Membranaga ega bo`lmagan organellalar. Plastidlar - Biologiya - Referatlar

Membranaga ega bo`lmagan organellalar. Plastidlar

Yuklangan vaqt:

12.01.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

724.0849609375 KB

Ko'chirib olish

Membranaga ega bo`lmagan organellalar. Plastidlar Reja: Fotosintez apparatining pigmentlari  Fotosintez  Xromoplastlar  Leykoplastlar  Mitoxondriya va xloroplastlar o’rtasidagi o’xshashlik va farqlar  Plastidlarning ontogenezi va funksional qayta qurilishi

1676- yilda A.Levenguk yashil o’simlik (tuban) hujayralarida yashil donachalarni kuzatdi va ularni xromatofora lar (grekcha chroma-bo’yoq, rang va phoros-olib yuruvchi, tashuvchi) deb nomladi. Keyinchalik, Shimper(Schimper, 1883) yashil barg hujayralarida yashil donachalardan tashqari yana sariq, to’qsariq va hatto rangsiz donachalarni ham bo’lishini kuzatdi va ularning barchasini birgalikda plastid lar (grekcha plastidesyaratuvchi, hosil qiluvchi), rangsiz plastidlarni leykoplast lar, yashillarini xloroplast lar, boshqa rangdagilarni xromoplast lar deb atadi. (33 rasm). 33-rasm. Plastidlarning tuzilish xillari: a-xloroplast, b-leykoplast, c- aminoplast va d-xromoplastlarning tuzilishi:1-tashqi membrana, 2-ichki membrana, 3-matriks (stroma),4-stroma lamellalari, 5-qirralar,6-tilakoid,7- kraxmal donachalar, 8-lipid tomchilari. Bular bir-biriga aylanish xususiyatiga ega, masalan, mevalar pishayotganda, kuzda barglarining ranggi o’zgarayotganda xloroplastlar xromoplastlarga, rangsiz

leykoplastlar xloroplastlarga aylanadi. Tuban yashil o’simliklarda, odatda, faqat bir xil plastid- xromatoforalar bo’ladi. Plastidlar sitoplazmaning membranali organoidi bo’lib, unda moddalarning sintezi, birinchi navbatda fotosintez amalga oshadi (xloroplast). Ular bakteriyalar, ba’zi suvo’tlari, miksomisetlar va zamburug’lardan tashqari barcha o’simliklarda uchraydi. Plastidlarda kraxmal, oqsil, karbonsuv va yog’lar sintezlanadi. Bu jarayonlar o’simliklarning modda almashinuvi bilan bog’liq, plastidlar bo’lishi hayvon va o’simlik organizmlarining modda almashinuvini ham turlicha bo’lishiga olib keladi. Plastidlarning shakli, odatda, uzunchoq bo’lib, uzunligi 5-10 mkm, yo’g’onligi 2-4 mkm bo’ladi. Ammo, ba’zi suvo’tlari xromatoforalarining uzunligi 50 mkm ga yetadi. Ularning soni hujayrada bittadan (tuban suvo’tlarixlamidomonadada) 100 tagacha (yuksak o’simlik) bo’lishi mumkin. Tamakining hujayrasida ularning soni hattoki, 1000 tagacha yetadi. Yuksak o’simliklarning barg hujayralarida plastidlar 20-50 dona bo’ladi. Yuksak o’simliklarning rangli va rangsiz plastidlarining shakli, odatda, disksimon, suvo’tlarining xromatoforalari esa tayoqchasimon, kosachasimon, tasmasimon, yulduzsimon va boshqa shakllarda bo’ladi. Xloroplastlarning tuzilishi, umuman olganda, mitoxodriyalarni eslatadi. Bu organoid tashqi va ichki membranalar bilan qoplangan bo’lib, ular plastidlarni sitoplazmadan ajratib turadi. Membranalarning har birining qalinligi 7 nm atrofida, ular bir-biridan oralig’i 20-30 nm membranalararo bo’shliq bilan ajralgan. Plastidlarning ichki qismini matriks yoki stroma deb atalib, unga ichki membranadan o’sib chiqqan burmacha shaklidagi strukturalar joylashadi. Yuksak o’simliklarning yetilgan plastidlarining ichki membranasi ikki xil tipda tuzilgan bo’ladi. Bular-stromaning yassi, uzun lamella lari, yassi disksimon vakuola yoki yopiq xaltachalarning membranalari- tilakoid lardir, ularning har birini plastina deb ham ataladi. Tilakoidlar taxlab qo’yilgan tangachalarga o’xshash shaklni hosil qiladi, ularni qirra lar deb ataladi. Ular stromaning yassi xaltasimon burmachalari-

lamellalarda joylashadi. Lamellalar plastidning uzunasiga stromada tarmoqlanib bir tekislikda yotuvchi to’rsimon strukturani hosil qiladi. Ammo, turli tekisliklarda joylashgan lamellalar bir-birlari bilan qo’shilib ketmaydilar. Shunday qilib, stroma lamellalari xloroplastning qirralarini birlashtiradi. Bitta qirrada 50 tagacha tilakoid joylashadi. Qirralarning soni yuksak o’simlik xloroplastidlarida 40-60 ta bo’ladi. Qirralarning tarkibiga tilakoidlardan tashqari lamellalarning bir qismi ham kiradi. Tilakoidlar birbiriga shunday yaqin joylashadiki, ularning tashqi membranalari bir- biriga juda yaqin joylashganligi uchun birikkan zich qavatni hosil qiladi. Ammo, tilakoid xaltachalar doimo berk bo’ladi va hech qachon stroma lamellalari bo’shlig’i bilan tutashmaydi(ilova,18). Xloroplastlar tilakoidlarining ichki membranalarini elektron mikroskopik tekshirishlar ularni subbirliklardan tuzilganligini ko’rsatdi. Ularning qalinligi 10 nm, yuzasi 18,5 – 15,5 nmga teng. Bu subbirliklar kvantosoma lar deb ataluvchi fotosintetik birlikka to’g’ri keladi. Kvantosomalar xlorofill, karotinoidlar, xinonlar va har xil lipidlarni ushlaydi. Har bir kvantosoma 4 ta subbirlikka bo’linadi. Tilakoidlarning membranalarida mitoxondriyalarning qo’ziqorinsimon tanachalariga o’xshash sferik zarrachalar joylashadi, ular tarkibida ATF sintetaza ushlovchi fermentativ kompleks hisoblanadi. Xloroplastlarning matriksida 1-2 % karotinoidlar va fermentlar, oz miqdorda RNK va DNK, ribosomalar va yog’ tomchilari bo’ladi. Xloroplastning 75 % i suv, 25% i quruq moddadan iborat. Quruq moddaning 30-45% ini oqsil, 10% ini magniy, temir, rux, mis birikmalari, 10-15% ini zaxira moddalar va 20-40% ini lipidlar tashkil qiladi. Xloroplastlarning yashil pigmenti tilakoidlarning ichida joylashadi, shuning uchun stroma rangsiz ko’rinadi. Xlorofill donachalari kattaligi 70-120 Å keladigan globulalardan tuzilgan, globulaning ichida esa kvantosomalar bo’lib, ular fotosintezni amalga oshiradi. Har bir plastid tashqi tomonidan oqsil molekulalari qavati bilan chegaralanadi, ularning oralig’ida xlorofill va lipid molekulalari joylashadi(34 rasm).

34-rasm.Xloroplastning makromolekulyar tuzilish sxemasi. 1-oqsil, 2-lipid molekulalari, 3-xlorofill donachalari, 4- elementar membrana, 5-lamella,6-stroma, 7-qirralar. Xloroplastlarning ranggi faqat xlorofilga bog’liq bo’lmaydi, ular karotin va karotinoidlarni ham ushlaydi. Ular sariqdan qizil va jigarranggacha bo’yaladi. Bundan tashqari, fikobilinlardan fikotsianin va fikoeritrinlar bo’ladi, ular qizil va ko’k-yashil suvo’tlarida uchraydi. Xloroplastlar sitoplazma ichida doimo harakatlanadi. Yorug’lik ta’sirida ular hujayra ichidagi o’rnini o’zgartirishi mumkin. Kuchli yorug’lik xloroplastlarda manfiyfototaksis qo’zg’atib,ular hujayraning yon devoriga to’planadi va o’zlarining o’tkir qirralarini yorug’lik manbaiga qaratadi. Kuchsiz yorug’lik xloroplastlarda musbat fototaksis ko’zg’atib, ular hujayraning yorug’lik manbaiga nisbatan perpendikulyar joylashgan devoriga to’planadi va o’zlarining keng sathini nurga toblaydi. Buning biologik mohiyati shundaki, birinchi holda xloroplast kuchli yorug’likdan kuyib qolishdan saqlansa, ikkinchi holda xloroplast o’zining keng sathi bilan yorug’likdan ko’proq foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Fotosintez apparatining pigmentlari

Yuksak yashil o’simliklar va yashil suvo’tlarga yashil tus berib turgan pigmentlar, kvantasomalarda joylashgan bo’ladi. Bular fotosintez jarayonida yorug’lik energiyasini kimyoviy energiyaga aylantirib, sintez bo’ladigan organik moddalar tarkibida jamg’arilishida katalizatorlik qiladi. Xlorofill pigmentlari murakkab strukturali organik moddalar bo’lib, tarkibidagi magniy atomi to’rtta pirrol xalqasiga bog’langan va tusi yashildir. Bularga xlorofill-A, xlorofill-B, xlorofill-S, xlorofill-D va bakterioxlorofill kiradi. Ko’k yashil xlorofill-A(S 55 N 72 O 6 N 4 M g ) va yashil xlorofill–B(S 55 N 70 O 6 N 4 M g ) tarkibiga ega. Bular yashil o’simliklarda kuzatiladi. Yashil plastidlardagi xlorofill pigmentlari bilan birikkan holda karotinoid lar deb ataluvchi pigmentlar ham bo’ladi. Bulardan eng muhimlari karotin va ksantofillardir. Suvo’tlarning xromatoforida xlorofill bilan birga qizil pigment fikoeritrin (S 35 N 47 N 4 O 8 ) qizil suvo’tlarda va ba’zan ko’k yashil suvo’tlarda bo’lib, xlorofillning yashil tusini berkitib yuboradi. Ko’k pigment-fikatsian (S 34 N 42 N 4 O 9 ) ko’k-yashil suvo’tlarda va ba’zan qizil suvo’tlarning xromatoforida xlorofill va fikoeritrin pigmentlari bilan birga uchraydi. Bu qizil pigmentlar dengiz chuqurligiga kam boradigan qizil nurning o’rniga sariq va yashil nurlarni yutish vazifasini bajaradi, yana xlorofillni faollashtiradi. Bu dengizning kuchsiz yorug’lik sharoitida suvo’tlarning oziqlanishida katta rol o’ynaydi. Karotinoidlarning organizmda o’ynaydigan fiziologik roli hali yaxshi o’rganilgan emas. Lekin, karotinoidlar o’simliklarning o’sishida, jinsiy jarayonlarda, fotosintezda yorug’lik energiyasini yashil pigmentlarga yo’naltirishda katta rol o’ynaydi. Hayvon jinsiy mahsulotlari (tuxum)da karotinoidlarning bo’lishi, ularning ko’payishida ham katta rol o’ynashini ko’rsatadi. Agar biron o’simlik urug’ini qorong’i sharoitda undirib, unib chiqqan niholni qorong’i yerda o’stirsak, bunday o’simlik yashillana olmaydi. Uning rangi sariq yoki och sariq tusga kirib qolaveradi. Bunday o’simlikka etiollangan o’simlik deb ataladi. Etiollangan o’simlik qorong’ida qoldiraverilsa, u oziqlana olmay oxiri nobud bo’ladi. Lekin bunday o’simlik yorug’likka olib chiqilsa, uning plastidlarida

xlorofill sintezi boshlanib, asta-sekin yashillana boradi, o’simlik havodan oziqlana boshlaydi. Tuban o’simliklarning ba’zilari, qulay oziqlanish va temperatura sharoitida qorong’ida ham normal rivojlanib, yashillana oladi. Masalan, peladiktion yashil bakteriya qorong’ida chiriyotgan organik moddalar hisobiga geterotrof oziqlanadi. Bunday qobiliyatni ko’k-yashil suvo’tlardan nostokda, ba’zi yashil suvo’tlarda, moxlarda, ayrim paporotniklarda uchratish mumkin. Hatto, ba’zi ninabargli o’simliklarda ham qorong’ida o’stirilganda u qadar kuchli bo’lmasada, har holda yashillanish hollari kuzatilgan. S.I.Lebedev fikricha, bu hol ochiq urug’lilar evolyutsiya jihatidan, yopiq urug’lilarga qaraganda paporotniklarga yaqin turishini ko’rsatadi. S.I.Lebedevning kuzatishlariga qaraganda, yopiq urug’li o’simliklar etioplantlari stromasida qorong’ida sariq pigmentlar-karotinoidlar sintezlana oladi. Yashil pigmentlarning sintezi uchun esa yorug’lik energiyasi kerak bo’ladi. Tuproqda juda oz miqdorda bo’lsada, temir birikmalari bo’lmasa o’simliklar yashillana olmaydi. Bunday temir tanqisligidan o’simlikning rangsizlanishiga xloroz deyiladi. Kasallik tuproqda bir oz temir sulfat tuzini solish bilan davolanadi. Temir ioni plastidlarda xlorofill pigmentlarining sintezida katalizatorlik qiladi. Xlorofillning kimyoviy tarkibida magniy elementi bo’lgani tufayli o’simlikning yashillanishi uchun uning mineral oziqlari qatori magniy birikmalari ham bo’lishi kerak. Fotosintez O’simlikning oziqlanishi haqida birinchi fikr yuritgan kishi qadimgi yunonistonlik olim Aristotel edi. 1771- yilda ingliz olimi Jozef Pristli ikkita shisha qalpoq olib, birining tagiga sichqon, ikkinchisining tagiga sichqon bilan yalpiz shoxini joylashtiradi. Bir necha soatdan so’ng, birinchi qalpoq tagidagi sichqon o’lganini, ikkinchisidagi yashab

qolganini ko’radi. Shunga asosan, Pristli hayvonlar havoni ifloslaydi, o’simliklar qandaydir yo’l bilan « iflos » havoni tozalaydi, nafas olish uchun yaroqli holga keltiradi, degan xulosaga kelgan edi. Lekin bu jarayonning borishi uchun o’simlikka yorug’lik ham kerak ekanligini 1778-1779 yillarda gollandiyalik vrach Ingenxauz juda ko’p tajribalar bilan isbotladi. Shu bilan birga u qorong’ida o’simlikning barcha organlari havoni ham « buzadi », degan xulosaga keldi. 1782- yilda Jan-Senebe tajribalar orqali yashil o’simliklar atmosferadan karbonat angidridni o’zlashtirib kislorod ajratishini ya’ni o’simliklar tomonidan havoning tozalanishi, ularning havodan oziqlanishi bilan bog’liq ekanini aniqladi. 1782- yilda shveysariyalik olim Geodor Sossyur o’simliklar oziqlanishida faqat karbonat angidriddan emas, balki tuproqdagi suv va mineral moddalardan ham foydalanishini isbotladi. 1812- yilda fransiyalik olimlardan Pelte va Kvantular o’simlikdan birinchi bo’lib, yashil moddani ajratib olishga muvaffaq bo’ldilar, bu moddaga xlorofill degan nom berdilar. Uzoq vaqtlargacha yorug’lik yashil o’simliklarga nima uchun kerakligi, xlorofill pigmentlarining nima ahamiyati borligi muammo bo’lib kelgan. XIX asr o’rtalarida amerikalik olim Djon Dreper, so’ngra nemis olimlaridan Glius Saks va Vilgelm Pfefferlar o’zlarining tajribalari asosida yorug’lik o’simliklarga plastidlarni qo’zgatuvchi ta’sir qilishi uchun zarur degan xulosaga keldilar. K.E.Timiryazev o’z tajribalari asosida yorug’lik xloroplastni qo’zg’atish uchun kerak emas, balki suv va karbonat angidriddan organik modda sintez bo’lishi uchun energiya manbai bo’lib xizmat qilishini isbotladi. Quyosh energiyasi fotosintez uchun sarflanar ekan, u sintez bo’layotgan organik moddalar tarkibida kimyoviy energiyaga aylanib, jamg’arilishini ochdi. K.E.Timiryazev quyosh nurining barcha spektrlari xloroplast tomonidan yutilmay, faqat qizil va ko’k sapsar spektrlar yutilib, shu spektrlarning energiyasigina havodan olingan karbonat angidrid, tuproqdan olingan suv va turli mineral moddalarni o’zgartirib, uglevodlar, oqsillar, yog’lar kabi murakkab organik moddalarni tuzishga sarflanishini aniqladi.

1903-1906 yillarda rus olimi M.S.Svet xlorofill ustida olib borgan tajribalarini yakunlab, xlorofill pigmenti ikki pigmentning aralashmasi («alfa» va «beta») ekanini ko’rsatdi. Nemis olimi Vilshtetter bu ikki yashil pigmentlarni xlorofill « a » va xlorofill « b » deb atadi, va bu atamalar fanda saqlanib qoldi. Vilshtetter xlorofill molekulasida temir atomi emas, balki magniy atomi borligini, u xlorofill molekulasi hayvonlar qonidagi gemoglobin bilan struktura jihatidan o’xshash ekanini uzil-kesil isbot qildi. Keyingi yillarda fotosintez jarayonida uglerodning taqdirini aniqlash uchun radiofaol karbon S 14 qo’llanila boshlandi. Bu ishlar fotosintez mexanizmini aniqlashda katta samara berdi. SO 2 atmosferasida olib borilgan tajribalarning dastlabki sekundlarida S 14 ning turli moddalarda, keyin fosforglisirin kislotasida, monosaxaridlarda, saxarozada va bir qancha vaqtdan keyin kraxmalda va oqsilda paydo bo’lishi aniqlandi. Bu fotosintez jarayoni qator bosqichlarda borishini ko’rsatadi. Fotosintez qiluvchi hujayralar o’zlarining turli moddalarga bo’lgan ehtiyojini fotosintez hisobiga qondiradi. Shu bilan birga, bu hujayralar o’simlikning barcha yashil bo’lmagan hujayralarini uglevodlar bilan ta’minlaydi. Uglevodlarning eng muhim tashuvchi formasi saxaroza bo’lib, elaksimon naylar orqali harakat qilib, sarflanadigan to’qimalarga va jamg’ariladigan joylarga boradi. Uglevodlar odatda kraxmal shaklida to’planadi. Jamg’aruvchi to’qimalar leykoplastlari (amiloplastlar)da saxaroza ikkilamchi kraxmalga aylanib to’planadi. Fotosintez qiluvchi hujayralarda sintez bo’lgan uglevodlar kun davomida sarflanadi va boshqa to’qimalarga tashiladi. Tashuvchi sistemaga jalb qilinmay qolgan qismi esa xloroplastlar stromasida vaqtincha birlamchi kraxmal holida to’planadi. Xloroplastlarda fotosintetik jarayonlar ketadi va bunda karbonat angidridni bog’lab, oxiri qandni sintezlaydi, kislorodni esa ajratib chiqaradi. Yashil o’simliklar yashil pigmentlari yordamida quyoshning yorug’lik energiyasini yutadi va uni kimyoviy energiyaga aylantiradi. Muayyan to’lqin uzunlikka ega bo’lgan

yorug’lik nurini yutilishi xlorofill molekulasi strukturasida o’zgarishlar paydo bo’lishiga olib keladi va xlorofill qo’zg’algan, faollashgan holga o’tadi. Faollashgan xlorofildan ajralgan energiya qator oraliq jarayonlardan so’ng muayyan sintetik jarayonlarga uzatiladi. Fotosintezning ixcham holdagi reaksiyasi quyidagicha: yorug’lik nCO 2 +nH 2 O (CH 2 O) n +nO 2 xlorofill Bu yerda eng muhim yakuniy jarayon- karbonat angidridni bog’lash, suv ishtirokida karbonsuvlarni hosil qilish va kislorodni ajratishdir. Ajralgan kislorod molekulasi suvning gidrolizidan hosil bo’ladi. Binobarin, yuqoridagi formulani quyidagicha yozish mumkin: yorug’lik 2H 2 O +CO 2 (CH 2 O) n +N 2 O +O 2 xlorofill Biokimyoviy tekshirishlar bu reaksiya jarayonlarning murakkab zanjiridan iborat ekanligini ko’rsatdi. U o’z ichiga ikki: yorug’lik va qorong’i fazalarni oladi. Birinchisi faqat yorug’likda xlorofillar tomonidan yutilishi bilan sodir bo’ladi ( Xill reaksiya si), ikkinchisi qorong’ida ketadi va karbonsuv sintezi uchun zarur bo’lgan SO 2 ning tiklanishi yuz beradi. Yorug’lik fazasida fotofosforillanish va ADF, fosfat kislota ishtirokida ATF ni sintezi yuz beradi. Shuningdek, bunda koferment NADF (nikotinamidadenindinukleotid fosfat) ni tiklanishi va NADF.N ga aylanishi kuzatiladi. Ular keyingi qorong’ilik fazasida ishlatiladi. Fotosintezning qorong’ilik fazasida NADF va ATF energiyasi hisobiga atmosfera karbonat angidridining tiklanishi va uning vodorod bilan bog’lanishi hisobiga karbonsuv hosil bo’ladi ( Kalvin sikli ).

Biokimyoviy tekshirishlar qorong’i faza reaksiyalarida ishtirok etuvchi fermentlar plastidlarning matriksi komponentlarini tutuvchi suvda eriydigan fraksiyalarda bo’lishini ko’rsatdi. Ammo, CO 2 katalizini amalga oshiruvchi ferment tilakoidlarning yuzasida joylashadi. Xromoplastlar Xromoplastlar o’simlikning vegetativ organlari, gullari va meva hujayralarida uchraydi va shu organlarga tegishli rang berib turadi. Xromoplastlarning sariq, qizil, jigarrang, to’q sariq, qo’ng’ir-qizil rangda bo’lishi ularning stromasida xilma-xil karotinoidlarning mavjudligidandir. Karotinoidlar deb ataluvchi pigmentlardan karotin (S 40 N 56 O), ksantafill (S 40 N 56 O 2 ), lapksantin (S 40 N 56 O 3 )larni ko’rsatish mumkin. Hozir fanga karotinoidlarning 58 turi ma’lum. Turli o’simlik xromoplastlaridagi karotinoidlarning turi va ularning miqdoriy nisbatlari turlicha bo’ladi. Qizil sabzining har 100 g ho’l ildiz mevasida 5,4 -19,8 mg gacha karotin va oz miqdorda likopin bo’ladi. Xromoplastlar,odatda, xloroplastlarning o’zgarishidan, qarishidan hosil bo’ladi. G’o’r mevalarning pishishida ulardagi yashil xlorofill pigmentlar va granalar parchalanib, stromada qisman lamellalar va karotinoid kristallar adsorbsiyalangan holida qoladi. Ko’pincha karotinoidlar sitoplazmada erigan holda to’planadi. Karotinoidlar sitoplazmada to’plangan yog’da erib, ularni sarg’aytiradi. Lekin ko’p mevalarning ko’k, to’q qizil, pushti rangda bo’lishi xromoplastlardan emas. Chunki ularning rangi hujayra shirasidagi pigmentlarga bog’liq bo’ladi. Qizil atirgul tojibarglari va ko’plab boshqa o’simlik organlarining rangi ham xromoplastlar, ham hujayra shirasi pigmentlaridan hosil bo’ladi. Lekin ularning stromasida karotinoidlarning ko’p miqdorda to’planib, turli shakldagi kristallar hosil qilishlari xromoplastlarning turli shakllarga kirishiga olib keladi.

Masalan, sabzining ildizmevasida karotinning kristallanishi natijasida xromoplastlari tayoqcha, uchburchak, romb va boshqa shakllarga kiradi. Xromoplastlarda ba’zan kraxmal, hatto oqsil kristallari yoki yog’ tomchilari uchraydi. Xromoplastlarda karotinoidlarning yetilish tipiga qarab, ular globulyar, fibrillyar (naychali) va kristallik tiplariga bo’linadi. Ko’p uchraydigan plastoglobulalarning o’lchami va miqdori o’simlik turiga qarab o’zgaradi. Fibrillyar tipidagi xloroplastlarda (qalampir mevasi hujayralarida) plastoglobulalardan tashqari karotinoidlar parallel joylashgan uzun iplar (yoki naychalar) hosil qiladi. Kristall tipidagi xromoplastlarda (sabzining ildizmevasi, tarvuz mevasi va boshqalarda) karotinoidlar turli shakldagi kristallarni hosil qiladi. Bu holda xromoplastning shakli ko’pincha shu kristallarga bog’liq bo’ladi. Xromoplastlar tufayli o’simlik guli va mevalarning turli rangga kirishining biologik ahamiyati shundaki, bunda gullarga hasharotlar jalb qilinib, ularning chetdan changlanishini amalga oshiradi. Mevalarga qushlar va boshqa hayvonlarning jalb qilinishi esa o’simlikning urug’larini mumkin qadar katta maydonga tarqalishini ta’minlaydi. Leykoplastlar 1854- yilda Kryuger plastidlar orasida eng mayda, rangsiz va aniq shaklga ega bo’lmagan leykoplastlarni topdi. Ularning ichki tirik massasi qo’shqavat membrana bilan qurshalgan bo’lib, ichki strukturasida lamellalar juda oz bo’ladi. Lekin leykoplastlar yorug’lik ta’sirida ichki lamellalar strukturasini rivojlantirib, yashil plastidlarga aylanish xususiyatiga ega. Leykoplastlarning eng muhim xususiyati ularning stromasida zaxiralanishi zarur bo’lgan qandning polimerlab, ikkilamchi kraxmalga aylantirishidir. Leykoplastlar odatda o’simlikning yorug’lik kirolmaydigan, rangsiz to’qimalarida kuzatiladi. Chunonchi, ular meristema to’qimalarida, sporalarida, gametalarida, urug’larida, tugunchalarida, ildizpoya va boshqa kraxmal to’planadigan organlari

to’qimalarida bo’ladi. Leykoplastlarni bir pallali o’simliklardan trodeskansiya, orxideya, savrinjon va boshqalarning epidermis to’qimasi hujayralarida ham kuzatish mumkin (etioplastlar). Leykoplastlar mayda bo’lganligidan ularni mikroskopda ko’rish va sonini aniqlash qiyin. Ular, ayniqsa, hujayra yadrosi atrofida ko’p uchraydi. Yorug’lik tushadigan organlardagi leykoplastlardan etioplastlarda, odatda, kraxmal to’plana olmaydi. Stromasida glyukozaning polimerlash qobiliyatiga ega bo’lgan leykoplastlarga amiloplastlar deb ataladi. Lekin proplastidlarda ham, kunduzi barg xloroplastlarida ham mayda donachalar holida fotosintezdan hosil bo’lgan glyukozadan kraxmal sintezlanadi, uni birlamchi kraxmal deb ataladi. Tunda, ya’ni qorong’i sharoitda bu kraxmal gidrolizlanib saxarozaga, to’plovchi to’qimaga borib amiloplastlarda ikkilamchi kraxmal ga aylanadi. Kraxmal donachalari g’alladoshlarda ikki xil bo’ladi. Chunonchi bug’doy, arpa, qora bug’doyda oddiy, sholi, sulida murakkab donachalar holida bo’ladi. G’alladoshlar va kartoshkada kraxmal donachalarining ontogenezini FreyVissling shunday tasvirlaydi: bug’doy, arpa va qora bug’doy amiloplastlari stromasida kraxmal to’planadigan birlamchi xilum (kindik) bir joyda hosil bo’ladi. Xilum atrofida sutka davomida bir qatlam kraxmal o’rnashib, kraxmal donachasining diametri oxiri 20-30 mmk ga yetadi. Bunday yirik kraxmal donachasining shakli disksimon bo’ladi. Bu tipdagi kraxmal donachasining xilumi markazda joylashib, uning sutkalik qatlamlari xilum atrofida barobar qalinlikda konsentrik o’rnashadi. Shuning uchun bunday donachalarga konsentrik donachalar deb ataladi. Bunday yirik donachalar gullashdan 6-9 sutka o’tganda paydo bo’ladi. Gullashidan 9-12 kun keyin ancha mayda va ko’p sondagi kraxmal donachalari hosil bo’ladi. Eng kattasining diametri 10 mmk keladigan bu donachalar mitoxondriyalarga o’xshab ketganligi uchun, bularni « mitoxondriya kraxmali » deb ham yuritiladi. Lekin elektron mikroskopik tekshirishlar, amiloplastlarda mayda va yirik donachalar hosil bo’lishini ko’rsatdi. Amiloplastlarda kraxmalning birlamchi markazlari paydo bo’lishidan 3 sutka keyin, plastid membranasining sirtida pufaksimon o’simtalar hosil bo’ladi. Shunday qilib, sferik amiloplast oraliqlaridagi stroma pufakchalar bilan to’lib

ketadi. Ular leykoplastlardan uzilib chiqadi yoki u bilan tutash holida qolib, ichi kraxmal bilan to’ladi. Ikkala xil kraxmal donachalari o’simlik gullashidan 24 sutka o’tar-o’tmas yetilib bo’ladi. Mayda kraxmal donachalarining ultrastrukturasida ham qavatlar kuzatiladi. Kraxmal donachalaridagi qavatlar soni ularning necha sutkada yetilganini ko’rsatadi. Sholi va sulida amiloplastlar stromasida ko’p sonda xilumlar hosil bo’lib, ular kundan-kunga yangi kraxmal qatlami hisobiga o’sib boradi va bir-birlariga tegib, siqilish natijasida ko’p burchakli shaklga kirib qoladi. Hosil bo’lgan murakkab kraxmal donachasidagi bu mayda kraxmal donachalari orasida stroma qoldig’i qoladi. Shuning uchun murakkab kraxmal donachalari osonlik bilan mayda donachalarga parchalanib ketadi. Sholining bu kraxmal donachalari juda mayda bo’lib, undan yuqori sifatli upa tayyorlanadi. Kartoshka kraxmali oddiy va yarim murakkab donachalar holida bo’lib, uning qatlamlari ekssentrik joylashadi, hamma qatlamlarining bir tomoni yupqa, boshqa tomoni qalin bo’ladi. Bu qatlamlar optik mikroskop ostida, suvli muhitda yaxshi ko’rinadi. Lekin bu qatlamlarning hosil bo’lishi sutkalik rejimga bog’liq emas. Mikroskopda ko’rish mumkin bo’lgan keng qatlamlar 18,5 soatda hosil bo’lsa, eng yupqa qavatlarning hosil bo’lishi 2 soat davom etadi. G’alladoshlar kraxmal donachalaridan farqli o’laroq, kartoshka kraxmali donachasining qatlamlari fotosintezning sutkalik rejimiga bog’liq bo’lmagan holda doimiy yorug’likda ham paydo bo’laveradi. Kartoshka kraxmali donachasining kattaligi 70-100 mk ga teng keladi. Kraxmal donachasining morfologiyasi va ichki strukturasi turli o’simliklarda turlicha bo’ladi (35 rasm).

35-rasm. Turli o’simliklarning kraxmal donachalari: A-sulining murakkab kraxmal donachasi, B-kartoshkaning oddiy kraxmal donachasi, C-sutlama o’tning, D-yorongul bargi bandi hujayrasining, E- loviyaning, F-makkajo’xorining, J-bug’doyning kraxmal donachalari. Mitoxondriya va xloroplastlar o’rtasidagi o’xshashlik va farqlar Mitoxondriyalar membranalari bilan xloroplastlar membranalari o’rtasida ko’p jihatdan o’xshashliklar bor. Mitoxondriyalar ham xloroplastlar kabi kuchli rivojlangan ichki membranalar sistemasiga ega. Ayni vaqtda bu ikkala organoidlar hujayra metabolizmi bilan chambarchas bog’liq bo’ladi. Elektron mikroskopda sinchiklab kuzatilganda bu ikkala organoidlar membranalari globulyar shakldaligi ko’rinadi. Nafas olishda yoki fotosintezda elektronlarni tashuvchi fermentlar ikkala organoidlarning ichki membranalari tarkibiga kiradi. Membranalarning bunday subbirliklari membranada mustaqil harakatlana oladi. Bu hol membranalardagi turli komponentlarni -fermentlarni bir-birlariga izchil ta’sir qilishlariga sharoit tug’diradi. Shunday qilib, elektron tashuvchi turli komponentlarning membranadan

olgan o’rni elektronlarni tartibli ravishda tez va ma’lum yo’nalishda fermentdan fermentga tashilishini ta’minlaydi. Elektronlarning tashilishida ishtirok etuvchi oqsillar shakli va o’lchami jihatidan farq qiladi. Shuning uchun mitoxondriya va xloroplastlar ichki membranalari doimiy va bir jinsli bo’lmaydi. Bu membranalarning mozaikasi ham bir-birlaridan farqlanadi. Bundan tashqari bu ikkala organoid o’z membranalari tarkibi bo’yicha ham farq qiladi. Membranalar tarkibining farqlanishi organoidlar funksiyalarining o’ziga xosligidandir. Mitoxondriyalardagi qator fermentlar va ATF sintezi xloroplastlarnikiga o’xshab ketadi. Bunda xloroplast quyoshning yorug’lik energiyasidan foydalansa, mitoxondriyalar quyoshning organik moddalar molekulasiga bog’liq holda kimyoviy bog’ ko’rinishiga aylangan energiyasidan foydalanadi. Xloroplast va mitoxondriyalarning o’xshashligi energetik jarayonlarning umumiyligi bilangina chegaralanmaydi. Xloroplastlar ham mitoxondriyalar kabi bo’linadi. Bu jarayonni tirik hujayralarda mikrokinosyomka yordamida kuzatilgan. Xloroplastlarning bo’linishi ularning ikkilanishidan so’ng yuz beradi. Ularning DNK si yadro DNK sidan farq qilib, kattaligi 40 mkm va xalqali ko’rinishga ega. Har bir xloroplastda 10-50 molekula DNK bo’ladi. Xloroplastlarning ribosomalari ham o’ziga xos bo’ladi. Xlamidomonadalar xloroplasti ribosomasining katta subbirligi 26 ta, kichik subbirligi esa 22 ta oqsil ushlaydi, vaholangki shu turning hujayralari sitoplazmasi ribosomasining katta subbirligi 39 ta, kichik subbirligi 26 ta oqsil ushlaydi. Xloroplastlarning tRNK va iRNKlari mitoxondriyalarnikiga o’xshaydi. Xloroplastlarning DNKsi sutemizuvchilarning mitoxondriyanikidan 8 marta ko’p va u kamida 100-150 ta oqsilni kodlaydi. Tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, xloroplastning genomi o’zining ribosomal RNK sini, qisman iRNK va tRNK ni kodlaydi. Xloroplastning qolgan oqsillari sintezi haqidagi axborot yadro DNK sida bo’ladi. Umuman olganda, xloroplastlarda o’rtacha 30 ta oqsil sintezlanadi. Shunday qilib, xloroplastlar DNKsi mitoxondriyalar DNK siga nisbatan kengroq axborotga ega ekan.

Oqsil sintezi xloroplastlarda yaxshi o’rganilgan. U xloroplast stromasida joylashgan ribosomalarda amalga oshadi. Bu ribosomalar avval aytilgandek, sitoplazma ribosomalaridan kattaligi, strukturasi va kimyoviy tarkibi jihatidan ancha farqlanadi. Oqsil sintezini, xloroplast stromasida joylashgan, diametri 3035 Å keladigan ingichka ip shaklidagi DNK boshqaradi. Plastidlarning ontogenezi va funksional qayta qurilishi Plastidlarning hosil bo’lishi masalasi bilan ko’pchilik olimlar qiziqishgan. Ipsimon suv o’ti spirogiraning vegetativ ko’payishi davrida hujayraning bo’linishi uning xromatoforasining ham bo’linishi bilan borishi kuzatildi. Keyinchalik, bir hujayrali suv o’ti xlamidomonadada bu jarayon o’rganildi. Ma’lum bo’lishicha, yadro bo’linishi bilanoq pirenoid (pirenoid- xromatofora tarkibiga kiruvchi mayda vakuolalar bilan o’ralgan zona, uning atrofida kraxmal to’planadi) ikkilanadi, so’ng gigantik xromatofora ikki qismga ajraladi, ularning har biri qiz hujayralarning biriga tushadi va o’sib avvalgi kattaligiga yetadi. Xloroplastning xuddi shunday teng taqsimlanishi zoosporalarning hosil bo’lishida ham kuzatiladi. Gametalar qo’shilib zigota hosil bo’lganda, yadrolar quyilishib ketgach, xloroplastlar dastlab ingichka ko’prikcha orqali birikkan holda bo’ladi, so’ng ular quyilishib ketib, bitta yirik plastidni hosil qiladi. Yuksak o’simliklarda ham xloroplastlar bo’linishi oz bo’lsada kuzatilgan. Xloroplastlarning sonini ortishi va turli plastidlarning hosil bo’lishi asosida proplastidlar yotishi isbot etilgan, u quyidagicha shaklda izohlanadi: Proplastid leykoplast xloroplast xromoplast amiloplast

Plastidlarning ontogenetik o’zgarishlari qaytmas ekanligi isbotlangan. Yuksak o’simliklarda xloroplastlarning hosil bo’lishi va rivojlanishi proplastidlarning o’zgarishi asosida boradi(36 rasm). Proplastidlar qo’shmembranali mayda (0,4-1mkm) pufakchalar hisoblanadi. Ular sitoplazma vakuolalaridan qo’sh membranali va ichidagi narsalari ancha zich ekanligi bilan farqlanadi. Ichki membranadan mayda o’simtalar va vakuolalar hosil bo’lishi mumkin. Proplastidlar ko’proq bo’linayotgan o’simlik hujayralarida uchraydi, ularning soni ortishi bo’linish yo’li bilan sodir bo’ladi. Proplastidlarning

keyingi taqdiri o’simlikning rivojlanishi sharoitiga bog’liq. 36-rasm.Xloroplastlarning ontogenezi. Chapda-xloroplastlarning yorug’likda normal, o’ngda-ularni qorong’ida rivojlanishi. 1-stroma; 2-inisial tanacha; 3-

ichki membrananing ichkariga o’sib kirishi; 4-proplastida; 5-kraxmal donachasi; 6-ichki lamellyar tizimning hosil bo’lishi; 7-ichki membranadan hosil bo’lgan pufakchalar; 8- qirra hosil bo’lishi; 9-qirra; 10-prolamellyar tanacha;11-lemellaning hosil bo’lishi; 12- stroma lamellasi; 13-yog’ tomchisi; 14-to’liq shakllangan xloroplast. Yorug’lik yetarli bo’lganda proplastidlar xloroplastlarga aylanadi. Dastlab ularda ko’ndalang joylashgan membranali burmalar paydo bo’ladi. Ulardan bir xillari proplastidning uzunasiga davom etib, stromaning lamellalarini, boshqalari tilakoid bo’shliqlarini hosil qiladi, ular taxlanib yetuk xloroplast qirralari shakllanadi. Qorong’ida esa plastidlarning rivojlanishi boshqacharoq bo’ladi. Bu etiollangan o’simliklarda yaxshi kuzatiladi. Bunday o’simlik hujayralarida dastlab plastidlarning hajmi ortadi, ammo ichki membrana sistemasi lamellalar strukturalarini shakllantirmaydi, balki ko’plab mayda pufakchalar ba’zi joylarda to’planib, hattoki murakkab panjarasimon strukturalarni hosil qiladi. Yorug’likka olib chiqilsa tezlik bilan ulardan lamella va tilakoidlar sistemasi to’liq shakllanadi. Bir vaqtning o’zida xlorofill va fotosintetik jarayonlarda ishtirok etadigan fermentlar sistemasi rivojlanadi, o’simlik yashil tusga kiradi. Xloroplastlarning tarixiy kelib chiqishi haqida simbiotik nazariya mavjud. Buni birinchi bo’lib 1905- yilda Merejkovskiy ilgari surdi. Bu nazariyaning mohiyati shundan iboratki, xloroplastlar geterotrof va prokariot ko’k-yashil suvo’tlari hujayralarining birgalikda yashashidan kelib chiqadi. Bu fikr 19- va 20- asrlarda bir qancha olimlar tomonidan rivojlantirildi. Unga asos sifatida xloroplastlar bilan ko’k yashil so’vo’tlarining tuzilishidagi va asosiy funksiyasidagi, birinchi navbatda, fotosintetik jarayonlarga layoqati o’xshashliklari keltiriladi. Ko’k yashil suvo’tlarining tuban o’simlik hujayralari va bir hujayralilar o’rtasidagi haqiqiy endosimbioz haqida ko’plab ma’lumotlar bor. Ular xo’jayin- hujayraning fotosintez mahsulotlari bilan ta’minlab turadi. Tajribalarda ajratib

olingan xloroplastlar ba’zi hujayralarni tanlab ulardan endosimbiont sifatida foydalanishi mumkin ekan. Yuksak suvo’tlari bilan oziqlanadigan ko’pchilik umurtqasizlarda (kolovratki, mollyuska) intakt xloroplastlar hayvonning ovqat hazm qilish bezlari hujayralari ichiga kirgan hollari kuzatilgan. Ba’zi o’simlikxo’r mollyuskalar hujayralarida fotosintetik sistemasi ishlab turgan intakt xloroplastlar topilgan. Olimlar to’qimalar kulturasi sharoitida sichqon fibroblastiga xloroplastni pinotsitoz yo’li bilan kiritishgan. Xloroplastlar hujayradagi gidrolitik fermentlar ta’siriga uchramagan. Xloroplastlarni tutgan bunday hujayralar bo’linib bir necha avlod bergan, intakt xloroplastlar esa fotosintetik reaksiyalarni amalga oshirgan. Xloroplastlarni sun’iy muhitda kulturasini yaratishga urinishlar bo’ldi. Bunday xloroplastlar 100 soat davomida intakt holda qolib, fotosintezni amalga oshirdi, RNK sintezi bo’ldi, hattoki 24 soat davomida bo’lindi ham, ammo keyinchalik ularning faolligi susayib, oxiri halok bo’ldi. Bu kuzatishlar va qator biokimyoviy ishlar ko’rsatdiki, xloroplastlarning avtonomligi uzoqqa bormas ekan, chunki juda ko’pchilik jarayonlar yadroning genetik boshqaruvida bo’lar ekan. Bu dalillar xloroplastlarni mitoxondriyalar kabi chegaralangan avtonomlikka ega bo’lgan strukturalar deb tan olishga majbur etadi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

O'xshashlar

Sitoplazma hujayraning vakuolyar tizimi. Sitoplazma

Bakteriyalarning doimiy bo‘lmagan kiritmalari va ularning bakteriyalardagi xususiyatlari bakteriyalarning nafas olishi

Vakuolyar tizim

Sitoplazmatik membrana

Xujayra devori va bakteriyalarning tuzilishi farqlari