Флора ва ўсимлик уруғлари тўғрисида тушунча - Biologiya - Referatlar

Флора ва ўсимлик уруғлари тўғрисида тушунча

Yuklangan vaqt:

31.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Флора ва ўсимлик уруғлари т ўғ рисида тушунча Р е жа: 1. Флора ва кўкатлар. 2. Ўсимликларнинг ареали. 3. Флорастик вилоятлар 4. Ўсимликларнинг ҳаётий шакллари. 1

1 . Флора ва кўкатлар. Маълум бир терр и торияда ўсувчи ўсимлик турларининг йиғиндиси флора деб аталади. Масалан, Ўзбе кистан флораси деганда мамлак а тимиз территориясида ўсадиган ўсимлик турларининг мажмуасини тушунамиз. Ҳозиргача ер к у рраси терр и ториясида учрайдиган барча ўсимлик турларининг сони 500 минга яқин бўлиб, шундан 250-300 мингга яқин и гулли ўсимликларга тааллу қ лидир. Бир мамлакат флораси иккинчи мамлакат флорасидан ҳамиша фарқ қилади ва улар ўта хилма-хил бўлади. Чунки , уларнинг иқлим ва тупроқ шароити ҳамда ўсимлик турларининг келиб чиқиши турличадир. Ўсимлик турларининг ер к у рраси бўйлаб тарқалиши маълум қ онуният асосида бўлиб, улар қуйидагиларда н иборатдир. 1. Шимолдан жанубга борилган сари ўсимлик турлари ортаверади, чунки бунда иқлим ўзгариб ўсимликларнинг ўсиш и учун яхшила ни б боради. 2. Ўсимлик турлари то ғ ли районлардагига нисбатан текисликда камро қ б ў лади. Чунки то ғ ларда иқлим ва тупроқ шароити анча хилма-хил. 3. Геологик жи ҳа тдан олдин ҳосил бўлган то ғ лар ва текисликларда ўсимликлар сони нисбатан янги бўлган территориялардагига қ араганда кўпро қ бўлади. 4. Тропик ва субтропик мамлакатларда иқлим шароитининг ўта қ улайли ги туфайли, улар ўсимлик турларига (флорага) анча бой ҳисобланади. Масалан, Россия территорияси Бразилияга нисбатан на қ адар катта бўлишига қ арамасдан флорага камба ғ алдир. Россия территориясида ю қо ри ўсимликларнинг ҳаммаси бўлиб 16 мингга яқин тури учраган бир пайтда, Бразилияда шу ўсимликларнинг 40 мингга яқин тури ўсади. Ёки Ў рта Осиёнинг то ғ ли районларида юксак ўсимликларнинг 6 мингга яқин тури ўсади, ва ҳ оланки, чўл зонасида ҳаммаси бўлиб, 800 га яқин ўсимлик тури учрайди. Маълум бир территорияда ў сган ўсимлик тупларининг, яъни ўсимликлар гурухларининг йиғиндисига кўкатлар дейилади. Кўкатларнинг шаклланишида иқлим ша роити ва шу жойнинг геологик тарихи муҳим рол уйнайди. Кўкат тушунчаси кенг ва тор маъноларда ишлатилиши мумкин. Масалан, ўрмон ёки ч ў л ўсимликлари кенг маънода тушунилса, ўрмонлар ҳам ў з навбатида кенг баргли,

нина баргли ва аралаш ўрмонларга ёки чўл ўсимликлари, гипсли, қ умли ҳамда ш ў рхок чўл ўсимликларига бўлинади. Бунда кўкатлар с ў зи бироз тор маьнода ишлатилади. Ер шарининг кўкатлар қ атлами қуйидаги т ў ртта типга бўлинади. 1. Дарахт-буталар. Булар ҳамма қ ит ъ аларда учраб ўрмонзор ва бутазорлар ҳосил қилади. Масалан, тропик зонада доимий яшил ўрмонлар, шимолда тарқалган нина баргли ў рмонлар, Ў рта Осиё то ғ ларидаги ёнғоқзорлар, итбурунзорлар, пистазорлар шулар жумласига киради. 2. Ў т- кў катлар. Бунга сув ва қуруқликла рда яшовчи барча ўт, ўсимлик гу руҳлари, шунингдек, пичанзор, ўтло қ лар ва бот қ о қ ликларда яшовчи фитоценозлар учрайди. 3. Чўл ёки сахро кўкатлари, бу н га қу рғо қ ва сову қ иқлимли чўлда ўсадиган юксак ва баъзи бир тубан ўсимликлар киради. Масалан, Ў рта Осиёнинг ш ў рхок қ умли чўлларидаги фитоценозлар шулар жумласидандир. 4. Сайёх кўкатлар. Бу типга кирувчилар тубан ўсимликлар бўлими б ў либ, субстратга бирикмаган ҳолда ҳаёт кечиради. Чучук сув, денгиз ва о к еанларда му алла қ ҳолда яшайдиан фитопланктонлар (диатом сув ўтлари ва шу кабилар) ҳамда тупроқда яшайдиган микроорганизмлар (бактериялар, замб у ру ғ лар) шулар жумласидандир. Ўсимлик турларининг келиб чиқиши, табиатда тутган ўрни, хал қ хўжали ги да фойдаланилиши, кишилар ҳа ётидаги ролига кўра барча юксак ўсимликлар қуйидаги группаларга бўлинади. 2. Ўсимликларнинг ареали. Ареал юнонча «ареа» с ў зидан олинган бўлиб, майдон, территория деган маъно ни билдиради, яъни маълум бир ўсимлик тури, авлод ёки оиласининг ер юзида тар қалган майдони. Ареал турли катталикда бўлиши мумки н . Одатда, маълум бир тур ёки ареалга нисбатан оила ареали кенгро қ ва каттаро қ бўлади. Бир ареалдаги ўсимликларнинг турлари шу терр и торияда бир текис бўлмай яшаш учун қ улайро қ майдонларда кўпро қ но қ улай зоналарда эса камроқ учрайди . Уларнинг ана шу шароитда яшашини ва миқдорини илмий жиҳатдан ўрганиш, фан хўжалиги учун катта аҳамиятга эгадир. Бундай текширишлардан олинган илмий мисоллар одатда ўсимликлардан тўғри фойдаланишда ёрдам беради.

Маълум бир система бирликларининг табиатда тарқалиш майдонини экспедиция асосида амалда ёки географик материаллари орқали ўрганилиб географик картада ўсимликнинг контури аниқланади (чизилади). Бу эса мазкур ўсимликлар турлари ва авлодларининг ареали бўлади. Ана шу ареални тасвирлаш қуйидагича: биринчидан, маълум бир мамлакат территория картасида ўрганилаётган турнинг тарқалиши майдони чизиқ билан ўрганиб олинади ва ранг билан бўялади ёки штрих билан белгиланади. Иккинчидан, ўрганиш турларнинг индивидлари тарқалган жойлар доира ёки нўқта билан белгиланади , сўнгра эса уларнинг четки нўқталари яхлит битта чизиқ билан ўраб олинади. Биринчи усул кўпинча катта майдонларда йирикроқ таксономик бирликларнинг ареалини белгилашда керак бўлса, иккинчи усулда эса кичик таксономик бирликларнинг ареалини ўрганишда фойдаланилади. Табиатда бир-бирига мутлоқ ўхшайдиган ареаллар учрамайди. Чунки уларнинг майдони шакли, чегараларининг тузилиши ҳар хил бўлади. Табиатда тарихий тараққиёт натижасида ҳосил бўлган ўсимликларнинг ареали табиий ареал дейилади. Киш илар томо нидан ўсимликларни экиб, кўпайтириб ҳосил қилинган ареали эса сунъий ареа л дир. Ареал чегарасини икки муҳим омил – намлик ва температура белгилайди. Бундан ташқари ареал чегарасини аниқлашда тупроқ шароити ва биотик омил муҳим роль ў йнайди. Кўпчилик ўсимлик турларининг ареал диапазони чегараларда кўпрок . Шундай турлар учрай дик и, улар ер юзининг Антарктидадан таш қа ри ҳам ма жойида ўсади. Уларнинг ареали ер к у ррасининг деярли ярмини эгаллайди. Бундай ўсимликлар космополитлар деб аталади юнонча «космос – коинот» «политес – граждан деган маънодан олинган. Ана шундай космополит турларга жа ғ -жа ғ , қў нғирбош, ш ў ра, катта зубтурум, қ оқи в а бошқалар киради. Иккинчи томонда чекланган турлар ҳам бор. Ареаллар туташ ва узилган (дизьюнктив) бўлади. Ў рта Осиёда ёввойи ҳол да ўсадиган чучук бодом узилган ареал учун типик мисол бўла олади, чунки бодомнинг бу тури Ўзбек исто н нинг Паркент районида ва Туркманистоннинг ғ арбий Копетдо ғи дагина ўсади. Бу икки н ўқ та орасидаги

катта географик масофада эса мутла қ о учрамайди. Узилган ареаллар баъзан территориянинг маълум қисмида иқлимнинг ўзгариши натижасида пайдо бўлади. Туташ ареал деб, маълум тур индивидларининг шу ареални ташкил қи лган майдонлар бўйича тарқалишига айтилади. Туташ ареаллар келиб чиқиши ва шаклланишига бирламчи, узилган ареаллар эса иккиламчи дейилади. Айрим турларнинг ареали тор бўлиши мумкин , чунки, ташқи мухи т нинг ўзгариши натижасида улар яшайдиган майдон кескин қисқарган. Ў зларининг соби қ майдонларида сақланиб қолган бу турлар реликт турлар ёки реликтлар дейилади. Масалан, Ў рта Осиёда ўсадиган ёнғоқ реликт ўсимликлар жумласига киради. Жуда ҳам кичик ареални иш ғ ол қилувчи турлар эндимик турлар ёки эндимиклар дейилади. Ана шундай эндимик турларнинг пайдо бўлиш сабаблари ҳам турли хилдир. Баъзан эволюция жараёни натижасида пайдо бўлган янги турлар географик ва иқлим шароитлар сабабли кенг тарқалиб улгурмайди. Бундай турлар кўпинча то ғ ли мамлакатларда ёки денгиз ва о к еанлардаги оролларда учрайди. Ў з ареалини кенгайтиришга улгурмаган ёки кенгайтира олмайдиган бундай турлар неоэнд и миклар деб аталади. Ў рта Осиёнинг то ғ ли районлари эндимикларга айни қ са бой, бундай районларга Қ озо ғ истоннинг Қ аратоу, Ўзбекистоннинг Нурота то ғ лари, Туркманистоннинг Копетдо ғ лари мисол бўла олади. Ареал чегараларига антропоген омиллар ҳам сезиларли таъсир кўрсатади. Ма салан, Ў рта Осиё то ғ лари ва чўлларида ўсувчи арча, писта, бодом, ёнғоқ, ёввойи олмалар, саксовул, шуво қ ва шу каби турларининг ареаллари одамлар таъсирида анча торайган ё ки одамлар фойдали ўсимликларни онгли равишда янги жойларга олиб бориб экади ва улар ареалининг кенгайишига сабаб бўлади. Масалан, Ў рта Осиёда экилаётган ў рта толали ғўза Америкадан, ингичка толали ғўза Мисрдан , жут Ҳ индистондан , помидор, картошкалар Жанубий Америкадан олиб келинган. Одам ў зи учун зарур бўлган ўсимликларни бир райондан иккинчи районга к ў чириб туради ва шу шароитга мослаштиради. Буни умумий ном билан интродукция деб аталади. Ана шу усул билан Хитойдан Кавказнинг субтропик

иқлим шароитига чой, лимон, апельсин, мандарин, бамбук, тунга дарахти ва бошқа ўсимликлар олиб келиб муваффа қ иятли ў стирилмо қ да. 3. Флористик вилоятлар. Ер к у рраси олтита флористик вилоятларга бўлинади. Ҳар бир флористик вилоят ў зига хос ўсимликлар йиғиндисидан ташкил топган бўлиб, улар таркибидаги турлар эво люция натижасида шу территориянинг иқлим ва тупроқ шароитига мослашган бўлади. Флористик вилоятлар ў з ичига кўпгина эндимик турларни ҳамда бутун бир авлод ва оилаларнинг ареалларини олади. 1. Голактика-вилоят. Бу жуда катта территорияни эгаллаган бўлиб, унга Европа қ итъас и , Хиндистон ва Хинди -Х итой ярим оролидан ташқари Осиё қ итьаси, Ш и молий Африканинг Ў рта д е нгизи со ҳ или ҳамда Калифорния ва Мексикадан ташқари Шимолий Американинг катта қисми киради. Бу вилоят территориясида тропик иқлимда ўсадиган оила вакиллари мутла қо учрамайди. Бу вилоятда нинабарглилар, қ айиндошлар, айи қ товонлар, толдошлар, ясноткадошлар, ш ў радошлар, карамгулдошлар, атиргулдошлар, қ иёқгуллилар, қў н ғ ирбошлар ва шу каби оилаларнинг вакиллари учрайди. Голактика вилоят кенжа вилоятга бўлинади. 2. Палеотропик вилоят. Бу вилоят тропик Американи, Жанубий Африканинг Кап вилоятигача бўлган субтропик майдонларни Арабистон ярим оролини Ҳиндистон Хинди-Хитой, Индонезия, Филиппин ва Полинезия оролларини ҳамда Австралия қитъасининг шимолий қисмини эгаллайди. Ушбу вилоятнинг иқлими ўсимликлар ҳаёти учун жуда қулай бўлиб, бу ерларда асосан доимий яшил ва қисман барги ҳар йили тўкиладиган ўсимликлар ўсади. Флорага ўта бой бу территорияда 50 мингдан ортиқ ўсимлик турлари мавжуд. Палеотропик вилоят учун непентгуллилар, пальмадошлар, бегониядошлар, банандошлар, акантдошлар ва шу каби оилаларнинг вакиллари хосдир. Палеотропик вилоят учта кенжа вилоятга бўлинади. 3. Неотропик вилоят. Марказий ва Жанубий Американинг кўп қисмини ҳамда уларнинг атрофида жойлашган оролларни ў з ичига олувчи бу вилоятда эндимик оилалардан кактусдо ш лар, бромелиядошлар, настурциядошлар

авлодлардан эса хина дарахти , георгина, ананас, арахис, кунгабо қ ар, ғўза ва шу кабилар учрайди. Ҳозирги вақтда Ўзбек ист о н территориясида экила ё тган картошка, помидор, батат, маккаж ў хори, ғўзанинг баъзи турлари, ловия ва бошқа ўсимликларнинг ватани ҳам неотропик вилоятдир. Бу вилоят учта кичик вилоятга бўлинади. 4. Астрали я вилоят и . Бу вилоят Австралия қ итьаси ва унинг жанубида жойлашган Тасмания оролини ў з ичига олади. Флораси ў зига хос бўлган бу вилоятнинг т ў ртдан уч қисми эндимик турлардир. Бу континентнинг ичкари қисми чўл ва чала чўл бўлиб, ёғин к ам ёғади, ўсимлик турлари ҳам чегараланган. Бу қ итьанинг о к еанлар атрофидаги Шар қи й қисмида эса субтропик ва тропик ўсимликлар ўсади. Булар жумласига акация (486 тури), эвкалипт (342 тури), гревилия (203 тури) ҳамда цикадалар оиласининг вакиллари киради. Чўл қисмида эса юқорида кўрсатилган турлардан ташқари казуаринлар ўсади. 5. Кап вилоят и . Территорияси унча катта бўлмаган бу вилоят фақат Жанубий Африка республикасининг Кап вилоятини ў з ичига олади. Бу зонанинг иқлими қуруқ субтропик бўлиб, йилнинг айрим фаслларида ёғин ёғади , туман кўп бўлиб туради. Майдони кичик бўлишига қ арамай бу ерда ўсимлик турлари кўп учрайди. Яъни ҳаммаси бўлиб 12 мингта ўсимлик тури мавжуд, бу эса бутун Австралия қ итъасида ўсадиган ўсимлик турига тенг ёки Россия флорасидан т ў рт минг тур кам холос. Флорасининг таркибида дарахтсимон вакиллари кам асосан кўп йиллик ўсимликлар ҳ укмронлик қилади. Геран, Гладиолус кўп тарқалган. 6. Антрактида вилояти. Бунга Жанубий Американинг оловли ер қис ми ва А нтрактида ороллари киради. У ерда бот қ о қ ўсимликлари, пакана бўйли бутазор мавжуд. Антрактида сову қ бўлганлиги туфайли асосан лишайниклардан иборат. 4. Ўсимликларнинг ҳаётий шакллари. Ўсимликлар тарихий тараққиёт натижасида пайдо бўлган ҳамда улар ташқи муҳитнинг ўзгаришига мослашиб кўпайиб борган. Мавжуд муҳитнинг ўзгаришига мослашмаганлари эса аста-секин нобуд бўлиб йўқолиб кетган. Ана шу тараққиёт ўсимликларнинг маълум бир конкрет экологик шароитга мослашган турли хил

шаклларини юзага келтирган. Ҳаётий шакллар деганда тарихий тараққиёт натижасида муҳит билан узвий боғлиқ ҳолда шаклланган ўсимликларнинг ташқи кўриниши тушунилади. Ҳаётий шаклларни классификация қилиш соҳасида бир қанча системалар мав жуд, бироқ, шулар орасида тан олингани Даниялик ботаник Раункиер системасидир. Бу система қуйидаги группалардан иборат. 1. Фанерофитлар. Буларга янгиланиш куртаклари ер ю з асидан анча юқори жойлашган ва шох-шаббаси ёғочланган бута ҳамда дарахт ўсимликлари киради. 2. Хамефитлар. Бу хил ўсимликларда янгиланиш куртаклари ер юзасига яқин жойлашган, поясининг устки қисми ёғочланмаган ва қишда қуриб қолувчи терескен, изень, шувоқ сингари ҳамда шу каби бутача ва чала бута ўсимликлар киради. 3. Гемикриптофитлар. Бу группа ўсимликларнинг ер устки қисми қишда бутунлай нобуд бўлади, янгиланиш куртаклари эса тупроқ (ер) юзасида жойлашади. Масалан, кўп йиллик ўт ўсимликлар шулар жумласига киради (беда, янтоқ, қўнғирбош, қорабош ва бошқалар). 4. Криптофитлар. Бу ўсимликларнинг ер устки органлари қишда батамом қуриб қолади, уларда тикланиш куртаклари, органлари ернинг остида сақланиб қолади. Криптофитларга пиёзбошли (лола, чучмома, бойчечак, пиёз), илдизпояли (ажриқ, гулсафсар, саломалайкум), тугунакли (картошка, топинамбур) ўсимликлар киради. 5. Терофитлар. Буларга бир йиллик ўт ўсимликлар кириб, уларнинг ер остки устки қисмлари батамом қурийди, фақатгина уруғи ёрдамида кўпаяди. Кўп йиллик ва бир йиллик ўт ўсимликларнинг вегетация даври турлича бўлади. Уларнинг баъзилари баҳордан кузгача, иккинчи хиллари ёз ўртасигача ўсади, кўпчилиги эса тупроқда нам етарли бўлган вақтгача ривожланади ва тупроқдаги намнинг тугаши билан улар ҳам ўз вегетация даврларини тугатади. Ўз вегетация даврини ёз ўрталаригача тугатувчи кўп йиллик ўтлар эмфемероид , бир йиллик ўтлар эса эфемерлар деб аталади. Ўзбекистон территориясида ўсадиган эфемерофидларга лола ва бойчечаклар мисол бўла олади. Ялтирбош, арпа ғ он, читир, лола қ из ғ алдо қ лар эса эфемерлардир. Бундан

ташқари лиа н а ўсимликлар ҳам бўлиб, бундай ўсимликларнинг танасида механик тўқималар яхши ривожланмаганлиги сабабли улар ў з танасини тирговичсиз тикка ушлаб тура олмайди, яъни улар бошқа ўсимликларга илашиб ўсади. Бундай лиана ўсимликларга Ў рта Осиё шароитида ўсадиган қў йпечак, плюш, хмель, горох, қ ово қ лар мисол бўла олади.

O'xshashlar

Ўсимлик тўқималари

Ўсимлик тўқималари 2

Ўсимлик ва касаллик қузгатувчилар орасидаги узаро муносабатлар генетикаси

Геоэкология хакида тушунча

Марказий осиё ва ўзбекистон олимларининг биология фанини ривожлантиришга қўшган хиссалари