи ўсимлик ҳисобланган ғўза асосида олиб борилади. Ғўза мажмуаси ўсимликлари учун ишланган. Ҳозиргача Ўзбекистонда суғориладиган ерларни бонитировкалашда ҳар хил усуллардан фойдаланилган. Бу усулларга 1969 йилда нашр этилган Генусов А. З., Горбунов Б. В. ва бошқалар томонидан ишланган, ҳамда 1989 йилда нашр этилган Ли В. Н., Елюбаев С. М. ва бошқаларни ишларини келтириш мумкин. Булардан ташқари 1977 йилдаги Шредер В. Р., Решетов Г.Г. ишларини келтириш мумкин. Суғориладиган ерларни табиий хоссаларига қараб баҳолаш услубларини ичида нисбатан мукаммал услуб тариқасида Ж. Сатторов, Ж. Кунгиров ва бошқаларни 1994 йилдаги ишлари ҳисобланади. Ва нихоят 1998 йилда "Ўздаверлойиҳа" Ер кадастри филиали ходимлари Ли В. Н., Мақсудов Ж. М., Акрамов И. А. ҳамда тупроқшунослик ва агрокимё илмий тадқиқот институти олимлари Қўзиев Р.Қ., Турапов И. Т. лар томонидан юқоридаги услубиятларда йўл қўйилган камчиликларни бартараф қилишга қаратилган энг янги усул ишлаб чиқилди. Янги усулда негизли жадвал (шкала) тупроқларни генетик гуруҳлари ва механик таркибига таянган ҳолда тузилган. Олдинги негизли жадваллар эса ерларни суғорилганлик даражаси ва маданийлашганлиги асосида тузилган. Бу кўрсаткичларни аниқлашда мавҳумликка кўп марта дуч келинар эди. Янги услубиятда юқорида қайд қилинганидек тупроқларни табиий хоссаларига кўра баҳолашда уларни генетик гуруҳларига ва механик таркибига таянилади. Булардан ташқари тупроқни сифат жиҳатдан баҳолайдиган муҳим

www.arxiv.uz агрономик хоссаларига асосан махсус бонитировкаловчи коэффициентлар ҳисоблаб чиқилган. Бу коэффициентлардан тупроқни бонитировкалаш жараёнида фойдаланилади. Услубиятга кўра ғўза экинлари асосида ишланган бонитет баллари шоли ва каноп экинлардан бошқа барча қишлоқ хўжалик экинлари экилган майдонларни баҳолашга лойиқ. Тупроқларни баҳолаш ёпиқ 100 балли шкала асосида олиб борилади. Энг юқори маҳсулдорликка эга бўлган, яхши физик, кимёвий, биологик хусусиятларга эга бўлган ерлар 100 балл билан баҳоланади. Бошқа ерлар буларга нисбатан баҳоланади. Шунинг учун ҳам бу усул нисбий саналади. ТУПРОҚЛАРНИ БОНИТИРОВКАЛАШ ШКАЛАСИ. Суғориладиган деҳқончиликда тупроқда кечадиган барча кимёвий, физикавий, физик-кимёвий, биологик ва бошқа жараёнлар тез-тез ўзгарувчан бўлади. Бундай шароитда тупроқни қатор хусусиятлари ўзининг турғунлигини йўқотади, қисқа вақт ичида ўзгарадиган бўлиб қолади. Шунинг учун тупроқни баҳолашда ҳосил билан корреляцияланувчи мезонларни танлашда эҳтиёт бўлиш зарур. Мезонлар нисбатан турғун, яoни тез-тез ўзгармайдиган ва қишлоқ хўжалиги экин турининг ҳосили билан яхши корреляцияланувчи бўлмоғи даркор. Суғориладиган деҳқончилик шароитида бундай мезонлар қаторидан тупроқни механик таркиби жой олади. Механик таркибни нисбатан консерватив эканлигини ўз вақтида Митчерлих, Рассел, Вилpямс, Качинский ва бошқалар аниқлаганлар. Тупроқни механик таркиби унинг унумдорлигини бошқа хоссаларидан кўра ҳам кўпроқ ифодалайди.

www.arxiv.uz Механик таркиб тупроқнинг ўзак, яoни энг асосий хусусияти бўлиб, унинг оналик жинсига боғлиқ равишда келиб чиқади. Тупроқни механик таркиби кўпчилик ҳолларда оналик жинсидан наслдан-наслга ўтган каби ўтади. Изланишлар натижасига кўра оғир механик таркибга эга тупроқларни нисбатан кўп озиқа элементлари ва сув сақлаши исбот қилинган. Айни бир вақтда сув ва ҳаво ўтказиш қобилияти эса пастроқ ҳисобланади. Енгил механик таркибга эга бўлган тупроқлар оғир механик таркибли тупроқларга нисбатан кам миқдорда озиқа элементлари ва сув ушлаб туради, аксинча сув ва ҳаво ўтказувчанлиги юқори бўлади. Тупроқларни хусусиятларини эoтиборга олган ҳолда нисбатан янги ҳисобланган бонитировкалаш шкаласи қуйидагича тузилган. Бу шкалада генетикавий гуруҳ ва механик таркиб асос учун қабул қилинган.

www.arxiv.uz 5-жадвал Бонитировкалаш шкаласи. Тупроқларни генетик гуруҳлари (тупроқ типи, типчалари, номланиш катори) Механик таркиби Қумли Қумлоқ Енгил қумоқ Ўрта қумоқ Оғир қумоқ Глейли Бўз тупроқлар минтақаси I.1.Ирригацион автоморф: Суғориладиган тўқ тусли бўз тупроқ; - - 90 100 90 80 Суғориладиган типик бўз тупроқ; - - 90 100 90 80 Суғориладиган оч тусли бўз тупроқ; - 70 85 100 90 75 I.2.Ўтувчи: Суғориладиган ўтлоқи-бўз ва бўз-ўтлоқи тупроқлар. - 70 90 100 80 70 I.3.Ирригацион гидроморф: Суғориладиган ўтлоқи; - 80 95 100 80 70 Ботқоқ ва ботқоқ-ўтлоқи; - 90 100 95 75 65 Суғориладиган ботқоқ; - 75 80 75 65 60 Чўл минтақаси. II.1.Ирригацион автоморф: Суғориладиган бўз-кўнгир; - 70 95 100 90 75 Суғориладиган тақирли; - 75 95 100 90 70 Суғориладиган тақир; - 80 100 90 80 65 Суғориладиган қумли-чўл; 60 - - - - - II.2.Ўтувчи: Суғориладиган ўтлоқи-бўз қўнғир; 60 70 85 100 90 70 Суғориладиган ўтлоқи-тақир; - - 80 100 85 65 Суғориладиган ўтлоқи-чўл ва чўл-ўтлоқи; 60 60 80 100 85 75 II.3.Ирригацион гидроморф¦ Суғориладиган ўтлоқи; 70 85 100 90 80 60

www.arxiv.uz Суғориладиган ўтлоқи- ботқоқ ва ботқоқ-ўтлоқи; 70 85 100 85 70 55 Суғориладиган ботқоқ; 60 75 80 75 60 50 БОНИТИРОВКА КОЭФФИЦИЕНТЛАРИ. Бизнинг шароитимизда тупроқ хоссаларини ёмонлаштирадиган ва унумдорлигига салбий таoсир кўрсатадиган омилларга тошли қатламнинг жойлашган чуқурлиги, қумли, гипсли, глейли, шох ва арзикли қатламларнинг кесмадаги ўрни ва бошқалар киради. Суғориладиган минтақаларда тошли ва шағалли тупроқлар асосан тоғолди пролювиал текисликларда ва аллювиал водийларда учрайди. Тошли ва шағалли тупроқлар ўзининг кам гумуслиги, структурасизлиги, озиқа элементларига камбағаллиги, кам сув сақлаш кобилияти, нам сиғимининг кичиклиги ва бошқа хусусиятлари билан ажралиб туради. Тошли ва шағалли, яoни скелетли тупроқларни унумдорлиги паст, шу сабабли ишлаб чиқариш қобилияти кичик бўлади. Гидроморф тупроқларни унумдорлик даражаси уларнинг бошқа хоссалари билан бир қаторда глейли қатламининг жойлашган ўрнига ҳам боғлиқ бўлади. Бу ўринда уларни баҳолашда глейлашганлик даражасини ҳам ҳисобга олиш мақсадга мувофиқ бўлар эди. Лекин ҳозиргача бу хусусиятларга етарли эoтибор берилмайди. Ўзбекистонда гидроморф тупроқлар майдони суғориладиган ерлар миқдорини 50 % ни ташкил қилади. Глейли ва глейлашган қатламлар одатда структурасиз, зичлашган бўлиши билан бирга механик таркибига кўра оғир бўлади. Бу ходиса гидроморф тупроқларни сув-физик ва кимёвий хоссаларини ёмонлаштиради. Чўл ва чалачўл минтақаларининг суғориладиган майдонларида глейли қатламлар темир, алюминий, фосфор, марганец ва бошқаларнинг оқсидларини ҳосил бўлиши билан боғлиқ бўлади. Бу бирикмалар, яoни глейли

www.arxiv.uz қатлам илдиз тарқалган майдонларга яқин жойлашган тақдирда ўсимликларни ўсиши ва ривожланишига салбий, яoни заҳарли таoсир қилади. Глейли қатламларда ҳар хил шароитларда, муҳитга боғлиқ равишда водород сул p фиди, метан, карбонат ангидриди ва бошқа газлар ҳам ҳосил бўлиб туради. Бу газлар маoлум шароитларда ўсимликлар ва тупроқ биотаси учун ижобий ва салбий таoсир кўрсатади. Айрим ҳолларда қатламдаги бошқа минерал бирикмалардан ҳам бу газларни c албий таoсири кучли бўлади. Мисол учун тупроқ ҳавоси таркибида водород сул p фиднинг миқдори 10 % дан ошса, кўпчилик ўсимликлар ҳалок бўлади. Бунинг аксича карбонат ангидридининг тупроқ ҳавоси таркибидаги миқдори ошса, маданий ўсимликларга маoлум даражада ижобий таoсир қилади. Экинларнинг ўсиши ва ривожланишига, ҳосилига тупроқ таркибидаги, унинг ҳар хил қатламларидаги гипс ва унинг миқдорлари ҳам салбий таoсир кўрсатади. Гипсли, гипслашган тупроқлар Фарғона водийсида, Жиззах ва Мирзачўлда, Шерободда, Маликчўлда, Устюрт платосида кенг тарқалган. Гипсли тупроқларда деҳқончилик қилинади. Уларда озиқа элементлари, гумус кам бўлади. Гипсли тупроқлар ёмон сув-физик хоссаларга эга, аксарият ҳолларда шўрлашган. Гипсли тупроқларни унумдорлик даражасига гипс миқдори ва унинг жойлашган ўрни, шакли катта таoсир кўрсатади. Тупроқ таркибидаги гипсга ҳамма вақт ҳам салбий оқибат деб қараш тўғри эмас. Гипс маoлум миқдорларда тупроқни сув ва ҳаво ўтказувчанлигини яхшилайди, айни вақтда кал p цийни асосий манбаи ролини ўйнайди. Албатта карбонатли тупроқларда кал p ций манбаи ролини гипс билан бир қаторда кал p ций карбонат ҳам бажаради. Гипс тупроқларни шўртобланишдан ҳимоя қилади, шўртоб тупроқларни даволашда асосий химмелиорантлар қаторида туради. Кучли гипслашган

www.arxiv.uz қатламлар ёмон сув-физик хоссаларга, капиллярликка эга бўлади. Бундай қатламларда капилляр кўтарилиш баландлиги 20-80 см дан ошмайди. Кўпчилик тупроқ-иқлимий туманлардаги сизот сувлари мураккаб кимёвий таркибга эга бўлади. Сизот сувларини сатҳи, минерализацияси, кимёвий таркиби бевосита тупроқ унумдорлигига таoсир этибгина қолмасдан, ҳар хил чуқурликда хилма-хил тузли қатламларни ҳам ҳосил қилади. Ана шундай қатламлардан бири арзик-шохли қатлам бўлиб, гидрокарбонатли, сул p фатли, магний ва кал p цийли сизот сувлари билан боғлиқ. Арзик-шохли қатламлар кўпинча 0,5-1,5 м чуқурликда учрайди. Бу қатламлар сув ва ҳаво ҳатто илдизлар ўтмайдиган қаттиқ, зич бўлиб, тупроқ унумдорлигини кескин камайтириб юборади. Гипс ва тош-шағалли, қумли, глейли, шох-арзикли қатламларни жойлашган чуқурлиги, гумус қатлами қалинлиги каби катталикларни тупроқни бонитировкалашда фойдаланадиган махсус коэффициентлари ишлаб чиқилган. 6-жадвал. Бонитировкалаш коэффициентлари. Қатлам чуқурлиги, см. Тош- шағалли қатлам Қумли қатлам Глейли қатлам Гипсли қатлам Шох- арзикли Гумус қатлами 0-30 0,60 0,65 0,45 0,50 0,50 0,65 31-50 0,70 0,75 0,50 0,70 0,60 0,75 51-70 0,80 0,85 0,65 0,80 0,75 0,85 71-100 0,90 0,95 0,85 0,90 0,90 0,95 >100 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 ШЎР ТУПРОҚЛАРНИ БОНИТИРОВКАЛАШ УСУЛИ. Ўзбекистонда шўр ерлар Хоразм, Бухоро, Сирдарё, Навоий, Фарғона, Жиззах вилоятларида, Қорақалпоғистон Республикасида тарқалган.

www.arxiv.uz Ерларимизнинг турли даражада шўрлигидан йилига 20-25 % миқдорда ғўза ҳосили, яoни пахта кам териб олинади. М.А.Панков маoлумотларига кўра кучсиз шўрланган ерларда шўрланмаган ерларга нисбатан 20-30 %, ўртача шўрланган ерларда 40-60 %, кучли даражада шўрланган ерларда эса 80 % ва ҳатто ундан ҳам кўп ғўза ҳосили камаяди. Тупроқда сувда эрувчи тузларнинг таркиби ва миқдори, уларнинг ҳаракати ва ўсимлик турлари билан алоқадорлиги мураккаб илмий муаммолар қаторидан жой олади ва ҳозир ҳам шундай. Масалани бундай мураккаб бўлишига сабаб ўсимлик турларининг кўплиги ва уларни ҳар хил ионлар таoсирига ва тузларнинг умумий концентрациясига чидамлилигини турлича эканлигидадир. Ўсимликларни ўсиши ва ривожланиши даврида уларни тузлар, ионлар таoсирига бўлган реакциялари ўзгаради. Суғориладиган ерларда ғўза ўсимлигининг тузлар таoсирига чидамсизлиги энг аввало чигитни униб чиқишидаёк намоён бўлади, 3-4 чин барг чиқарганида бу таoсирга кучли берилади. Ғўза ўзининг ҳаёти, яoни вегетация даврининг охирида тузларнинг бир мунча юқори концентрацияларига чидамли бўлади. Ўзбекистонда районлаштирилган кўпчилик ғўза навлари учун тупроқдаги тузлар тўпламининг рухсат этилган, яoни энг юқори концентрациялари 2,5-3 % ни ташкил қилади. Бу кўрсаткичдан ошган тақдирда ғўза ўсимлиги ўлади. Сувда эрувчи тузларнинг заҳарлилиги уларнинг эрувчанлик даражасига, айниқса ионлар таркибига боғлиқ бўлади. Ўсимликларга нисбатан кўпроқ, кучлироқ салбий таoсир этувчи ионлар ичида анионлардан умумий ишқорийлик, хлор ва сулpфат ионлари ажралиб туради. 7-жадвал. Қишлоқ хўжалик экинларини хлор ионининг таoсирига чидамлилиги. Чидамлилик Экин турлари Тупроқдаги Тупроқ эримасидаги хлор

www.arxiv.uz даражаси хлор-иони миқдори , % . ионининг концентрацияси, г/л. Жуда кам Беда, мош, ловия, нўхат 0,008-0,01 0,42-0,53 Кам Буғдой, арпа, маккажўхори 0,01-0,015 0,53-0,79 Ўртача Ғўза, шабдар 0,015-0,02 0,79-1,09 Юқори Лавлаги, оқ жўхори 0,03-0,04 1,58-2,10 Баланд Кунгабоқар 0,04-0,06 2,10-3,16 Марказий Осиё мамлакатларининг шўр ерларида хлор ва сулpфат анионлари қишлоқ хўжалиги экинлари ва уларнинг ҳосилдорлигига кўп таoсир қилади. Тупроқдаги хлор ионининг миқдори 0,01 % дан ошса ўсимликка салбий таoсири сезила боради. Сулpфатли анионларининг миқдори эса 0,2-0,3 % дан ошган тақдирда ўсимликлар зарарлана бошлайди. Шу боис тупроқни шўрланганлик даражаси, ион таркиби уни, яoни тупроқни табиий баҳолашда эoтибордан четда қолмаслиги керак. Ўзбекистоннинг суғориладиган ерларини 53 % ёки 2 млн. 286 минг гектари турли даражада шўрланган. Шўр ерларни табиий унумдорлигини сифат ва миқдор жиҳатидан баҳолаш шўр эмас ерлардан кескин фарқ қилади. Бу каби тупроқларни баҳолаш энг аввало шўрлик даражасини, сифатини аниқлаш ва хаританомасини тузиш билан боғлиқ бўлади. Тупроқларни шўрланганлик даражаси ва сифатини аниқлаш учун 1:10000 масштабда ишланган ер тузишни контурли режаси, август-сентабр ойларида олинган, шунингдек аэропландан туриб оқ-қора тасвирда суратга туширилган хужжатлар асос қилиниб олинади. Қишлоқ хўжалик экинлари экиладиган тупроқларнинг шўрланганлик даражасини аниқлашнинг энг яхши дешифровка белгилари 0,70 дан 0,86 мкм тўлқинида қилинган инфрақизил спектрдаги аэрофото-суратларда кўринади.

www.arxiv.uz Шўрланган ерларнинг шўрини аниқлаш учун чуқурлиги бир метр бўлган ўралар (скважиналар) ковланади ва 5 % гача чуқурлиги икки метрли ёки ер ости суви сатҳигача бўлган ўралар ковланади. Бунда услубиятга кўра 15-20 гектар ерга битта ўра тўғри келади. Бу ўралардан таҳлил қилиш учун намуналар олинади. Бир метрли ўраларнинг 0-30, 30-70 ва 70-100, 100-150, 150-200 см ларидан намуналар олинади. Ўралар эгатлар тепасидан ковланади. Сулpфат-хлоридли ва хлорид типда шўрланган тупроқлардан олинган намуналарда сувли сўрим қисқартирилган ҳолда таҳлил қилинади. СО 3 -2 , НСО 3 - , Cl - ва хлорид-сулpфатли типда шўрланган тупроқларда эса НСО 3 - , Cl - , SО 4 -2 , Са +2 , Mg +2 , Na + ва К + лар кимёвий таҳлил этилади. Тупроқларнинг шўрланганлик даражаси Cl - ва Na + - ионлари миқдорига қараб аниқланади. Шўрланганлик даражаси кўрсаткичлари қуйида (8) жадвалда келтирилган. Шўрланишни аниқлаш ишлари учта даврдан иборат: тайёргарлик ишлари, дала ва тугаллаш (камерал) ишлари. 1. ТАЙЁРГАРЛИК ИШЛАРИ. Бу даврда шўрланганлик даражасини аниқлаш керак бўлган жойни дала, камерал, лаборатория ва хариталаш ишлари ҳажми аниқланади, календарғ иш режаси ва дастлабки лаборатория таҳлили дастури тузилади, адабиётлар ва харитографик маoлумот берадиган хужжатлар йиғилади. Ишни бажарувчи мутахассисларга дешифровка қилинадиган аэропландан олинган сурат асосида тайёрланган 1:10000 нисбатдаги қишлоқ хўжалик харитаси, шу харита контурлари майдони жамланган йигма жилд ва тупроқ хариталари берилади. Шўрланган харитограммасини тузишда юқорида кўрсатиб ўтилган хужжатлардан фойдаланиш зарур, чунки булар бир-бирини тўлдиради.

www.arxiv.uz Шўрланиш даражаси бўйича контурларга ажратиш аэропландан олинган суратларда бажарилади. Ўзгартириш ва тузатиш киритилган ердан фойдаланиш режаси хўжалик ерларининг аниқ майдонини ва ишлаб чиқариш чегараларини аниқлашда хизмат қилади (бўлимлар, бригадалар, алмашлаб экиш далалари ва бошқалар). Аэропландан олинган суратлар ўрганилиб, рангларининг фарқига қараб дастлабки текширувдан ўтади. Ҳар хил рангдаги контурлар оддий қора қалам билан чизиб чиқилади. Агар аэросуратлар йўқ бўлса, шўрланишни аниқлаш ишлари хўжаликнинг суғориладиган ерларида юриб кузатиш ишини бажариб, экилган ўсимликларни ҳолатига қораб контурларга ажратилади (1-илова). Жойлардаги ўзгаришлар хўжаликнинг агрономи, гидротехник ёки бригадири иштирокида текширилади. Қишлоқ хўжалик экинларининг ҳолатини аниқлаб чиқиш ишлари август-сентабр ойларида бажарилади. Ҳар қайси суғориладиган контурни кўриб, аниқлаб чиқилади. Текширилган ҳужжатлар бўйича хўжаликдагии ўсимликлар ҳолатининг 1:10000 нисбатдаги харитаси тузилади ва унда кучсиз шўрланган, ўртача шўрланган, кучли шўрланган майдонларнинг контурлари ажратилади. Далага чиқишдан олдин, бажарувчилар керакли хужжатларини ва далада ишлаш учун керак бўлган анжомларни олишади (2-илова). 2. ДАЛАДА ҚИЛИНАДИГАН ИШЛАР. Далада шўрланган тупроқлар шўрини аниқлаш учун қуйидаги ишлар бажарилади: - тупроқ юзасидаги шўрланганлик белгиларига қараб ва қишлоқ хўжалик экинларининг ҳолати дешифровка қилинганлиги билан умумий маршрўт бўйича танишиб чиқиш;

www.arxiv.uz - ўра ковлаш ва намуналар олиш йўли билан шўрланганлик даражасини далада ўрганиш; - ҳар хил даражада шўрланган контурларни дала контурлари билан таккослаб кўриш ва ажратиш; - хлорид-сулpфат ва сулpфатли шўрланишга учраган тупроқларда намуналарнинг Cl - ва SО 4 -2 -га сифатини AgNО 3 , BaCl 2 эритмалари ёрдамида текшириб кўриш дала тупроқ хариталарини расмийлаштириш. Асосий усул билан шўрланганлик картограммаси тузиш зарурати тўғилса, дала айланиб аниқлаш пайтида асосий усул билан аниқланадиган жойлар белгиланади ва миқдори аниқланади. Харитада ажратилиши зарур бўлган ҳар хил даражадаги шўрланган контурларнинг камайтирилган аниқ сонини белгилашда қуйидагиларга амал қилиш зарур: - чегаралари аниқ ва ранги ажралиб турганда - харитада 50 мм 2 ёки жойларда 0,5 га бўлади; - чегараси аниқ бўлмаганда, харитада 400 мм 2 ёки жойларда 4,0 га бўлади. Олинган намуналар кўритилади, таҳлил қилиш учун буюртмалар тузилиб, лабораторияга жўнатилади. Дала ишлари куз ойларида (август-ноябр) ўтказилади. Ер ости сувлари яқин жойлашган бўлса, унинг чуқурлиги белгиланиб. 0,5 л ҳажмдаги шишаларга намуна олиниб, лабораторияга таҳлил қилиш учун юборилади. Махсус механизмлар орқали ковлаб олинган тупроқ намунаси маoлум бир қаватдан олинганлиги ёзиб қуйилади ва яхшилаб аралаштирилиб, халталарга ўртача 100-150 граммдан солинади ва қоғозга ёзилади (3-илова). Ҳар қайси ковланган ўра рақамлар билан, бир метрлилари «х» ҳарфи билан, икки метрлилари эса доирага олинган «х» ҳарфи билан харитада белгиланади. Ер ости суви олинган рақам остига тўғри чизикли белги қуйилади.

www.arxiv.uz 3. ТУГАЛЛАШ (КАМЕРАЛ) ИШЛАРИ. Лаборатория таҳлилларининг натижалари олингандан сўнг улар текширилади ва тўғри келмайдиганлари, нотўғрилари ташлаб юборилади. 0-100 см қаватдаги тузларнинг ўртача миқдори ҳисоблаб чиқарилади. Икки метрли ўралар учун эса, 0-100, 100-200 см қаватлар учун туз миқдори ҳисоблаб чиқазилади. Айрим ўралардаги туз ва ионлар миқдорининг ўртача ҳисоб-китоби ва бир хил шўрланишга эга бўлган ўра ва контурлар умумлаштирилади. Таҳлиллар ва умумлаштиришлар натижасига кўра тупроқларнинг шўрланиши бўйича далада қилинган хариталарга тузатишлар киритилади ва уларга тупроқ харитасидан, тупроқларнинг ҳар хил генезиси, механик таркиби бўйича контурлар ўтказилади. Тугалланган охирги хариталар шўрланиш даражасининг экспликациясидан ташқари шўрларни ювиш меoёри ва неча марта ювиш кераклиги ҳақида тавсия ҳам берилади. Бир хил даражада шўрланган ва тузлар таркиби бир хил, лекин механик таркиби ҳар хил шўрланган тупроқлар алоҳида контур қилиб ажратилиши керак, чунки бундай тупроқлардан шўрнинг чиқиб кетиш коэффициенти ҳар хил бўлади. Харитада шўрланишнинг ажратилиши қуйидаги ранглар орқали кўрсатилади: - шўрланмаган, шўри ювилган айирмалар яшил рангда; - кучсиз шўрланган - сариқ рангда; - ўртача шўрланган - тўқ сариқ рангда; - кучли шўрланган - қизил рангда; - шўрхоқлар - сиёҳ рангда. Тупроқларнинг механик таркиби штрихлар билан тасвирланади, шўрланиш типи эса (хлоридли - Х, сулpфат-хлоридли - СХ, хлорид-

www.arxiv.uz сулpфатли - ХС, сулpфатли - С, карбонат-магнийли - КМ) белги билан белгиланади. Тупроқнинг шўрланиш харитасига қуйидагилар қайд этилади: - ташкилотнинг номи, тушунтириш хати ёзилган йил, ишни бажарган ходим ва раҳбар имзоси ва штамп қуйилади: - дала ишлари ва лаборатория ишлари бажарилган вақт дренаж тармоқларининг узунлиги ва ҳолати ҳақида қисқача маoлумот, ер ости сувларининг шўрланганлик даражаси, кимёвий таҳлиллар усули, шўрланган тупроқларнинг тўгалланган харитасини тузишда ҳисоб-китоблар ва қайта ишлашлар. Ер фондининг шўрланиш бўйича миқдорлари, хўжаликнинг ер турлари бўйича ер фондлари, шўрланиш даражаси, шўрланиш типи ва қишлоқ хўжалик ерларидан шўрнинг ювилиб чиқиб кетиш коэффициенти. Хўжалик майдонида шўрланишнинг тарқалиш хусусиятлари. Тавсиялар. Ҳар хил даражада шўрланган ва кимёвий таркибга эга бўлган, туз ювилиб кетиш коэффициентлари ҳисобга олинган ҳолда шўр ювиш меoёрлари ва неча марта ювиш зарурлиги ҳақида тавсиялар (11-жадвал). Хўжалик ернинг мелиоратив ҳолати бўйича умумий фикрлар. Тупроқнинг шўрланганлик харитаси ва унга ёзилган тушунтириш хати 3 нусхада тайёрланиб, 2 нусхаси хўжаликка топширилади, бир нусхаси ҳужжатларни тайёрлаган ташкилотда қолади. Хаританома асосида шўрланган ер майдонининг нисбати палетка ёки ҳар хил даражада шўрланган ерлар майдони планиметрлар ёрдамида ҳисоблаб чиқилади. Шўр ювиш меoёрлари Нерозин формуласи бўйича аниқланади:  n A K S m П M      бу ерда: М – шўр ювиш учун сарфланган сув меoёри, м 3 /га. П – тузлардан тозаланиши керак бўлган тупроқ қавати учун дала нам сиғими, (тузларни эритиш учун кетадиган сув миқдори), м 3 /га;

www.arxiv.uz m – тупроқнинг шу қаватидаги намлик миқдори, м 3 /га. Шўр ювишдан олдин чигит экиладиган далаларда 50 % дала нам сиғимидан, беда экилган ерларда 30 % дала нам сиғимидан. S/К – тузларни сиқиб чиқариш учун сарфланадиган сув миқдори, м 3 /га; S – аниқ тупроқ катламидан ювиб чиқарилиши зарур бўлган, ҳисобланган хлор миқдори, кг/га; К - сувнинг шўр ювишдаги (хлорид бўйича) таoсири коэффициенти, кг/га (1 м 3 сув учун); А - тупроқнинг шўрини ювиш бошланишидан экин экишгача бўлган даврда тушган ёғингарчилик миқдори, м 3 /га; п - шу даврда буғланишга сарв бўлган сув миқдори, м 3 /га. Тупроқдаги ювиб чиқариладиган туз (хлор) миқдори қуйидагича ҳисобланади:100)1 ( 100     h S бу ерда: S - ювиб чиқарилиши зарур бўлган тузнинг (хлор) миқдори, кг/га; h – хлор иони ювиб чиқарилиши зарур бўлган қатлам;  - тупроқнинг ҳажмий массаси, г/см 3 , т/м 3 ; Z-Z 1 - дастлабки (ювишга қадар) ва ювилгандан сўнг қоладиган тузнинг миқдори, массага нисбатан, % ҳисобида; 100 – кг -ни тоннага айлантириш кўпайтмаси. Кўп йиллик текширишлар натижасига асосланиб, шўр ювишнинг муддатлари ва шўр ювиш учун бериладиган сувларнинг миқдорлари, шўрланиш даражасига қараб тупроқнинг механик таркибига ва тупроқ аэрацияси қаватининг грунтларига боғлиқ ҳолда қуйидаги тавсиялар белгиланади (11-жадвал). Шунингдек, шўр ювиш учун бериладиган сув миқдорини В.Р.Волобуев формуласи ёрдамида ҳам ҳисоблаб чиқариш мумкин: 0 lg 10000 S S N n  

www.arxiv.uz бу ерда: N - шўр ювиш меoёри, м 3 /га; S н – шўрланишни аниқлаш маoлумотлари бўйича шўри ювиладиган қатламдаги дастлабки туз миқдори; S о – тупроқда қолдирилиш мумкин бўлган тузлар миқдори;  - тупроқнинг туз бериш қобилияти коэффициенти. Тузларнинг ювилиб чиқиб кетиши кўпчилик ҳолларда уларнинг кимёвий таркибига боғлиқ бўлади. 8-жадвал. Тупроқларни ион таркиби ва қуруқ қолдиқ миқдорига кўра шўрланиш даражаси таснифи. Инд . Шўрланиш даражаси Сул p фат-ли қуруқ қолдиқ Хлорид- сул p фатли Сул p фат- хлоридли Хлорид- ли C 1Қуруқ қолдиқ C 1 қуруқ қолдиқ C 1 1. Шўрланма-ган < 0,3 < 0,1 <0,01 < 0,1 < 0,01 < 0,01 2. Кучсиз шўрланган 0,3-1,0 0,1-0,3 0,01- 0,05 0,1-0,3 0,01- 0,04 0,01-0,03 3. Ўртача шўрланган 1,0-2,0 0,3-1,0 0,05- 0,2 0,3-0,6 0,04- 0,2 0,03-0,1 4. Кучли шўрланган 2,0-3,0 1,0-2,0 0,2- 0,3 0,6-1,0 0,2- 0,3 0,1-0,2 5. Жуда кули шўрланган (шўрхок) > 3,0 > 2,0 > 3,0 > 1,0 > 0,3 > 0,2 Изоҳ: Сулpфатли типидаги шўрланишлар фақат қуруқ қолдиқ бўйича, хлорид-сулpфатли ва сулpфат-хлоридли шўрланиш қуруқ қолдиқ ва хлор бўйича, шунингдек тупроқнинг хлорли типдаги шўрланиши хлорни миқдори бўйича аниқланади.

www.arxiv.uz 9-жадвал. Анионлар таркиби бўйича тупроқнинг шўрланиш типи (анионлар нисбати, мг/экв. Лебедев бўйича). Тартиб рақами Шўрланиш типии Cl:SО 4 SО 4 :Cl НСО 3 :SО 4 1. Хлоридли > 2,0 < 0,5 - 2. Сул p фат-хлоридли 1-2 0,5-10 - 3. Хлорид-сул p фатли 0,2-1 1-5 - 4. Сул p фатли < 0,2 > 5 - 5. Гидрокарбанат-сул p фатли < 0,2 > 5 > 1 6. Сул p фат-содали < 1 > 1 > 1 1-илова. Ўсимлик ҳолати ва тупроқ юзасидаги рангига кўра шўрланишни баҳолаш шкаласи. Ўсимлик ҳолати, тупроқ юзаси Шўрланиш даражаси Кам жабрланган, тузлар ранги кучсиз. Кучсиз шўрланган Жабрланган (баoзи жойларда қуриб қолган) тузлар ранги сезиларли Ўртача шўрланган Кучли жабрланган (жуда кўп қуриб қолган) оппоқ туз билан қопланган Кучли шўрланган- шўрхоклар 2-илова. Дала ишларини бажариш учун зарур бўлган анжомларнинг рўйхати: 1. Диаметри 60 ёки 89 мм бўлган бурғи, сопини узунлиги 2-м гача. 2. Буюмлар қопи (рюкзак). 3. Кундалик дафтар. 4. Ўлчов циркули. 5. Дала халтаси (чармли ёки дермантин). 6. Попка-планшет. 7. Компас. 8. Курвиметр. 9. Транспортёр.

www.arxiv.uz 10. Масштабли чизғич. 11. Клёнкали метр ёки рулетка. 12. 2-5 марта катталаштирувчи йиғма лупа. 13. Пичоқ ёки кенг стаместка. 14. Ўраш учун коғоз. 15. Рангли ва оддий қаламлар. 16. Клей. 17. Кнопка, скрепка. 18. Белкураклар. 19. Ер ости суви олиш уч ишлатиладиган металли стакан. 20. Каноп. 21. Намуналар учун этикеткалар (қоғозчалар). 22. Ер ости сувлари намунаси учун шишалар (қопқоғи билан). 23. Пробиркалар учун штатив. 24. AgNО 3 ва BaCl 2 эритмалари. 25. Шиша идишлар солиш учун қути. 26. Пробкали шиша идишлар. 27. Тупроқ намуналарини келтириш учун яшиклар. 3-илова. Ер ости ва тупроқ намуналари учун тикетка ______________ вилояти _______________ тумани ______________ хўжалиги _______________ текширувчи ______________ қудуқ _______________ см. қавати "_____" 200 й. 10-жадвал. Сувнинг шўр ювиш (хлор бўйича) таoсири коэффициенти ______ "К".

www.arxiv.uz 0-100 см да шўр ювишгача бўлган хлор иони миқдори, %. Хлорнинг ўртача миқдори, %. Ер ости сувларининг чуқурлиги ювишга кадар м. да бўлганда хлорнинг ювилиб кетиш коэффициенти (м 3 /кг сувда) 1.5 2.5 3.5 Ўртача механик таркибли тупроқларда 0,04-0,1 0,07 1,3 2,1 3,5 0,1-0,2 0,15 2,2 3,3 5,0 Оғир механик таркибли тупроқларда 0,04-0,1 0,07 1,0 1,5 2,9 0,1-0,2 0,15 1,8 2,6 4,0 11-жадвал. Суғориладиган ерларда шўр ювишнинг тахминий муддатлари ва ме o ёрлари Аэрация зонасида тупроқ грунтларининг тузилиши ва жойланиш характери, механик таркиби 0-100 см қатламда хлорнинг дастлабки миқдори,%. Умумий шўр ювиш меoёри, м 3 /га. Неча марта ювиш зарур- лиги Ювиш муддати (ойлар) МИРЗАЧЎЛДА Тупроқ-грунтлари бир хил- даги ўрта ва енгил қумоқли 0,01-0,04 0,04-0,10 3000-3500 3500-5000 1 2 X-XII X-XII Тупроқ-грунтлар ҳар хил механик таркибли қатламли 0,01-0,04 0,04-0,10 4000-5000 5000-6500 2 3 X - II - I X-II-I ФАРҒОНА ВОДИЙСИДА Механик таркиби енгил бўлган, қаватли 0,01-0,04 0,04-0,10 2000-2500 2500-4000 1 2 II - III II-III Тупроқ-грунтлари ўрта қу- моқли, қаватли, ҳар хил ме- ханик таркибли 0,01-0,04 0,04-0,10 3000-3500 3500-5000 1 2 I-III I-III Тўпроқ-грунтлари лойли ва оғир қумоқли, бир жинсли ва қаватли 0,01-0,04 0,04-0,10 4000-5000 5000-6500 2 3 XII - II XII - II БУҲОРО ВИЛОЯТИДА Тупроқ-грунтлари енгил 0.01-0.04 2000-2500 1 III

www.arxiv.uz механик таркибли, қаватли 0.04-0.10 2500-4000 2 III Тупроқ-грунтлари ўрта қу- моқли қаватли, ҳар хил ме- ханик таркибли 0.01-0.04 0.04-0.10 4000-5000 5000-6500 1 2 XII-II XII-II Тупроқ-грунтлари лойли, оғир қумоқли, бир жинсли ва қаватли 0,01-0,04 0.04-0.10 3000-3500 3500-5000 2 3 III III ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ВА ХОРАЗМ ВИЛОЯТИДА Тупроқларнинг грунтлари ен-гил механик таркибли, қаватли 0.01-0.04 0.04-0.10 3000-3500 3500-5000 2 3 III III Тупроқ-грунтлари ўрта қу- моқли, қаватли, ҳар хил механик таркибли 0.04-0.04 0.04-0.10 4000-5000 6000-7500 3 5 X - XIII Сувнинг 2/3 кузда, 1/3 бериб ювилади ҚАРШИ ВА ШЕРОБОД ЧЎЛЛАРИДА Тупроқ-грунтлари енгил механик таркибли, қаватли 0,01-0,04 0,04-0,10 3000-3500 3500-5000 2 2-3 III II - III Тупроқ-грунтлари ўрта қумоқли, қаватли, ҳар хил механик таркибли 0.01-0.04 0.04-0.10 4000-5000 5000-6500 3 4 X - XII Сувнинг 2/3 куз-да 1/3 баҳорда март ойи- да бериб ювилади Тупроқ-грунтлари лойли ва оғир қумоқли,бир жинсли ва қаватли 0,01-0,04 0,04-0,10 5000-6000 6000-7000 3 12-жадвал.

www.arxiv.uz Тупроқ-грунтлардан тузнинг ювилиб кетиш кўрсаткичи белгиси (  ). Тупроқ грунтлари Шўрланиш типии Сул p фат-хлоридли ва хлоридли Хлорид-сул p фатли ва сул p фатли Қумли 0,6-0,8 0,7-0,9 Қумоқли 0,8-1,0 0,9-1,1 Енгил ва ўрта қумоқли (кам зичлашган) 1,0-1,2 1,1-1,3 Лойли қатлами бўлмаган, ўрта ва оғир қумоқли 1,2-1,5 1,3-1,8 Лойли қатламлари мавжуд бўлган лойлар 1,5-2,0 1,8-2,4 13-жадвал. Тузнинг ювилиб кетиши коэффициенти ва тупроқнинг шўрланиш типини ҳисобга олган ҳолда ҳисобланган шўр ювиш меoёри (м 3 /га). Муайян қатламдаги тузлар миқдори (тупроқ оғирлигига нисбатан % ҳисобида) Тузлар таркиби бўйича тупроқ гуруҳлари Хлоридли (Cl-40- 60%) Сулpфат- хлоридли (Cl- 25-35%) Сул p фат- натрийли (Cl-10-20%) Сул p фат- натрийли- калғцийли Эркин туз чиқарувчи ювилувчи енгил механик таркибли тупроқлар  =0,62  =0,72  =0,82  =1,18 0,2-0,5 2500 1500 1000  =1,18 0,5-1,0 4500 4000 3500  =1,18 1,0-2,0 6500 6000 3500 4000 2,0-3,0 7500 7000 6500 5500 3,0-4,0 8500 8000 7500 7000 Ўрта қумоқли ва шунга ўхшаш бўлган туз чиқарувчи ҳар хил механик таркибли, қаватли тупроқлар  =0,92  =1,02  =1,12  =1,43 0.2-0.5 5000 3000 1000  =1,43 0.5-1.0 85000 3500 4000  =1,43 1.0-2.0 9500 8500 7500 4500 2.0-3.0 11000 10000 9500 7000

www.arxiv.uz 3.0-4.0 12000 11500 11000 9000 Камроқ туз чиқарувчи лойли ёки қумоқли тупроқлар  =1.92  =1.32  =1.42  =1.78 0.2-0.5 5000 3500 1500  =1.78 0.5-1.0 85000 7000 5000  =1.78 1.0-2.0 12000 11000 10000 5500 2.0-3.0 14500 13000 12000 8500 3.0-4.0 15500 15000 14000 11000 Кам туз чиқарувчи лойли ва оғир қумоқли тупроқлар  =1.80  =1.90  =2.10  =2.40 0.2-0.5 7000 400 2500  =2.40 0.5-1.0 12500 10000 7000  =2.40 1.0-2.0 18000 15500 15000 7000 2.0-3.0 21500 19000 19000 12000 3.0-4.0 23000 21500 21000 14500 Жуда кам туз чиқарувчи қаватли лойли тупроқлар  =2.70  =2.80  =3.0  =3.30 0.2-0.5 11000 6000 3000  =3.30 0.5-1.0 19000 14500 12000  =3.30 1.0-2.0 27000 22000 21000 10000 2.0-3.0 32000 28000 25000 15000 3.0-4.0 35000 31500 30000 20000 Тупроқ шўрини ювиш бўйича тавсиялар. № Тупроқ- нинг шўрла- ниш да- ражаси Тупроқ- нинг мехник тузили- ши Тавсия этиладиган технология ва сув миқдорлари Қилиниши лозим бўлган ишлар Ишларни ўтказиш вақти 1 Шўрлан- маган Енгил Ўрта Оғир Яхоб бериш шарт эмас Юқоридагидек Юқоридагидек Кузги шудгор. Тупроқни баҳор- ги экишга тайёр- лаш. Юқоридагидек. Юқоридагидек. Куз-баҳор Куз-баҳор Куз-баҳор 2 Кучсиз Енгил Гектарига 1500-2000 Кузги шудгор, Куз-баҳор

www.arxiv.uz шўрлан- ган Ўрта Оғир м 3 яхоб эгатлар орқали берилади. Эгатлар орқали шўр ювиш, сув миқдори 2000-2500 м 3 /га га. Юқоридагидек текислаш эгат олиб, улар орқа- ли шўрни ювиш. Юқоридагидек. Юқоридагидек. Куз-баҳор Куз-баҳор 3 Ўртача шўрлан- ган Енгил Ўрта Оғир Берилган эгатлар орқали шўр ювиш, сув миқдори гекта- рига 2000-2500 м 3 . Кичик поллар орқа- ли шўр ювиш, сув миқдори 3000-4000 м 3 /га га. Кичик поллар орқа- ли шўр ювиш, сув миқдори 3500-4500 м 3 /га га. Кузги шудгор ер- ни текислаш эгат олиб, улар орқа- ли шўрни ювиш. Юқоридагидек. Юқоридагидек. Куз-баҳор Куз-баҳор Куз-баҳор 4 Кучли шўрлан- ган Енгил Ўрта Гўнг бошка органик ўғитлар солинган ерда кичик поллар орқали шўр ювиш, сув миқдори гекта- рига 4000-5000 м 3 . Тупроққа агромели- оратив ишлов бериш юмшатиш, гўнг со- лиш ва хоказо, ки- чик поллар орқали шўр ювиш, сув миқ- дори гектарига 5000- Гўнг солиш, куз- ги шудгор пол- ларни тайёрлаш, шўрни ювиш. Гўнг солиш, юмшатиш, кузги шудгор полларни тайёрлаш, шўр ювиш Куз-баҳор Куз-баҳор

www.arxiv.uz Оғир 6000 м 3 . Бу категорияга ер- лар фойдаланиш режасидан чиқариб ташланади ва улар- нинг тупроқнинг ме- лиоратив ҳолатини яхшилаш чора-тад- бирлари белгилана- ди. Юқоридагидек Куз-баҳор Тупроқларни шўрланишини тасвирлайдиган хаританома экспликацияси қуйидаги кўринишда бўлиши мумкин. Бу кўриниш нисбатан қисқартирилган ҳолат учун бўлиб, асосий талабларга жавоб беради.

www.arxiv.uz Тупроқларни шўрланиш хаританомаси экспликацияси кўриниши.Ш ўрланган айирмалар Ранги Ш ўрланиш даражаси Ш ўрланиш типи 0-100 см қаватда ўртача ҳисобланган 0-100 см қаватда тупроқнинг механик таркиби. Ер ости сувлари Тавсиялар Ҳайдалма ер . га Чуқурлиги, м. М инерализация, г/л. Ш ўр ю виш сувининг умумий миқдори, м3/га. Ш ўр ю виш сони Ш ўр ю виш муддати Суғориладиган ҳайдалма ерлар, га. Кўп йиллик дарахтлар Ж ами суғориладиган ерлар Бош қа ерлар Cl N a 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 5с 20 % гача ювилган, Хлорид- сул p фатли 0.004- 0.028 0.005- 0.045 Қатламли қумоқлар 2-3 3-10 2000 1 Х- Х II 2 100 102

www.arxiv.uz кучсиз шўрланган 7с 20 % гача ўртача шўрланган, кучсиз шўрланган Асосан сул p фатли 0.015- 0.06 0.027- 0.087 -//- 1.52 -//- 3500 1 -//- 85 477 562 7д 20 % гача ўртача шўрланган, кучсиз шўрланган Асосан сул p фатли 0.015- 0.06 0.027- 0.087 Енгил қумоқлар -//- -//- 2500 1 -//- 11 65 76 8с 40 % гача ўртача шўрланган, кучсиз шўрланган Хлорид- сул p фатли, сул p фатли 0.021- 0.065 0.028- 0.074 Қатламли қумоқлар -//- -//- 4500 2 Х- Х II - I 23 51 74 8п -//- -//- -//- -//- Енгил қумоқлар -//- -//- 3000 1 Х- Х II 28 28

www.arxiv.uz Жами: кучсиз шўрланган: 842 9с 40 % гача ўртача шўрланган, кучсиз шўрланган Хлорид-сул p фатли, Сул p фатли -//- -//- Қатламли -// - -//- 5500 2 Х- Х II - I 56 44 100 10с 20 % гача кучсиз шўрланган, ўртача шўрланган -//- 0.017- 0.08 0.026- 0.056 -//- 2- 3 -//- 6500 2 -//- 12 12 12 12 c 20 % гача кучсиз шўрланган, ўртача шўрланган Хлорид- сул p фатли,ба o зан хлоридли 0.064- 0.125 0.052- 0.165 Қатламли қумоқлар 2- 3 Кўп ҳолларда 8500 3 -//- 45 45

www.arxiv.uz Жами: ўртача шўрланган 22 Посёлкалар 23 Ишловга яроксиз ерлар (кабристонлар, йуллар, жарликлар ….) 24 Сув юзаси (йирик коллекторлар, кўллар ва ботқоқликлар) хўжаликнниг умумий майдони 157 82 754 139 1974

www.arxiv.uz ТУПРОҚ БОНИТИРОВКАСИДА УНИНГ ЭРОЗИЯЛАНГАНЛИГИ, СКЕЛЕТЛИЛИГИНИ ЭЪТИБОРГА ОЛИШ. Суғориладиган ерлар тўлқинсимон релpефга эга бўлган майдонларда, тоғ-адирларда жойлашган бўлса, ирригацион эрозия ривожланади. Эрозия жараёнини ривожланишига айни вақтда тупроқнинг эрозияга қарши тура билиш қобилиятини катта ва кичиклиги ҳам таoсир қилади. Эрозияга қарши тура билиш қобилияти эса тупроқнинг механик таркиби, гумус миқдори, сувга чидамли структура агрегатларини миқдори ва бошқаларга боғлиқ. Шуни алоҳида таoкидлаш керакки, тупроқ эрозияси фақат сув таoсиридагина эмас балки шамоллар таoсирида ҳам содир бўлади. Шамоллар таoсиридаги эрозия Ўзбекистонни чўл минтақасига хос. Ўзбекистонда Х.М.Мақсудов маoлумотларига кўра ирригацион эрозия 600 минг гектар майдонда тарқалган, яoни содир бўлади. Тупроқлар хоҳ у шамол эрозияси, хоҳ сув эрозияси таoсирида бўлмасин барибир ўзларининг маoлум миқдордаги гумус ва озиқа элементларини йўқотади, натижада унумдорлиги кескин камаяди. Эрозия таoсири натижасида тупроқни унумдор қатлами йўқолади, яoни ювилади ёки шамол ёрдамида олиб кетилади. Кўп йиллик тажрибалар маoлумотларига кўра ювилмаган, яoни эрозияланмаган тупроқларда 32,4, кучсиз даражада ювилган тупроқларда 22,5, ўртачада эса 24,7, кучли даражада ювилган ерларда 16,1 ц/га пахта олинган. Маoлумотлардан кўриниб турибдики, кучли даражада ювилган, яoни эрозияга учраган ерларда ғўза ҳосили 50 % атрофида камаяди. Худди шундай ҳодисаларни шамол эрозиясига чалинган ерларда ҳам кўриш мумкин.

www.arxiv.uz Келтирилган маoлумотлардан кўриниб турибдики, тупроқни бонитировкалашда албатта эрозия омили эoтиборга олиниши керак. Ўзбекистоннинг суғориладиган минтақаларида тарқалган тупроқлар ичида тошли, шағалли, тош-шағалли гуруҳлари ҳам кенг тарқалган. Бундай тупроқлар Маликчўлда, Жиззахда, Фарғона, Зарафшон, Қашқадарё ва Чирчиқ водийларида кенг тарқалган. Тошли, шағалли, тош-шағалли тупроқлар кўпинча скелетли тупроқлар дейилади. Бундай тупроқларнинг табиий унумдорлиги паст бўлади. Скелетли тупроқларнинг устки қатламлари нисбатан тез ва кўпроқ исиши ҳисобига бу тупроқларда айрим қишлоқ хўжалик экинларини пишиши тезлашади. Айни вақтда буларда сув ўтказувчанлик юқори бўлганлиги туфайли деярли шўрланмайди. Албатта шўрланмаганлигига бошқа омилларни ҳам таoсири сезилади. Умумий оладиган бўлсак, эрозияга учраган ва скелетли, шўр тупроқларни ишлаб чиқариш қобилияти анча паст. 15-жадвал. Бонитировкалаш мақсадида қўлланиладиган коэффициентлар. Намоён бўлиши Шўрланган - лик Эрозияланган - лик Ҳайдов қатламини скелетлилиги Тошлар Шағаллар Чағир тошлар Сезилмайди 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 Кучсиз 0.85 0.95 0.90 0.90 0.95 Ўртача 0.60 0.80 0.75 0.80 0.85 Кучли 0.40 0.70 0.60 0.65 0.70 Жуда кучли 0.30 0.50 0.40 0.45 0.50 Ювилма - 0,90 - - - ҲАЙДОВ ҚАТЛАМИДАГИ ГУМУС МИҚДОРИ , ҲАЙДОВ ОСТИ ҚАТЛАМИ ЗИЧЛИГИ УЧУН ИШЛАНГАН КОЭФФИЦИЕНТЛАР ТЎҒРИСИДА .

www.arxiv.uz Суғориладиган тупроқлар ва лалмикор ерларда гумус миқдори оз бўлишига қарамасдан гумусни тупроқ ҳосил бўлиши жараёнига ва унинг унумдорлигига бўладиган та o сири катта . Тупроқда содир бўладиган жараёнларнинг бориши ва шаклланишида гумус роли бениҳоят катта саналади . Тупроқ органик моддалари нисбатан юқори сингдириш сиғимига эга ҳамда кўп миқдорда озиқа элементларни сақлаб туради . Ўзбекистондаги кам гумусли тупроқларда органик ва минерал ўғитлар ёрдамида юқори даражада ҳосил олиш йўллари ишлаб чиқилган . Кези келганда шуни алоҳида қайд қилиш керакки , кўпчилик адабиётларда тупроқ гумуси ва органик моддаси бир хилда талқин қилинади . Бундай ўйлаш , айниқса талқин этиш нотўғри . Д . С . Орлов та o рифига кўра ўзининг тўқима ҳолини йўқотган органиқ моддаларга гумус дейилади . Гумус " органик модда " тушунчасини ичига киради , я o ни органик модда десак гумусни ҳам қамраб олади , лекин гумус деганимиз бу ҳали тупроқдаги органик модда эмас . Тупроқ органик моддаси гумусга нисбатан кенг тушунча бўлиб , гумуссимон моддалар ва бевосита гумусни қамраб олинади . Гумус деганда эса , мураккаб таркибли гумин ва фул p вокислоталари , қора гумин , гиматомелан кислоталари кўз ўнгимизда гавдаланмоғи керак . Юқорида қайд қилинганидек деҳқончилик илми та o сирида гумуси кам бўлган тупроқларда ҳам нисбатан юқори ҳосил етиштириш технологияси яратилган . Бу ҳодиса айрим мутахассисларни гумусга бўлган э o тиборини асоссиз равишда камайтириб юборди . Шу боис тупроқни органик моддага бойитишга қаратилган чора тадбирга э o тибор сусайиб кетмоқда . Охирги йилларда ғўза мажмуасидаги қишлоқ хўжалик ўсимликларидан олинаётган ҳосил миқдори ўсиш ўрнига деярли тўхтаб қолди . Бунинг сабаблари аста секинлик билан гумусни якка ҳокимлик натижасида камайиб кетиши билан боғланмоқда .

www.arxiv.uz Ма o лумотларга кўра бир гектар ғўза майдонидан йилига 300-400 кг миқдорда гумус олиб чиқиб кетилади . Бу хулосани ма o қуллаш қийин , сабаб ўсимликлар бевосита гумус билан озиқланмайди . Демак ғўза майдонларидаги гумус йилига 300-400 кг миқдорда парчаланади , я o ни тупроқ дегумификация жараёнига юз тутади . Гумусни минерализацияланиши натижасида ҳосил бўлган моддалар ва элементлар билан ўсимликлар озиқланиши мумкин . Гумус миқдорини монокул p тура ва минерал ўғитлар та o сирида ўзгаришини ЎзПИТИ ма o лумотларидан ҳам кўриш мумкин . Гумусни тупроқ унумдорлигини оширишдаги ролига , " тупроқшунослик " фанининг асосчиси В . В . Докучаев алоҳида э o тибор берган . В . В . Докучаев дашт минтақаси тупроқлари учун гумус заҳирасига махсус шкала тузган . Гумусни тупроқ унумдорлигини оширишдаги бениҳоя катта аҳамият касб этиши Г . М . Тумин , Ф . Я . Гаврилюк , Н . Ф . Тюменцев ва бошқалар э o тироф этганлар . Бу фикрлар тупроқни бонитировкалашда гумус ва гумус қатлами қалинлигига алоҳида э o тибор берилишига олиб келади . ТУПРОҚ ЗИЧЛИГИ ВА БОНИТИРОВКА . Тупроқ зичлиги унинг энг муҳим агрофизик хусусиятларидан бири ҳисобланади . Шу боис деҳқончиликда бутун вегетация даврида ва ундан олдин асосий агротехник чора тадбирлар тупроқни оптимал зичликда сақлаб туришга қаратилган бўлади . Тупроқ зичлиги кези келганда ҳосил тақдирини белгилайди . Суғориладиган майдонларда ҳар бир суғоришдан сўнг тупроқ юмшатилади , бу тадбир бизнинг минтақада энг зарурий ҳисобланади , акс ҳолда ўсимлик кўп томонлама зарарланади , я o ни тупроқни устки қатламлари

www.arxiv.uz тезда қуриб қолади , демак кўришга мувофиқ физик - кимёвий ўзгаришлар содир бўлади . Юмшатилганда сув ва ҳаво ҳаракати ме o ёрийлашади . Пахтачиликда ҳар бир гектар суғориладиган ер ўсимлик вегетацияси даври давомида 3-5 ва ундан ҳам кўп ишланади . Бу ишловларга агар ҳайдов , текислаш , бороналаш , машиналар ёрдамида ҳосилни йиғиш , дефоляция қилиш , заҳар химикатлар солишни қўшсак бир мавсум давомида ҳар хил агрегатлар осилган тракторлар ҳар бир гектар майдонга 8-10 марталаб киради . Сабзавотчиликда бундан ҳам кўп бўлиши мумкин . А . Қашқаров , А . Жўраев ма o лумотларига кўра нам даладан трактор бир маротаба ўтганда тупроқ зичлиги кескин ошади . Типик бўз тупроқларда бундай вазиятда зичлик 1,34 г/см 3 дан 1,52-1,60 г/см 3 га ошади. Бундан ташқари суғориш сувлари ҳам суғориш жараёнида тупроқни зичлаштиради. Шўр ювиш жараёнларида ҳам тупроқ зичлиги кескин ошади. Вегетация даврида, шўр ювиш вақтида тупроқдаги турли жониворлар йўллари бекилади, тупроқ агрегатлари бузилади, натижада зичлашади. Қолаверса тупроқ чўкиш ва бўкиш, яoни кўпчиш хусусиятларига эга. Одатдаги шароитларда асосан ҳайдов ости қатлами кучли даражада зичлашади. Бунга сабаб, ҳозирги кунларда ишлов бериш ва кўзги шудгор вақтларида 30 см гача қалинлик қамраб олинади. Ҳар йили бир хил чуқурликда ерларни шудгорлаш, "омоч пошнаси" ни вужудга келтиради. Оғир механик таркибли тупроқларда бу ҳодиса яққол сезилади. Ҳажм масса бу оғир тупроқларнинг ҳайдов ости қатламида 1,62 г/см 3 ни ташкил қилади, я o ни катталашади. Бундай зичликка эга бўлган омоч пошнаси кўпинча сув ва ҳаво, ҳатто илдизчалар учун ҳам ўтказмас қатлам бўлиб қолади. Бунинг натижасида бу қатлам устида суғорма сувлар тўпланади, қайтарувчи жараён ҳосил бўлади. Бу жараёнлар салбий оқибатларга олиб келмай қўймайди. Бу таoсир энг аввало ўсимликларда ва унинг ҳосили ҳажмида номоён бўлади.

www.arxiv.uz Н.А.Качинский маoлумотларига кўра ўсимликларнинг илдиз тукчалари 0,01 мм дан кичик диаметрли ғовакларга кира олмайди. Микроорганизмлар эса 0,03 мм дан кичик ғовакларга кира олмас экан. Ўсимлик илдизини тарқалиш майдони камайса ўз-ўзидан озиқланиш майдони камаяди, демак ўсиш ва ривожланиши сусаяди, ҳосил камаяди. Шу боис суғориладиган деҳқончилик ривожланадиган минтақаларда тупроқнинг оптимал зичлигини билиш ва бу миқдорни сақлаб туриш, яратиш катта амалий аҳамият касб этади. Тупроқни нисбатан чуқурроқ қатламларигача юмшатиш ва у жойларда оптимал зичликни яратиш юқори ҳосил гарови. Нисбатан чуқур 45-60 см га ҳайдаш, 60-100 см гача юмшатиш тупроқни сув-ҳаво тартиботини яхшилайди. Биологик фаоллиги ва озиқа элементларини ҳаракатчанлигини оширади. Албатта тупроқнинг зичлиги, зичланиши ундаги гумус миқдори билан боғлиқ бўлади. Гумус, фосфор ва калийни ялпи шаклидаги миқдорларини тупроқдаги заҳирасини қуйидаги формула орқали ҳисоблаб топиш мумкин: Г = Н•1000•V•A Г - гумус заҳираси, т/га; Н - генетик қатлам қалинлиги, м; V - тупроқнинг ҳажм массаси, г/см 3 ; А - гумус миқдори, %. Ҳисоблаш ишларини қуйидаги тарзда олиб бориш тавсия этилади. 16-жадвал. Суғориладиган ўтлоқи саз тупроқларидаги гумус заҳираси, т/га. Чуқурлиги , см. Гумус Ҳажм масса, г/см 3 . Гумус заҳираси, т/га.

www.arxiv.uz миқдори, %. 0-30 1.6 1,31 62,88 30-50 1,0 1,40 28,28 50-100 0,75 1,44 32,40 Жадвалдан кўриниб турибдики, 100 см қалинликда бир гектар майдондаги гумус миқдори 123.6 тоннани ташкил қилади. Шу тариқа озиқа элементларини ҳам ҳисоблаш мумкин. Гумусни ҳайдов қатламидаги миқдорини тупроқ бонитировкасига таoсири бошқа кўрсаткичлар каби махсус коэффициентлар орқали ўрганилади. 17-жадвал. Гумуснинг ҳайдов қатламидаги миқдори ва бонитировкалаш коэффициентлари. Гумус миқдори %. Коэффициентлар <1,00 0,70 1,1-2,0 0,80 2,1-3,0 0,90 >3,0 1.00 18-жадвал. Ҳайдов ости қатлами зичлиги ва бонитировкалаш коэффициентлари. Зичлик даражаси Коэффициентлар Автоморф тупроқлар Гидроморф ва ярим гидроморф тупроқлар Зичланмаган 1,0 1,0 Кучсиз 0,90 0,85 Ўрта 0,80 0,70 Кучли 0,70 0,50 Жуда зич 0,60 0,40 ҲАРАКАТЧАН ФОСФОР, КАЛИЙ ВА ТУПРОҚ БОНИТИРОВКАСИ.

www.arxiv.uz Фосфор "ҳаёт калити" номи билан аталади, бунга сабаб у кўпчилик жараёнларда бевосита қатнашади. Фосфор тупроқда органик, минерал ва органо-минерал шаклларда учрайди. Табиатда барча фосфатларнинг 95 % калpций фосфатидан иборат. Органик бирикмалар таркибидаги фосфор миқдори унинг бутун заҳирасини 10-20 % дан тортиб 70-80 % гачасини ташкил қилади. Тупроқда гумус миқдори қанча кўп бўлса, органик фосфор шунча кўп бўлади. Тупроқ унумдорлигини оширишда ҳаракатчан фосфорнинг роли катта эканлиги эoтироф этилади. Тупроқни ҳаракатчан фосфор билан таoминланганлиги агрокимёвий хаританомаларда қуйидаги тарзда берилади. 19-жадвал. Фосфор билан та o минланганлик даражаси. Таoминланганлик даражаси Ҳаракатчан Р 2 О 5 , мг/кг. Жуда паст 0-15 Паст 16-30 Ўртача 31-45 Юқори 46-60 Жуда юқори >60 Калий ҳам ўсимлик ҳаётида энг зарурай биоэлементлар қаторидан жой олади. Тупроқдаги ҳаракатчан миқдори ўзгарувчан бўлиб, тупроқ унумдорлигини белгилашда катта ролp ўйнайди. Агрокимёвий хаританомаларда бу элемент билан таoминланганлик қуйидагича тасвирланади. 20-жадвал. Калий билан та o минланганлик даражаси. Таoминланганлик даражаси Ҳаракатчан K 2 О, мг/кг. Жуда паст >100 Паст 101-200 Ўртача 201-300 Юқори 301-400 Жуда юқори >401

www.arxiv.uz Ҳозирги тупроқларни бонитировкалаш услубиятларида тупроқдаги ҳаракатчан фосфор ва калий миқдорларидан фойдаланиш коэффициентлари мукаммал тарзда ишланмаган. Лекин тупроқ экологик индексини ҳисоблашда бевосита бу катталиклардан, яoни озиқа элементларининг миқдорларидан фойдаланилади. ТУПРОҚНИ БОНИТИРОВКАЛАШ ИШЛАРИНИ АМАЛГА ОШИРИШ Ер эгаларининг тупроқларини баҳолашда тупроқ хариталари асос бўлиб хизмат қилади. Тупроқ хариталарида ажратилган айирмалар баҳолаш обoекти ҳисобланади. Тупроқни табиий хусусиятларига кўра баҳолаш қуйидагича бажарилади. Энг аввало тупроқ харитаси экспликациясидан шу хўжаликка тегишли ҳамма тупроқ айирмалари тартиб билан ёзиб олинади. Негизли шкаладан тупроқни генетик гуруҳи ва механик таркибига кўра бирламчи, яoни энг юқори балли аниқланади. Бу иш барча тупроқ айирмалари учун бажарилади. Тупроқни бошқа хоссалари эса бонитировкалаш коэффициентлари тариқасида жадвалларда келтирилган. Демак жадваллар бонитировкаланаётган мутахасис қўлида бўлади. Тупроқни охирги балли эса ҳар бир айирма учун асосий шкаладан аниқланган, яoни олинган балл бонитетига кетма-кетлик билан бонитировкалаш коэффициентларини кўпайтириш йўли билан аниқланади ва махсус жадвалга ёзилади. Мисол учун Ўзбекистон Республикаси Андижон вилояти Пахтаобод тумани Якубов номли жамоа хўжалигини тупроқларини баҳоланишини кўрайлик. Хўжалик ерлари оч тусли бўз тупроқлар, яoни бўз тупроқлар камарида жойлашган. Хўжаликнинг деҳқончилик билан банд ерлари суғориладиган ўтлоқи тупроқлардан иборат.

www.arxiv.uz Мутахассислар томонидан 7 та тупроқ айирмаси ажратилган ва ноқулай ерлар ҳамда сув юзаси келтирилган. Тупроқ айирмалари услубиятда кўрсатилганидек тартиб билан рўйнома жадвалига ёзилади, яoни рўйхатга олинади. 21-жадвал. Тупроқни бонитировкалаш рўйномаси. Тупроқ айирмаси -нинг тартиб рақами Тупроқнинг номланиши Негизл и шкала бўйича балли Бонитировкала ш коэффициентиМ айдо-ни, га. Якуний бонитет балли Сифат Баҳоси Гумус қатлами қалинлиги Гумус миқдори Скелет-лилиги Бўз тупроқлар камари. Суғориладиган ўтлоқи тупроқлар 1 Суғориладиган ўтлоқи, оғир 80 0,85 0,80 - 366 54,4 Ўртача 2 Суғориладига н ўтлоқи, ўрта қумоқ 100 0,85 0,70 - 710 59,5 Ўртача Ерларни баҳолаш тўғрисидаги тажрибалар шуни кўрсатадики, ҳар бир аниқ шароитда тупроқни бонитировкалаш учун 2 - 3 та коэффициентлардан фойдаланиш етарли.

www.arxiv.uz Кўп миқдордаги пасайтирувчи коэффициентлардан, айниқса ўзаро боғлиқ коэффициентлар ва билвоситаларидан фойдаланиш асоссиз равишда тупроқни бонитет баллини пасайтириб юборади. Коэффициентлар танлаш энг нозик, муҳим иш ҳисобланади. Бу ишда энг аввало экилган қишлоқ хўжалик ўсимлиги ҳосили билан тупроқни аниқ хусусиятини танлаш керак. Токи бу хусусият билан ҳосил ўртасида ўзаро яхши корреляция бўлсин. Кўп йиллик тажрибалар ва корреляцион ҳисоб-китоблар натижаларига кўра суғориладиган минтақада тупроқни бонитировкалаш мақсадида ўтказилган ишларда унинг, яoни тупроқни қуйидаги хоссалари танланмоғи мақсадга мувофиқ деб топилган. 1. Бўз тупроқлар минтақасида, яoни тоғолди ва адирларда тарқалган тупроқларда эрозияланганлик даражаси, яoни ювилганлик даражаси ва ювилма учун белгиланган коэффициентлар танланади. Оч тусли бўз тупроқларда буларга яна шўрланганликни ифодалайдиган коэффициентлар қўшилади. 2. Бўз тупроқлар минтақасидаги ўтлоқи тупроқлар учун эса гумус миқдори, гумус қатлами қалинлиги, тошли қатламни жойлашган ўрнини эoтиборга олувчи коэффициентлар танланади. Агар тошли қатлами 70 см дан юзада жойлашган бўлса, фақат шу кўрсаткич учун ишланган коэффициентлардан фойдаланилади. Агар майда заррачали қатлам қалинлиги 70 см дан ошса, у ҳолда гумус қатлами қалинлиги эoтиборга олинади. 3. Чўл минтақасининг автоморф тупроқларини бонитировкалашда гумус миқдори ва гумус қатлами қалинлиги эoтиборга олинади. 4. Чўл минтақасининг гидроморф тупроқларини баҳолашда гумус миқдори, шўрланганлик даражаси, глейли қатлам ўрни ва гумус қатлами қалинликлари учун коэффициентлар қабул қилинади. Келтирилган коэффициентлар ва уларни танлаш энг зарурий шарт бўлиб, бизнинг регионларни характерлайдиган гуруҳлар ҳисобланади.

www.arxiv.uz Шулар билан бир қаторда аниқ тупроқ-иқлимий шароитда ҳар бир тупроқ минтақасида, провинциясида, округида тупроқнинг хосса ва хусусиятларига қараб қўшимча тариқасида скелетлик, гипслик, зичлик даражалари ва бошқалар ҳам эoтиборга олинади. Тупроқ бонитировкасини асосий тамойили қўйилган бонитет баллари шу тупроқни асосий агрономик хоссаларини қамраб олиб, ҳосилни 80 % дан кўп миқдорини ифодалай олиши эoтиборга олинади. Суғориладиган тупроқларни бонитировкалашда юқорида қайд этилганидек, Ер билан тупроқ бир маoноси тез-тез алмаштирилиб турилади, яoни фарқ қилинмайди. Россиянинг Европа қисми учун Докучаев биринчи бўлиб қора тупроқларни махсус гуруҳларга: тоғли, ён-бағир, дарё соҳиллари, текислик ва бошқа қора тупроқларга ажратди. Кейинчалик Ер тушунчасига иқлимий шароит қўшилди. Тимирязев фикрига кўра аниқ бир ерни унумдорлик даражасини, чегараларини биз бераётган ўғит ёки сув эмас балки қуёшдан келаётган энергия белгилайди. Шу фикрларнинг таoсири бўлса керак Москва вилоятини қишлоқ хўжалик ерларини таснифлашда Зворикин чимли-подзол тупроқларини қия текисликни қайси томонида ётганини эoтиборга олади. Жанубий, яoни кўпроқ қуёш нури оладиган ерларни, "қуёшда пишадиган" ва шимолий гуруҳларга ажратди. Албатта жанубий ён-бағирлар нисбатан кўпроқ қизийди, демак иссиклик энергиясини кўпроқ олади, етарли сув ва озиқа шароитида кўпроқ ҳосил беради. Ўзбекистонда нисбатан иссиқ Сурхондарёда шимолда жойлашган Қорақалпоғистонга нисбатан 40 % атрофида пахта ҳосили кўп олинади, бу исбот қилинган. Шунинг учун унумдор тупроқ деганда энг аввало текис майдонда жойлашган, гумус ва озиқа элементларига бой, етарли сув, ҳаво ва ҳароратга эга бўлган тупроқни тушунмоқ даркор.

www.arxiv.uz Тупроқ билан Ер тушунчасини фарқлаш учун Докучаев Ерга нисбатан ишлаб чиқариш қобиляти тушунчасини, тупроққа эса унумдорликни ишлатди. Жойнинг релpефи, самарали ҳарорат йиғиндиси ҳамма вақт ҳам бонитировка йилларида эoтиборга олинавермайди. Лекин зарур бўлса ундан қуйидаги тартибда фойдаланиш мумкин. ТУПРОҚНИ БОНИТИРОВКА БАЛЛИГА ҚАРАБ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ЭКИНЛАРИНИ ҲОСИЛДОРЛИГИНИ ЧАМАЛАШ Аниқ бир қишлоқ хўжалиги экин турини маoлум ердаги ҳосилдорлигини аниқлаш учун энг аввало экин экилган майдонни балл бонитети аниқланган бўлиши керак. Бевосита ҳосилни чамалаш учун бир баллни ҳосилга мувофиқ қийматини, яoни бир балл неча ц/га ни ифодалашини аниқлаб шу кўрсаткичга мос келадиган рақамга, яoни жойнинг балл бонитетига кўпайтирилади. Бир баллнинг ҳосилга тўғри келадиган қийматини аниқлаш учун Республика бўйича олинган ўртача мақсимал ҳосил миқдорини энг унумдор, яoни 100 балли тупроқ кўрсаткичига бўлинади. Бу иш жадвалда келтирилгани каби амалга оширилади. 22-жадвал. Ҳосилни режалаштириш. Экин тури Республика бўйича ўртача максимал ҳосил, ц/га. Бир баллга тўғри келадиган ҳосил миқдори, ц/га. Ғўза 40 0,40 Буғдой 60 0,60 Сули 75 0,75 2-3 йилги беда (пичан) 200 2,00 Дон учун маккажўхори 80 0,80 Бевосита ҳосил миқдорини режалаштириш эса қуйидагича бажарилади.

www.arxiv.uz Мисол учун 75 балли тупроқлар учун ғўза ҳосилини ҳисоблаш қуйидаги тартибда амалга оширилади. 75*0.40=30 ц/га Буғдой ҳосилдорлигини бундай тупроқларда 75*0.60=45 ц/га ни ташкил қилади. Шу тариқа бошқа қишлоқ хўжалиги экинлари учун ҳам ҳисобланади. Хўжалик, фермер ёки бошқа бир ер эгаси хилма-хил тупроқ айирмаларида жойлашган бўлса-ю уларга ҳосил миқдорини режалаштириш лозим бўлса, у ҳолда энг аввало тупроқлар учун ўртача балл бонитети аниқланади. Бу иш қуйидагича бажарилади:n n n П П П П П Б П Б П Б П Б Б             ... ... 3 2 1 3 3 2 2 1 1 бунда: Б – тупроқни ўртача балл бонитети, яoни фермер ёки бошқа ер эгалари далалари учун ҳисобланган ўртача балл. Б 1 ,Б 2 ,Б 3 ,Б n - тупроқ айирмаларининг бонитет баллари, яoни ҳар хил баллга эга бўлган ер майдончаларининг баллари. П 1 ,П 2 ,П 3 ,П n - тупроқ айирмалари майдонлари. Бу ҳисоб-китоблар бажарилгандан сўнг олинган натижага экилган қишлоқ хўжалик экин турини бир баллга тўғри келадиган ц/га миқдори кўпайтирилади. Шу тариқа олинадиган ҳосил миқдорини режалаштириш, аниқлаш мумкин. Бунда албатта маoлум ҳатоликларга йўл қўйилади, лекин бу ҳатоликлар, рухсат этилган чегаралар ичида ётади. ТУПРОҚНИ САҲИЙЛИК ДАРАЖАСИНИ ИФОДАЛОВЧИ ХАРИТАНИНГ МАЗМУНИ

www.arxiv.uz Ушбу харитада тупроқ айирмалари "Ўздаверлойиҳа" институти томонидан тавсия этилган рангларда бўялади ва чегаралари аниқ кўрсатилади. Тупроқ айирмалари оддий 1, 2...n тарзда рақамланади. Шартли белгилар қоидага мувофиқ берилади. Булардан ташқари ҳар бир тупроқ айирмасининг ичига унинг балл бонитети 40-50 ва ҳоказолар кўринишида ёзилади. Тавсияларга кўра балл бонитети қизил сиёҳ билан ёзилади ва қизил билан ўраб қўйилади. Харитада унумдорликни кўрсатувчи синфлар ёзилади ва қуйидагича бўялади. Х - синф - тўқ яшил. IX - синф - яшил. VIII - синф - тўқ сариқ. VII - синф - сариқ. VI - синф - сарғиш. V - синф - оч сариқ. IV - синф - тўқ бинафша. III - синф - бинафша. II - синф - тўқ бўз. I - синф - бўз. Бошқача ранглар ҳам танланиши мумкин. Экспликацияда унумдорлик даражасини кўрсатувчи тасниф натижалари яхши, ўрта, жуда яхши ва бошқа кўринишларда ёзилади. Бу ёзувлар қуйидаги жадвалдаги таснифдан фойдаланиш асосида ёзилади. 23-жадвал. Тупроқларни унумдорлиги бўйича таснифлаш. Синфлар Бонитет баллари Тупроқ айирмалари рақамлари Майдони, га.Инд Номланиш Х Юқори 91-100 IX Жуда яхши 81-90 VIII Яхши 71-80

www.arxiv.uz VII Ўртачадан юқори 61-70 VI Ўртача 51-60 V Ўртачадан паст 41-50 IV Ёмонроқ 31-40 III Ёмон 21-30 II Жуда ёмон 11-20 I Қишлоқ хўжалиги и/ч учун нолойиқ >10 Ушбу экспликацияда ҳар бир айирма учун ёзилган бонитет баллидан ташқари ўртача, яoни хўжалик учун келтирилиб ҳисоблаб чиқилган ўртача балл берилади. Бу кўрсаткичлардан бевосита ер эгаси ёки солиқ ходимлари фойдаланиши мумкин.

O'xshashlar

Тупроқ бонитировкасининг тарихи, ўрганиш объекти, усули ва равнақи

Лалмикор ерларни баҳолаш

Тупроқ ва ер нархи

Тупроқларни иқтисодий баҳолаш

Ер ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш