Ekologik vaziyat va uni baholash mezonlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82.5 KB

Ko'chirib olish

Ekologik vaziyat va uni baholash mezonlari Ekologik muammoning tarkib topishi va rivojlanishi muammoli vaziyatning shakllanishi bilan bevosita bog‘liq. Muammoli vaziyat – atrof muhitning nomaqbo‘l (salbiy) ekologik, sotsial va iqtisodiy oqibatlarga sabab bo‘ladigan yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan antropogen (ba’zan tabiiy) o‘zgarishidir. Bu tushuncha har qanday ekologik komponentlarni yoki ularning majmualarining (mexanik ta’sir, fizikaviy, kimyoviy va biologik ifloslanishi, chiqindilardan nooqilona foydalanish va boshqalar tufayli) landshaftlar (geosistemalar)ning buzilishini qamrab oladi. Ekologik muvozanat – tabiiy muhitdagi uning asosiy komponentlarining o‘z – o‘zini tartibga solishi yoki qayta tiklanishi tabiiy yoki insonning aralashuvi bilan sun’iy yo‘l bilan dinamik holatini saqlab turishidir. Ekologik muvozanat – ma’lum chegaralangan hudud (landshaft)da jonli va jonsiz tabiat o`rtasidagi tenglik, to`g`ri munosabat, bir-birlarini taqoza qilishi, ma’lum darajadagi o`lchamlari (kirim- chiqim, biomassa va b.) bilan tavsiflanadigan xususiyatlari, jonli organizmlarining o`zaro munosabatlaridan iborat. Ekologik muvozanat tabiiy va antropogen omillar ta’sirida buzilishi mumkin. Buzilish natijasida avvalo o`simlik gruhlarining tarkibi va tuzilmasi zararlanadi. Ta’sir qisqa muddatli va barqaror bo`lishi mumkin. Qisqa muddatli ta’sir natijasida geosistema favqulodda, ba’zan bir tekis o`zgarishga uchraydi (bu hol ta’sir sajiyasiga bog’liq). Ekologik muvozanatning buzilishi geosistemadagi tabiiy balansnng o‘zgarishi bilan bevosita bog‘liq. Ekologik muvozanatni saqlash inson hayoti uchun qulay sharoitlarni yaratish bilan bir qatorda ekologik xizmatning muhim vazifasidir. Ekologik muvozanat tufayli ekosistemada muayyan sifat holati saqlanib turadi yoki muayyan geografik joy va geologik davr uchun xos bo‘lgan suksession () rivojlanish qatorida bir ekosistemaning boshqasi bilan almashinuviga olib keladigan energiya va moddaning kirimi va chiqimining dinamik tengligi bo‘ladi.

Muayyan sistemaning shakllaninshiga imkon beradigan ekolgik vaziyatni ta’minlovchi komponentlarning miqdoriy birikmasi ekologik komponentlar balansi deyiladi. Landshaftda nisbat yoki muvozanatni ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi landshaftning modda va energiya balansi deyiladi. Balans – landshaftga keladigan, undagi jarayonlarga sarflanadigan va geosistemadan chiqib ketadigan modda va energiya miqdorini solishtirhdir. Fan – texnika taraqqiyoti insonning tabiatga ta’sir ko‘rsatuvchi qudratini oshishiga va buning natijasida uning ishlab chiqarish va fan – texnika (taraqqiyoti) faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan omillar – industrilizatsiya va urbanizatsiya, energetika xom ashyo resurslarining kamayishi, tabiiy dinamik muvozanatning buzilishi natijasida atrof tabiiy muhit sifatining yomonlashuvi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolardir. Fan – texnika taraqqiyoti sharoitlarida jamiyat rivojlanishining shart – sharoitlari bo‘lgan tabiiy resurslarlan foydalanishning jadallashuvi va tabiiy muhitni muhofaza qilish hamda tabiiy resurslarni qayta tiklash orasidagi ziddiyatlar ekologik muammolarning negizini tashkil etadi. Ta‘kidlash lozimki, har qanday miqyosdagi ekologik muammo tabiiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy gegrafik qonuniyatlar asosida ro‘y berishi tufayli geografik muammo ham hisoblanadi. Chunki, har qanday ekologik muammo muayyan hududda – geosistema, landshaft, tabiiy kompleksda tarkib topadi va rivojlanadi. Ekologik muammo geosistema doirasida o‘rganilishi lozim. Chunki, landshaft – tabiiy resurslar manbai va insonning hayotiy muhitidir. Insonning tabiatga bo‘lgan ta’siri miqyosi ma’lum me’yorgacha bo‘lishi kerak, ta’sirnng ma’lum me’yordan oshib ketishi bilan ekologik muvozanat buziladi. Buning oqibatida tabiatning aks ta’siri unga bo‘lgan ta’sir hajmidan bir necha bor oshib ketishi mumkin (masalan, Orolbo‘yi mintaqasi).Geoekologik muammolarning tarkib topishi va rivojlanishi landshaftlarda ekologik muvozanatning buzilishi bilan bog‘liq. Inson va tabiat o`rtasidagi munosabatlarininig o`zgarishi natijasida tabiiy muhitda o`zgarishlar sodir bo`ladi..Tabiatdan foydalanish tamoyillarining buzilishi nafaqat

atrof muhitda o`zgarishlarga olib kelmaydi, balki jamiyatda ham aks ta’sir shakllanadi. Boshqacha aytganda, jamiyat tabiiy resurslardan qanchalik asoslangan holda foydalanishga qarab shunchalik naf ko`radi. Bu jarayonda tabiiy muhitda turli darajada vaziyat tarkib topadi. vujudga kelishiga ko`ra ekologik vaziyatlarni o`rganish amaliy ahamiyatga ega. Biror joyning ekologik holati ‘sharoit”, “ahvol”, “holat”, “vaziyat” kabi bir- biriga yaqin yoki sinonimlar bo`lgan terninlar bilan ifodalanadi. Bu terminlar orasida “vaziyat” termini ekologik ahvolni aniqroq tavsiflashg imkon beradi.Ekologik vaziyat ekologik, ekologik iqtisodiy, sotsial-ekologik, geoografik- ekologik (geoekologik), landshaft-ekologik va boshqa iboralar bilan birgalikda qo`llaniladi. ”Ekologik vaziyat” tusuhunchasiga bir qancha ta’riflar berilgan (Shestakov, 1992; Kalesnik,1992; Kochurov va b.,1996; Rafiqov, 2000; va b.). A.Rafiqovga (2000) ko`ra, ekologik vaziyat – ma’lum sharoitda mavjud bo`lgan tabiiy muvozanat, uning dinamik holati komponentlarini shu vaziyatdagi me’yoriy xususiyatlarining o`zgarish yo`nalishlari, jonli va jonsiz tabiat tabiat o`rtasidagi munosabatni barqarorlik holati, kishilarning turg`un tabiiy holati darajasidan iborat. Ekologik vaziyatni baholash (tasniflash) mezomlarini ishlab chiqish ancha murakkab masala. Bu borada muayyan omillar va mezonlarni hisobga olishga to`g`ri keladi. Mutaxassislar tomonidan turli mezonlar taklif qilingan. Ammo, bu borada bildirilgan fikr-mulohazalar xilma-xil. 1991-yilda birinchi bor nashr qilingan “O`zbekiston ekologik xaritasi”da ekologik vaziyatlarni baholashning mezonlar shkalasi berilgan. Ўзбекистоп табиатини мухофаза қилиш давлат қўмитаси хизматчилари (В.Л.Савелло, 1998) экологик вазиятларни баҳолаш учун 18 индикатордан иборат мезонлар шкаласини ишлаб чиқишди. Г А.Толкачева ва бошқ (1998) бу борада атмосфера ҳавосини, Г.А.Тинина ва б. (1998) сув сифатини баҳолашнинг янги мезонларини таклиф қилишган. Р.М.Разақов (2000) республика ҳудудининг экологик жиқатдан

$р а й о н л а ш т и р иш у ч у и 2 0 т а м е з о н д а н и б о р а т ш к а л а и и зарурлигини уқтирди. Ш.Т.Искандарова (2000) ер усти сувларини гигеник жиҳатдан баҳолаш услубиётини ншлаб чиқди ва уни экологик вазиятларни баҳолашда қўлланилишини таъкидлади Ўзбекистонда мавжуд экологик вазиятлар ш об'1,ектив бахолаш учун кўплаб таклифлар ишлаб чиқилган, лекин улардан амалий фойдаланиш мураккаб, аввало кўплаб миқдорий ва сифатий маълумотлар зарур бўлади, улардан фой \аланиш учун кўп маълумотларни қайта ишлаш керак. Шуларни эътиборга олиб хозирги вақтда янги мезонлар шкаласи таклиф қилинган (Рафиқов, Н 99). У соддалиги ва кўплаб майда кўрсаткичлардан холислиги билан ажралиб туради. (5 — | 2.9. Ўсимлп к 1 5 дап кам 13--30 3 0- 0 0 ..0-90 90 л.ш юқори 2.10. Я йлонлар дстрада 7.5 дан кўп Ь.0-7,5 2.5-5.0 1.. "1-2.5 2.11. Умуртқа ли Қайта ўзгарга н(сим Кучлн ўзгаргпн (гпнантр Ўртача ўчгарг ан Кучсиз узгаргп н Табии й фаука З.Аҳ оли согл Барча сшдаги ва Барча сшдаги аҳолиик Аҳоли нинг априм Лҳоли 1ГОҒЛ ИҒИИН Меъёр дагн ҳолат холда 3. |.Умум ий Жуда кў|1 (1.3) х Кўп (1.2 х) Кўироқ 1'еснубл ика уртача Республ нка ўртача 3.2.Ё Ш болл Жуда кўи (1.6) Кўп (1,4) Кўпр оқ (1.2) 1'оспубл икл уртача Реснубл ика ўртача ЗЗ.Лх,ол ини касалла Жуда кўп(1.3 -1,-1) х Кўп (1,2- 1,3)х Кўпро қ (1.1- 1,2) х 1'сспубл нка } ртачл Республ ика ўртача X ) Республика ўртача кўрсаткичидан шугча марта катта.$ $Экологик мувозанат табиий ва таъсирида бузилиш мумкин. Бузилиш ўсимлик гуруҳларни таркиби ва стру Таъсир қисқа муддзтли ва барқарор Г>ў муддатли таъснр маконда вақти — вақти Барқарор таъсир натижасида :»кос фавқулодда, баъзан бир текис ўзгаришга у характерга боғлиқ). Экологик вазиятларни даражалари: > кегкин, танг ва фалокатли бўлиши мумкип н«1 б г.фчда бўлишн ҳам мумкип. Ушбу дсфажалйр маълум мсзоилар агосида аниқланади. Млсалан, гготн -.нм (экотизим) ларни холати, табиат комиоионтлоринипг холсгш, аҳоли соғлиғи холати зътиборга олииади. Қаноатланарли -.«кологик вазият учун айнаи <шрим ўсимлик в а ҳ а й в о н л а р н и м и қ д о р и н к а м а й и ш и х а р а к т е р л и . Ў р т а ч а в а з и я т д а э с а т у п р о қ в а ў с и м л и к н и б у . ш л и ш н й е л г и л а р и кузатилади; коскин вазиятда — табиатни айрим компонентларинн бузилиши юз беради; танг вазиятда — бузилган геотизимлар тикланмайдиган хусусиятларга эга бўлади; фалокатли ва.чиятда — геотизимларии бузилиши ва тпкланмайдиган жараеилар кучаяди. А ҳ о л и с о ғ л и ғ и ҳ о л а т и б ў й и ч а қ а н о а т л а н а р л н в а з и я т м е ъ ё р д а г и ҳ о л а т г а э г а ; ў р т а ч а в а з и я т д а - а ҳ о л и с о ғ л и к и ёмонлашув белгилари вужудга келади, кескин вазиятда — барча ёшдаги аҳолининг соғлиғи ҳамма жойда ёмоилашади, фалокатли вазиятда — барча ёшдаги ва ижтимоий гуруҳдаги аҳолининг аҳволи . қўрқинчли _ҳолда бў.\ади. Экрлогик вазият тўърисида тўлиқ маълумот А.Рафиқовни «Ўзб^кистонда :жологик назиятлар даражасини ани!ў\овчи мозонла|)» номли мақоласида берилган. «Географик экология ва табиатдлп фойдаланиш муаммолари», Тошкоит, 1999 йил, 40 — 43 бетлар.$

Экологияда кўироқ икки ва:*иятга эч.тибор бнрилади- офат в а ҳ а л о к а т . О ф а т л и в а з и я т д а о р г а н и з м л а р п о п у л я ц и я с и д а турларни танланиши кучаяди, бупииг натижасида популациядаги хусусиятга эга бўлади, кейинги офатли вазиятда камроқ зарар кўради. Фалокат натижасмда барч<1 поиуляг^ия қирилади, улардан генетик эсдалик сақланиб қолмандм. Ўзбекистонда зкологик иачнят умуман олганда ўртача барқарор, жойларда турлича: қаиоатланарли вазиятдан торгиб фалокатли вазиятгача мавжуд. Баланд ва ўртача баландликдаги тоғларнинг сув айирғич қисмларп энг қулай ва қулай вазиятга эга, чунки бу геотизимларда иигонни хўжаллк фаолияти деярли амалга оширилмайди. Табиий ша^^оит доярли 6узилма1'аи. Тоғларнниг ёнбағрларида ин(Ч)И ччгьгири п>311ла бошлайди, юқорп қисм ларда :>котизимларни структураси во функциоиа- л мавжудлигида бузилишлар ку:иггилади. Ўсимлик қоилами, ҳайвонот олами, қисман тупроқдё! ўзга[)ишлар учраГ^ди. Ё н б а ғ р л а р н и қ у й и қ и с м л а р п д а г р а в и г а ц и о н ж а р а ё н л а р рнвожлангаи, кўп жойларда усимлнк қоилами знчлигм ниҳоятда паст, сукцессия жараёнида ўзгаришлар куз^ гилади. Шуларни эътиборга олиб вазият даражасини қаноатл<>нарли, жоиларда ўртача деб баҳолаш мумкин. Тоғ олди ва адир минтақаси инсон таъсири натижасида кучли ўзгарган айниқса, ўсимлик, тупроқ, ҳайвонот рлами, рельеф шароитларида ўзгаришлар кузатилади, хусусмн турли табиий жараёнлар содир бўлган (эрозия, сел, жарлаклар ва б.). Бу ҳудудга ўртача вазият хос, Воҳалар турличл вазиятга молик, лекин кескин вазият ҳукмрон, чунки сув хавзалари инсои таъсирида ифлосланган, тупроқ эрозия ва шўрланишга берилган, ерларнинг махсулдорлиги нисбатан пасайи» кетган. Аҳоли ичимлик суви, ва шаҳарлар канализация билан тўлиқ

таминланмаган. Бинобарин, турли касалликлор тарқолган, ўлим кўрсаткичлари юқори. ! Танг вазият Хоразм, Қорақалпоғистон, Бухоро воҳаларни бир қимсмини эгаллайди. Бу воҳаларда аввало аҳолини ичимлик с у в и б и л а н т а ъ м и н л а ш м а с а л а с и м у р а к к а б , ш у а с о с д а касалликлар тарқалиши бўйича юқори кўрссггкичлар хукмрон, а хо ли о ра си да ўл им кў рс ат ки чл ар и ба ла ид . Т у пр оқл ар ни шўрланиши, воҳаларда грунт сувлари,__с_атхини[_ кўтарилиб1__ кетганлги, суғоришда ишлатиладиган сувни иг/рлик даражасини баландлиги асосий омиллардан ҳисобланади. Орол денгизи сатхини пасайиб бораётганлиги, сувни тақчиллиги хам жиддий ақамиятга эга. Фалокатли вазият Оролбўйида, хусусан Мўйноқ туманида ривожланган, бу минтақада ичимлик суви, тоза дарё сувини тақчиллиги денгизни қуриган қисмидан тузларни ёғилиб туриши, шамоллар харакати, чўллашиш ҳодисмси экологик ҳаотни мураккаблаштиради. Аҳолини касалланиш ..оэффициенти ва ўл им ю қо ри д ар аж ад а. Т ир ик т аб иа т ф ол ок ат га уч ра ши оқибатида экологик мувозанат бузилган. ()ролнинг қуриган қисми ҳам шу минтақага хос. Экологик вазиятлар барқарор эмас, улор доимо динамик ўзгаришда, бу ҳол инсон омили таъснри ди;>ажаси ва миқёси билан боғлиқ. Шунингдек вазият инсон томоаидан бошқарилиб турилганлиги туфайли қайта ўзгартиришлар у,.арни турғуи ҳолда бўлишлигига ижобий таъсир этади. Бошқарип миқёси ва таъсир доираси, кучига қараб, айниқса, воҳаларда (азиятлар режими кучли даражада ўзгаришга учрамаяпти. Локин оарча иоҳалар ҳам бир маромда ёки даражада бошқарилмайд I, бу ҳол асосан геосистемаларни структурали динамик ҳол ^тига боғлиқ, тоғ этакларидп поҳа гсчн^чстгмалариии боииуцпип .шгб.ц-.ш қулоироқ ва осокроқ. Бу минтақада асосан эропияни ол ,,ини олиш, қиошн

$ТуГфОҚДс! Ту."1 тўИЛаИИШ Нп фмЛЬТрсШИИ, 1.4'Л \ОДЙ^ бошқарплиши лозим. Токиглик минтақада дс.млали^нпшг геосистемаларини бошқариш ешча мураккоб на оғир. грунтларни сув ўтказмас/шк шароитида суғориладиг.ш о[1.\ирйи сув—туз режимни ростлаб туриш учуи ката хажмда моли(;|)<ггц)'. ишларни бажаришга тўғри к^ладк. Бу масала ҳозирги энг оғир. Саноат шаҳарлири (Олмалиқ, Чирчиқ, Ангрен, Шўртанг, Муборак, Учқудуқ ва б.)ни атроф мухитш тач.си[ш етарли даражада катта, уларии таъсири чуфайли табиий мухич иф лосланади, хусусан сув ва ҳаво хавзалари зарарлаидн Фарғона, Олмалиқ, Псиюий самоит корхо^Гсглари, Сурхондаред.1 Узун ва Сариосиё туманлари Турсунзода алюминий корхонпси таъсирида катга миқёсда вазият оқир. Букимг оқибатида аҳоли орасида турли касалликлар та[)Қалгаи, ош болаларни (1 «мпгача) ўлими ўртача республика кўрспткичидан 1,5 — 2 марта кўп, қарияларни касалланиши, аҳолини соғломлаштириш пунктларига мурожаати ортган. Ўзбекистонда сув ҳавзо,\арииинг ифлослангаилиги, буни - - •оқибатидсг-аҳолпгаи' тозггютгитапсту^иГТЗИАа^Гтаъминлашли секкн бажарилаётганлиги, экинларни шўр сув билан суғорилаётганлиги мураккаб экологик вазиятларни таркиб топишига олиб келмоқда. Ахолининг катта қисми ҳали ҳам очиқ хавзалардан ичимлик мапбаи сифатида фойдаланаётганлнш ачииарлн хол, чуики оу тоифадаги сувлар давлат андозаларига тўғри келм айди. шу нии гд ек б аъ зи ш аҳ ар в а қи шло қл ар ни к «ш а/ \ из ац ня тармоқлари билаи таъмииланмаганлнги аҳоли соғлиғи учуи салбий таъсир кўрсатмоқда. Техноген омиллар та1.сирндс1 яйловларни бузилиши, шидан чиқиши, маҳсулдорликни пасайиб кетганлиги, ҳаракатдаги қумларни майдонини кенгайиб бораётгонлнги эндилнкла аниқ сезилм оқда. Қизилқум , Устю рт пч.ггоси, Қаршн чўли, (Кўкдумалоқ, .Ўрта булоқ,$ Зеварда) ва иошқа газ ҳамда иефть к о и л а р и н и и ш г а т у ш и р и л и ш и в а а г р о ф м у ҳ и т , я й л о в ҳолатларини яхшилаш учуи, млхсус гадбирлар мажмуасипи ам;1лга оширишни талаб қилади.

Зеварда) ва иошқа газ ҳамда иефть к о и л а р и н и и ш г а т у ш и р и л и ш и в а а г р о ф м у ҳ и т , я й л о в ҳолатларини яхшилаш учуи, млхсус гадбирлар мажмуасипи ам;1лга оширишни талаб қилади.

O'xshashlar

Tuproqlarni ekologik jihatdan baholash va tuproq bonitirovkasi

Tur va populyatsiyaning ekologik ta’rifi

Lalmikor yerlarni baholash

Tuproqlarni iqtisodiy baholash

Tuproq zaxiralar va ularning ekologik xolati