Ўсимлик тўқималари 2 - Biologiya - Referatlar

Ўсимлик тўқималари 2

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78 KB

Ko'chirib olish

Ўсимлик тўқималари б) Асосий ва механик тўқималар Режа: 1. Асосий тўқима тўғрисида тушунчалар. Сўрувчи паренхима. 2. Ассимиляцион, ғамловчи паренхималар ва аэренхима, уларнинг вазифалари. 3. Механик тўқималар ва уларнинг турлари. Колленхима. 4. Склеренхима ва унинг шакллари. 5. Склереидлар тўғрисида тушунча.

1. Ўсимлик органларининг катта қисми бирламчи ва иккиламчи меристемадан ҳосил бўлувчи, йирик, ҳужайра пўсти юпқа, модда алмашинуви жараёнида фаол иштирок этувчи асосий тўқима деб аталувчи ҳужайралар йиғиндисидан иборат бўлади. Улар ташқи томондан қопловчи тўқима билан ўралган ва оралиқларида механик, ўтказувчи ва шу каби тўқималар элементлари жойлашган. Асосий тўқима ҳужайралари кўпинча юмалоқ, кўпбурчак шаклида бўлади. Бу тўқима ҳужайлари орасида ҳар хил шаклли ва катталикдаги ҳужайралараро бўшлиқ бор. Асосий тўқималар кўпинча ўсимликларда озиқлантирувчи вазифасини бажаради ва уларга сў рувчи (шимувчи) паренхима, ассимиляцион паренхима (хлоренхима), ғамловчи паренхима, сув ғамловчи паренхима, аэренхималар киради. Сўрувчи (шимувчи) паренхима илдизнинг сўриш зонасида жойлашган ва илдиз туклари ҳамда бирламчи пўстлоқнинг ёш паренхима ҳужайраларидан иборат. Бу тўқима минерал моддаларнинг сувдаги эритмасини сўриб олиб, махсус ўтказувчи тўқималарга етказади. 2. Ассимиляцион паренхима ёки хлоренхима хлоропластли асосий тўқима бўлиб, бу тўқима ҳужайраларида фотосинтез жараёни кечади. Баргдаги хлоренхима ҳужайраларининг шакли ҳар хил. Барг юзасига яқин жойлашган хлоренхима устунсимон ёки палисад паренхима дейилиб, ҳужайралари узун, чўзиқ, призматик шаклли, барг юзасига перпендикуляр ва зич жойлашган. Уларда хлоропластлар кўп. Барг остидаги хлоренхима ҳужайралари изодиаметрик шаклли бўлиб, сийрак жойлашган. Улар булутсимон паренхима дейилади. Қарағай нинасида қатламли хлоренхима учрайди, унинг ҳужайралари пўсти бурмали ёки қатламли бўлади. Ғ амловчи паренхима ларда запас озиқ моддалар тўпланади. Тўпланадиган запас озиқ моддалар эрийдиган ва эримайдиган бўлади. Крахмал, алейрон доначалари, ёғлар эримайдиган моддалар бўлиб, асосан ғамловчи паренхима ҳужайрасининг цитоплазмасида тўпланади. Аминокислоталар, амидлар, сувда эрийдиган оқсиллар, углеводлар, витаминлар, таннидлар эрийдиган

моддалардир. Улар ғамловчи паренхима ҳужайраларининг ҳам цитоплазмасида, ҳам ҳужайра ширасида йиғилади. Сув ғамловчи паренхималарда сув тўпланади. Кактус, агава, алоэ, анабазис, қорасаксовул ва шу каби ксерофит ўсимликларнинг поя ва баргларида бу тўқима кўп учрайди. Аэренхима -ҳужайралараро бўшлиғи кенг, ғовак тўқималар бўлиб, ўсимликнинг асосан сувда ботиб турган қисмини кислород билан таъминлайди (масалан, шоли ўсимлиги илдизида). Бу тўқима ботқоқлик ёки сувда ўсишга мослашган ўсимликларда яхши тараққий этган бўлади. 3. Механик тўқималар нинг асосий вазифаси ўсимликка мустаҳкамлик бериш ҳамда турли механикавий таьсирларга чидамлилигини оширишдан иборат. Механик тўқима ҳужайраларининг пўсти қалинлашган ва кўпинча ёғочлашган бўлади. Аксарият ҳолларда бу тўқима ҳужайралари ўлик бўлади. Механик тўқималар келиб чиқиши, жойлашиши ва умумий анатомик белгиларига кўра уч турга бўлинади: 1) колленхима; 2) склеренхима; 3) склереидлар. Колленхима ҳужайралари тирик, ҳужайра пўсти целлюлоза ҳисобига қалинлашган. Улар асосан эпидермис остидаги бирламчи пўстлоқ паренхима ҳужайраларидан ҳосил бўлади. Колленхима ҳужайраларида хлоропласт мавжудлиги учун уларда модда алмашинуви жадал кечади. Ҳужайра пўстининг қалинлашувига кўра бурчакли, пластинкали ва ғовак колленхималар фарқ қилинади. Бурчакли колленхимада ҳужайралар қобиғининг бурчаклари қалинлашади. Улар пояларда, барг бандларида ва япроқларида кузатилади. Пластинкали колленхимада ҳужайраларнинг тангентал деворларининг ички ва ташқи томонлари қалинлашади. Бу тўқима пояларда, олма, ертут ва қорақатнинг барг бандларида учрайди. Ғовак колленхима да ҳужайралар пўстининг фақат ҳужайра оралиқлари билан чегараланган қисмлари қалинлашади. Ғовак колленхима ровоч, оқ шўра каби ўсимликларнинг поя ва барг бандларида бўлади. Колленхима ҳужайраларининг катталиги 2 мм гача боради.

4. Склеренхима муҳим механик тўқима бўлиб, ўсимликнинг илдиз, поя каби ўқ органлари ва ўтказувчи най толали бойламлари таркибига киради. Улар жуда пишиқ бўлади. Бу тўқима ҳужайраларининг пўсти бир текис қалинлашади ва унда қават-қават тузилиш ифодаланади, кўпинча ёғочланган бўлади. Тешиклари кичик, ёриқсимон ва кам миқдорли. Ҳужайра пўсти шаклланиши билан ҳужайранинг тириклик қисми нобуд бўлади. Келиб чиқишига кўра бирламчи ва иккиламчи склеренхима бўлиб, бирламчиси прокамбий ва перециклдан, иккиламчиси камбийдан ҳосил бўлади. Поянинг пўстлоқ қисмида жойлашган ва кўпинча перециклдан ҳосил бўлган склеренхима луб толалари дейилиб, улар узун бўлади. Масалан, зиғирда 40-120 мм, рама ўсимлигида 350-420 мм гача. Уларда ҳужайра пўсти анча вақтгача целлюлозалигича қолади, баъзан эса ёғочланади. Камбийдан ҳосил бўлган ва поянинг ёғочлик қисмида жойлашган склеренхима ёғ очлик склеренхимаси ёки либриформ дейилади. Улар узун эмас (2-2,5 мм гача), ҳужайра пўсти доимо ёғочланган. Либриформ ҳужайралари ўлик бўлади. Аммо ҳужайра пўсти юпқа, ёғочланмаган тирик либриформлар ҳам мавжуд бўлиб, уларда озиқ моддалар тўпланади. Баьзи либриформ ҳужайралари бўшлиғида тўсиқлари бўлиб, улар тўсиқли либриформ дейилади. Улар ток ва шу каби ўсимликларда учрайди. 5. Склереидлар ўсимликнинг илдиз, барг ва меваларида якка ёки тўп- тўп бўлиб жойлашади. Улар юмалоқ овалсимон, чўзиқ ва шохланган шакллардаги, ҳужайра пўсти ёғочланган жонсиз механик тўқималар бўлиб, бир қисми апикел меристема ёки перицикл ҳамда феллогендан ҳосил бўлса, иккинчи хиллари олча, олхўри, ёнғоқ пўчоқларида улардаги зич жойлашган паренхима тўқималаридан ҳосил бўлади. Колленхимадан фарқли равишда склереидлар ҳужайрасининг девори тенг қалинлашган ва кўпинча ёғочлангандир. Ҳужайра пўстининг шаклланиши билан унинг протопласти нобуд бўлади. Склереидлар (тош ҳужайралар) нок, беҳи каби ўсимликларнинг эт қисмида, ёнғоқ пўчоғи, олча, олхўри данакларида кенг тарқалган.

Склереидларнинг йирик, ҳужайра пўсти қалинлашган, ёғочланган, тармоқланган ва якка-якка ҳолда учровчи ҳамда таянч ҳужайралар дейилувчи тури чой, камелия, зайтун ва цитрус ўсимликлари баргида учрайди. 1. Ў тказувчи тўқималар юксак ўсимликларнинг эволюцион ривожланиш жараёнида мослашиш тарзида келиб чиққан бўлиб, улар сув ва унда эриган моддаларни илдиздан поя орқали баргга узатади ( юқорига кўтарилувчи оқим ) ва фотосинтез натижасида баргларда ҳосил бўлган органик моддаларни поя орқали ўсимликнинг барча тирик органларига етказиб беради ( пастга тушувчи оқим ). Ўтказувчи тўқима ҳужайралари чўзиқ, анча кенгайган найча шаклида бўлиб, тузилиши ва функциясига кўра трахеидлар , трахеялар ҳамда элаксимон найлар га бўлинади. Моддаларнинг сувдаги эритмасини трахеидлар ва трахеялар барггача етказиб берса, баргда ҳосил бўлган органик моддаларни элаксимон найлар ва унинг йўлдош ҳужайралари ўтказиб туради. Трахея ва трахеидлар поя ва илдизга мустаҳкамлик берувчи механик тўқима вазифасини ҳам ўтайди. Бу тўқима ҳужайралари деворларида тешикчалар бўлиб, улар очиқ эмас, балки осмотик пластинкали бўлади. Ана шу пластинкалар орқали бир ҳужайрадан иккинчисига сув ва унда эриган моддалар ўтиб туради. Бу ҳужайралар узун қатор ҳосил қилади ва уларнинг тўсиқлари қисман ёки бутунлай эриб кетади. Тўсиқ бутунлай эриб кетиб ҳужайралар катта тешикга бирлашади ва улар оддий перфорациялар дейилади. 2. Ўсимликнинг ёғочлик қисмида трахея ва трахеидлар жойлашади. Трахеялар бирламчи ксилемада прокамбий ва иккиламчи ксилемада эса камбий ҳужайраларидан ҳосил бўлади. Трахеялар етилиб, уларда перфорациялар ҳосил бўлиши билан уларнинг протопласти нобуд бўлади. Трахеялар фақат ёпиқ уруғли ўсимликларда учрайди ва уларнинг узунлиги 10 см дан 2-3 м гача, диаметри 0,3- 0,5 мм га тенг бўлади. Ҳужайра

пўстининг қалинлашишига кўра трахеялар ҳалкасимон , спиралсимон , нарвонсимон , тўрсимон ва нуқтасимон бўлади. Трахеидлар бир ҳужайрали, урчуқсимон, икки учи ўткир бўлиб, трахеяларга нисбатан қисқа бўлади. Уларда хошияли тешикчалар мавжуд. Трахеидларнинг ҳужайра пўсти бир текис қалинлашмайди ҳамда ёғочланмайди ва шунга кўра улар ҳам ҳалқасимон , спиралсимон , тўрсимон кабиларга ажратилади. Трахеидлар очиқ уруғли ўсимликларда учраб, уларнинг узунлиги 1 мм гача, айрим ўсимликларда эса анча узунроқ (масалан, қарағайда - 4-7 мм, лотос ўсимлигида 12 см гача) бўлиб, диаметри 0,08 дан 0,5 мм гача етади. Ҳужайралари функционал ўликдир. Трахеидлар ва трахеялар бир неча йилгача яшайди. Ксилемадан паренхима ҳужайраларининг ўсиб тешиклар орқали кириши билан улар беркилиб қолади. Тешикларга ўсиб кирувчи бу ўсимталар тиллалар дейилади. Уларнинг ҳосил бўлиши билан бу тўқималар ўз вазифасини бажара олмай қолади ва нобуд бўлади. 3. Элаксимон найлар баргда ҳосил бўлган органик моддаларни ўсимликнинг барча органларига етказиб беради, яьни улар орқали пастга тушувчи оқим харакатланади. Бу найлар тирик найчасимон ҳужайраларнинг бир-бири билан узунасига бирлашган системаси бўлиб, бирлашган кўндаланг тўсиқлар элакники сингари майда тешиклидир. Ҳужайралар пўсти аввал юпқа, кейин қалинлашади ва целлюлозалигича қолади. Иккита элаксимон найларни бирлаштириб турувчи кўндаланг пўстларнинг юпқа жойлари элаксимон майдонлар ё ки элаксимон пластинка дейилади ва улар найларнинг ён деворларида ҳам жойлашади. Ён деворларидаги бу пластинкалар найларни бир-бири билан узвий боғлайди. Элаксимон найларда ядро йўқ, цитоплазма ҳужайра пўсти бўйлаб жойлашади. Улар билан ёнма-ён узунасига махсус тирик ядроли ҳужайралар жойлашган, улар йўлдош ҳужайралар дейилади. Йўлдош ҳужайралар ва

элаксимон найлар камбий ёки прокамбийнинг битта ҳужайрасидан ҳосил бўлган қариндош ҳужайралардир. Элаксимон найлар ўз вазифасини бир йилда бажаради, иккинчи йили камбий янги найларни ҳосил қилади. Ток, липа ва бошқа ўсимликларда элаксимон найлар 2-3 йилгача яшайди. Сувда эримайдиган полисахарид- каллозларнинг пайдо бўлиши билан тешикчалар беркилиб моддалар ҳаракати тўхтайди ва элаксимон найлар нобуд бўлади. Ток ва баьзи бошқа ўсимликларда каллозлар баҳорда сўрилиб тешик майдончалар очилиши туфайли элаксимон найлар ўз функциясини қайта тиклайди. 4. Ўсимлик танасида трахея, трахеид ва элаксимон найлар махсус комплекс системалар ҳосил қилиб жойлашади ва улар ў тказувчи бойламлар дейилади. Улар ксилема (ёғочлик) ва флоэма (луб) қисмлардан иборат. Ксилема қисмида трахея ва трахеидлар ксилема паренхимаси билан ёнма-ён жойлашади. Уларнинг атрофини эса склеренхима ёғочли толалар ҳужайралари ўрайди. Элаксимон найлар ва йўлдош ҳужайралар луб паренхимаси ҳамда улар атрофидаги луб толалар склеренхимаси ва баьзан колленхима ҳужайралари билан флоэмада жойлашади. Дарахтсимон ўсимликлар ксилемасидаги барча тўқималар ҳужайралари ёғочланган бўлса, флоэмасида фақат склеренхима ҳужайралари ёғочланади. Бундай ўтказувчи бойламлар системаси ўсимликнинг илдизидан то баргигача ривожланиб ягона комплексни ҳосил қилади. Ўтказувчи бойламлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) Оддий бойламлар –оддий ва бир хил тўқималардан ташкил топилган. 2) Умумий бойламлар –трахея, трахеид ва элаксимон найлар ёнма-ён жойлашади. 3) Мураккаб бойламлар –ўтказувчи бойламлар билан бирга паренхима ҳужайралари бўлади. 4) Элак-қувур бойламлар –такомиллашган ва кўп учровчи жуда мустаҳкам тузилган бойламлардир. Бунга ўт ўсимликлар пояси ва барглардаги томирларни мисол қилиш мумкин.

Ўтказувчи бойламлар очиқ ёки ёпиқ бўлади. Очиқ ўтказувчи бойламлар флоэмаси ва ксилемаси ўртасида камбий жойлашади ва ундан узлуксиз иккиламчи ксилема ва иккиламчи флоэма ҳосил бўлиши ҳисобига бойламлар энига ўсиб кенгаяди. Очиқ ўтказувчи бойламлар очиқ уруғли, шунингдек, ёпиқ уруғлиларнинг икки паллалилар вакилларида учрайди. Ёпиқ ўтказувчи бойламлар флоэмаси ва ксилемаси ўртасида камбий бўлмаганлиги сабабли улар энига кенгаймайди ва бир паллали ўсимликларда бўлади. Очиқ ўтказувчи бойламлар энг такомиллашган ўтказувчи бойламлардир. Ксилема ва флоэманинг ўзаро жойлашишига кўра ўтказувчи бойламлар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) Коллатериал ўтказувчи бойламлар . Бунда флоэма ва ксилема ёнма-ён жойлашади, ташқи томонини флоэма, ички томонини эса ксилема эгаллайди. 2) Биколлатериал ўтказувчи бойламлар . Бунда ксилема ўртада, унинг остида ва устида флоэма жойлашади. Бу ўтказувчи бойламлар иккита коллатериал бойламлар бирлашишидан ҳосил бўлиши мумкин. 3) Концентрик ўтказувчи бойламлар . Бунда ксилема атрофида флоэма ўрнашади. 4) Радиал ўтказувчи бойламлар . Унинг асосий қисмини ксилема ташкил этиб, илдизда ксилема радиал нурлар ҳосил қилиб жойлашади ва ксилема нурлари орасида флоэма бўлади. Ўсимликнинг барча органларидаги ўтказувчи бойламлар бир-бири билан туташиб яхлит система сифатида шаклланади. 5. Ҳужайраларнинг ҳаёт фаолияти натижасида ўсимликлар организмида чиқинди моддалар ҳосил бўлади. Улар махсус ажратувчи система ёрдамида чиқариб юборилади. Ажратувчи системанинг икки тури: ички ва ташқи секреция тўқималари мавжуд. Ташки секреция ажратувчи тўқималар га нектардонлар, безли туклар ва гидатодлар (ташки секреция безлари) киради.

Нектардонлар бир ва икки паллали ўсимликлар гулида учрайди. Улар қандсимон суюқлик - нектар ажратиб туради. Безли туклар эпидерма ҳужайраларидан ҳосил бўлиб, улар қаттиқ, суюқ ёки газ ҳолдаги эфир мойлари, смолалар, алкалоидлар ва бошқа моддаларни ажратиб туради. Гидатодлар баргнинг ўтказувчи тўқимаси билан боғланган ўтказувчи бойламдан, ўтказувчи бойламлар билан бириккан майда, рангсиз тирик ҳужайралар ва унинг устидаги эпидермадан ташкил топган. Улар фаол ажратувчи органлардан бўлиб, сув ажратувчи оғизчалардир. Сув буғлатиш сусайиб, ўсимлик ортиқча сув қабул қилганда гидатодлар орқали томчи ҳолда сув ажралади, яьни гуттация ҳодисаси рўй беради. 6. Ички секреция ажратувчи тўқималар га маьлум бир секрет билан тўлган ажратув йўллари ва ички ажратув безлари, идиобластлар ва сут найлари киради. Ажратув йўллари ва ички ажратув безлари келиб чиқиши, ўлчами ва ажралган моддаларнинг хилма-хиллигига кўра схизоген ва лизигенлар га бўлинади. Схизоген йўллари тўқималардаги ҳужайралараро бўшлиқларнинг кенгайиши туфайли ҳосил бўлади. Игна баргли ўсимликлар барги ва пояларидаги смола йўллари, эфир мойлари сақловчи сельдерейдошлар оиласи вакиллари меваларидаги каналсимон ажратув йўллар схизоген ажратувчи йўлларга мисол бўлади. Лизиген йўллари секрет тўпланган ҳужайралар ва унинг ёнидаги қўшни ҳужайралар деворларининг эриб кетиши натижасида ҳосил бўлади. Улар цитрус ўсимликлари ва чой ўти, лавр, камфора дарахтлари ва бошқаларнинг мева ва баргларида яхши ривожланган. Идиобластлар ксерофит ва суккулент ўсимликларда кенг тарқалган. Бундай ҳужайраларда оксалат тузлари кристаллари ва бошқа тузлар тўпланади. Эфир мойларига эга идиобластлар ҳам учрайди. Сут найлари . Айрим ўсимликларнинг махсус ҳужайралари вакуолаларида сутга ўхшаш шира учрайди, уни сут шираси ё ки латекс деб

аталади. Сут шираси кучли шохланган ҳужайраларда ёки бўғинли ҳужайраларда, яьни сут найларида тўпланади. Сут шираси моддалар алмашинувининг охирги маҳсулоти ва запас озиқ моддалар аралашмасидан иборат бўлиб, унинг энг қимматли маҳсули каучук ва гуттаперчадир. Сут ширасида каучук ва гуттаперча сақловчи ўсимликлардан каучук олишда фойдаланилади.

O'xshashlar

Ўсимлик тўқималари

Флора ва ўсимлик уруғлари тўғрисида тушунча

Ўсимлик ва касаллик қузгатувчилар орасидаги узаро муносабатлар генетикаси

Витаминлар 2

Patogen anaeroblar 2