Yulduzlarning kichik atlaslari. Osmondagi turli ob'yektlar

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

241.5 KB

Ko'chirib olish

Yulduzlarning kichik atlaslari. Osmondagi turli ob`yektlar Reja: 1. Quyosh, Oy va sayyoralarning ekvatoryal koordinatalari 2. Kuzatish mashg`ulotlarida 3. Osmon sferasining modeli 4. Ko`rinma yoritgichlarning osmondagi vaziyati (ekvatorial koordinatlar)

Yulduzlarning kichik atlaslari osmondagi turli obyektlarni o`rganish uchun mo`ljallangan qo`llanma hisoblanadi. Bunday qo`llanmalardan biri A.A.Mexailovning “ Звёздный атлас ”i to`rtta xaritadan iborat. Bu qo`llanma qurollanmagan ko`z bilan ko`rib bo`ladigan (5,5 yulduz kattaligigacha bo`lgan) osmoning shimoliy yarim sferasidagi hamma yulduzlarning tasviri tushirilgan . U M.M.Dugayevning “ Лабараторный практикум по курсу астрономии ” kitobida batafsil tasvirlangan. Biz bu yerda A.D.Marlenskiy tuzgan atlas bilan tanishamiz. A.D.Marlenskiyning atlasi 20 ta xaritadan iborat bo`lib, osmonning shimoliy va janubiy yarim sharlarida oddiy ko`z bilan ko`rinadigan (5,75 yulduz kattaligigacha bo`lgan), yulduzlarni va kichik teleskoplarni, jumladan (bnoklda) kuzatiladigan, astronomlar uchun qiziqarli bo`lgan obyektlarni o`z ichiga oladi. Bunday obyektlarning rasmlari va fotosuratlari atlas xaritalarida beriladi. 1-xaritada yulduzlarning δ=70 ο og`ishdan δ=+90˚ bo`lgan soxasi ifodalangan, 2-7 xaritalarda og`ishlari δ=+20˚ og`ishdan δ=+70˚ og`ishgacha bo`lgan sohalar ko`rsatilgan. 8-13 xaritada og`ishlari δ=-20˚ dan δ=+20˚ gacha bo`lgan ekvator sohasidagi yulduzlar, 14-19-xaritalarda og`ishlarda δ=-20˚ dan δ= -70˚ gacha bo`lgan sohadagi yulduzlar va oxirgi 20 xaritada og`ishlari δ= -70˚ dan δ= -90˚ gacha janubiy qutbgacha bo`lgan sohadagi yulduzlar va boshqa obyektlar ko`rsatilgan. 1-xarita markazi olamning shimoliy qutbi (δ=+90˚), radial to`g`ri chiziqlar og`ish aylanmalari, konsentrik aylanalar esa sutkalik parallellarini ifodalaydi. Xaritani chegaralab turuvchi (δ=+70˚) bo`ylab radial chiziqlar yonida yozilgan raqamlar (0,1,2,3,...,23) mazkur raqam og`ishlarining soatlarda ifodalaydigan α=to`g`ri chiziqlarini bildiradi. 0-soatlik og`ish aylanasi bo`ylab yozilgan raqamlar (70˚,80˚,90˚) esa mazkur osmon parallellarini graduslarda ifodalangan og`ishlarni ko`rsatadi. Olamning janubiy qutbini ifodalovchi 20 xaritaning tuzilishi xuddi 1-xarita tuzilishi kabidir.

2-7 xaritalardagi og`ish aylanalari va parallellari mos xolda vertikal va gorizontal yo`nalishda o`tkazilgan chiziqlar bilan ko`rsatilgan. Og`ish aylanalari yonida (Xaritalarning ustki va pastki chegaralari bo`ylab) yozilgan raqamlar, (Masalan, 2-xaritada:1,2,3,4,) yoritkichlarning α-to`g`ri chizishlarini, parallellar yonida (Xaritaning o`ng va chap chegarasi bo`ylab) yozilgan (2- xaritada: 20˚,30˚,40˚,50˚,60˚,70˚) sonlar ularning δ-og`ishlarini ko`rsatadi. (α,δ) ifodalovchi bu raqamlar oralig`i bir necha teng bo`laklarga bo`lingan. Bu maydaroq bo`laklarning qiymatini baholash uchun ikkita qush og`ish yoki sutkalik parallel aylanalariga mos soat yoki graduslar farqini shu oraliqdagi bo`lakchalar soniga bo`lish kerak. Masalan,2-xaritada 3 h va 4 h lik og`ish aylanalarining soat o`lchovi farqi α=4 h –3 h =1 h =60 m : bu oraliq teng 6 bo`lakka bo`lingan . Demak har bir bo`lakning α bo`yicha bahosi , ya`ni xaritaning α bo`yicha aniqligi α/6=60 M /6=10 m bo`ladi. Xaritaning ikkita qushni parallellari orasidagi (burchak o`lchovidagi) farqni , shu oraliqdagi bo`laklari soniga bo`lsak, xaritaning δ boyicha aniqligi topiladi. Masalan, 10˚ va 20˚ lik parallelligining burchak o`lchovidagi farqi δ=20˚-10˚=10˚ teng. Bu oraliq 10 bo`lakka bo`lingan. Demak, 2-xaritaning δ bo`yicha aniqligi -δ/10=10/10=1˚ ekan. Yulduzlarning atlasidagi xaritalar yonida (o`ng tomondagi ) turli obyektlarning shartli belgilari ko`rsatilgan. Ular quyidagicha ifodalangan: • • · Yulduzlarning (ularning ko`rinma kattaliklari 0,76 dan 1,76 gachalari 1 deb, 1,26 dan 1,76 gachalari 1,5 deb, 1,76 dan 2,26 gachalari 2 deb va hokazo deb qabul qilingan). - Qo`shaloq va karrali yulduzlar: doirachaning diametri qo`shaloq yulduzni tashkil etuvchilarning ko`rinma yulduz kattaliklari yig`idisini ifodalaydi. - Spektral qo`shaloq yulduzlar. - O`zgaruvchan yulduzlar: bo`yalgan ichki doiracha ravshanlik minimumidagi yulduz kattaligiga mos keladi. - Yangi yulduzlar: xaritalarda bu belgi yonida yangi yulduz chaqnash yili ko`rsatilgan.

- Metior oqimlarining radianti. - Yulduzlarning tarqoq to`dalari. - Sharsimon to`dalar. - Planetar tumanliklar. - Diffuz tumanliklar. - Gallaktikalar. Xarita ustida ko`k rang bilan bo`yalgan polosa (yo`l) Somon Yo`lini ifodalaydi. Xaritaning chap tomonidagi turli kattalikdagi qora doirachalar yonidagi sonlar yulduz kattaligini ifodalaydi. Yulduz kattaliklari m=0,5 aniqlik bilan berilgan. Biror yulduzning yulduz kattaligini aniqlash uchun yulduzning xaritadagi kattaligini etalon doirachalar bilan taqqoslanadi. Masalan, 3-xaritada tasvirlangan Savr (1-jadvalga qarang) yulduz turkumining α yulduzi (Aldebaran) ning yulduz kattaligi m=1, Aravakashning α-si uchun m=2,5 deb olish mumkin. Xaritada m=5,5 gacha bo`lgan yulduzlar tasvirlangan. Atlasdagi har bir xaritaning chap tomonidagi betlarda yorug` yulduzlar va boshqa kosmik obyektlar haqida ma`lumotlar keltirilgan. Bu ma`lumotlar asosan Bechvar katalogidan olingan va tubandagi jadval ko` rinishida beriladi. YULDUZLARNING

obyektni ng belgisi obyektni ng nomi ekvatoryal kordinatla riK o`rinm a yulduz kattaligi Spektral sinfi Tem peraturasi Y orqinligi Radiusi (Rο=1) Y illik parallaksi Y orug`lik yilida o`lchangan uzoqligi N uriy tezligi X ususiy harakati Q o`shim cha m a`lum otlar Birinchi,”obyektning belgisi” grafasida yulduzlarni yulduz turkumida belgilovchi harflar va yulduz to`dalari , tumanlar va gallaktikalar kabi obyektlarning nomerlari berilad. Quyosh, Oy va sayyoralarning ekvatoryal koordinatalari to`xtovsiz o`zgarib turganliklaridan , ular xaritalarda ko`rsatilmagan. Aslida, hatto xaritada ko`rsatilgan obyektlarning ekvatoryal koordinatalari ham asta-sekin (asosan protsessiya tufayli) o`zgarib boradi. Shuning uchun xaritalar setkasi va koordinatalar ma`lum epoxa uchun tuziladi. A.A.Mixaylov va A.D.Marlenskiy kichik atlaslaridagi xaritalar epoxasi uchun 1950 yilning boshi olingan. Yulduz turkumlarining gorizontga nisbatan ko`rinishini o`rganishda va ulardan orientir sifatida foydalanishda yulduzlar osmoning surilma xaritasi (bundan kiyin surilma xarita deb aytamiz) asosiy qo`llanma bo`la oladi (I-rasm). Surilma xarita ikki qismdan: yulduzlar xaritasi va bu xaritaga qoplangan qoplama doiradan iborat. Yulduzlar xarotasi qismidan osmonning δ =45 0 og`ishdan δ =+90 0 gacha bo`lgan sohasi ifodalangan. Unda nisbatan yorug` ( ko`rinma yulduz kattaligi 4 gacha bo`lgan) yulduzlar va boshqa kosmik ob`ektlar ko`rsatilgan.

Bu erda olamning shimoliy qutbini ifodalaydigan P nuqtadan chiquvchi radial to`g`ri chiziqlar og`ish aylanalarini, har 30 0 li oraliqda chizilgan kontsentrik aylanalar osmon parallellarini ifodalaydi. Xarita chetida bu to`g`ri chiziqlar yonida yozilgan (o h dan 24 h gacha ) soat o`lchovidagi raqamlar mos ravishda mazkur og`ish aylanalariga tegishli to`g`ri chiqishlarni korsatadi. Osmon parallellari yonida (o h lik og`ish aylanasi bo`ylab) yozilgan graduslar o`chovidagi raqamlar (-45 0 dan 90 0 gacha) mazkur osmon parallellariga mos og`ishlarni ko`rsatadi. (Markazdan uchinchi aylana osmon ekvatori bo`lib, uning og`ishi δ=0 0 ). Ekliptika ekvator bilan γ = bahorgi tengkunlik nuqtasi (α = 0 h , δ=0 0 ) va Ώ= kuzgi tengkunlik nuqtasi (a=12 h , б =0 o ) da erishuvchi ekssentrik doira bilan ifodalangan. Xaritaning osmon ekvatorini ifodalovchi konsentrik aylana ichida joylashgan (0 0 ≤ ≤+90 0 ) qismi- shimoliy yarim sferasni, qolgan qismi ( ekvatordan δ =-45 0 lik parallelgacha bo`lgan qismi) janubiy yarim sharga qarshilik sohani ifodalaydi. Janubiy yarim sfera parallellari ekvatordan kattaroq radiusli aylanalar bilan ifodalangan. Shuning uchun bu qismda yulduz turkumlari haqiqiy tasavvuriga nisbatan biroz yoyilgan ko`rinishda b`ladi. Xaritani chegaralab turadigan datalar limbasi deb ataluvchi tashqi aylana bo`ylab calendar yilining ma`lum kun va oylari qo`yilgan.

Surilma xaritaning qoplama doira qismi ish jarayonida yulduzlar xaritasi ustiga qo`yiladi. Qoplama doirani chegeralab turuvchi aylanaga soatlar limbasi deyiladi. U 24 qismga (soatga) bo`lingan. Soatlarni ifodalovchi raqmlar oralig`i maydaroq teng 6 bolakka bo`lingan bo`lib, ularning har biri 10 munitga teng oraliqqa mos keladi.Soatlar limbasidagi vaqtlar o`rtacha Quyosh vaqtida berlgan. Qoplama doiraning o`rtasi kuzatuvchi yashayotgan shaharning φ =kenglamasiga mos ( yoki unga yaqin kenglamaga mos) ko`rsatilgan aylnalarning biri bo`ylab qirqib olinishi zarur. Masalan, Farg`ona kenglamasini φ = 40 0 deb hisoblab, surilma qism 40 0 li oval aylana bo`ylab qirqilsa, qirqilgan doira chegarasi Farg`ona gorizontini, gorizontdagi to`rtta asosiy nuqtalarini bilgilaydi. Shimoliy janubga tomon ip o`tkazilsa, bu ip osmon meridianini, ip o`rtasi taxminan Farg`ona zenitini ifodalaydi. Yulduzlar osmonining surilma xaritasi yordamida yulduzlarning istagan bir paytidagi (kuzatuvchi gorizontiga nisbatan) viziyatini, shu paytda yulduz turkumlarning qaysi birlari chiqayotganini, botayotganini yoki yuqori

kul`minasiyada turganligini, shuningdek, osmon sferasining sutkalik va Quyoshning yillik harakatlari tufayli gorizont ustida ko`rinadigan yulduz turkumlarining almashinib turishlari va hokozalarini ko`rsatish mumkin bo`lgan kosmik obektlarning vaziyatlarini aniqlash va kuzatish programmasini tuzish imkonini beradi. Surilma xarita bilan ishlashni quyidagi tartibda olib borish qulay: Surilma xaritani dars o`tayotgan paytda ( kun va soatga ) to`g`rilanadi. Masalan, I- rasmda u 15 sentyabrning 21 soatiga to`g`rilangan. Ya`ni soatlar limbasining 21 raqami, datalar limbasining sentyabr 15 raqami ro`parasiga olib kelingan. Qoplama doira qirqimi ichida, shu paytda, Farg`ona gorizonti ustida ko`rinadigan yulduz turkumlari paydo bo`ladi. 1. Kuzatish vaqtida masalan, 15 sentyabrning 21 soatida surilma xaritada ifodalangan gorizontga mos aylana ichida ko`rinayotgan yulduz turkumlariga taqqoslanadi. Buning uchun surilma xaritani boshimiz ustiga tutib, uning “ shimol” deb yozilgan chetini gorizontning shimol nuqtasiga yo`naltiriladi. Kuzatish paytida chiqayotgan, botayotgan va yuqori kul`minasiyada turgan yulduz turkumlarining nomini atash, ularni osmonda izlab topish tavsiya qilinadi. Sentyabrning 15 kuni kechki soat 9 da yulduz turkumlari: Hamalning chiqayotganinini, Oqqush va Jaddining yuqori kul`minasiyada turganini, Xo`kizboqarning botib borayotganini ko`ramiz (I-rasm). Bu mashg`ulotda Katta va Kichik Ayiq, Kursi, Stefey, Oqqush, Asad, Pegas, Ho`kizboqar, Orion yulduz turkumlarining ko`rinishlari va joylanishlariga alohida ahamiyat berish zarur. Chunki bular bizning kenglamalarimizda, O`zbekiston shaharlari kenglamalarida, ko`rinadigan eng harakterli yulduz turkumlaridir. 2. Surulma xaritaning soatlari limbasidan, masalan, 0,6,12,18 soatlarni, datalar limbasidagi kuzatish kuniga tog`irlab (masalan, 15 noyabrga), Katta va Kichik Ayiq, Kursi, Orion, Oqqush yulduz turkumlarining gorizontga nisbatan qaerda ko`rinishlarini aniqlab olinadi. Kuzatish paytida bu turkumlarning xaritada va osmon sferasida egallagan holatlari, solishtiriladi va ularning sutka mobaynida (0,6,12,18 soatlarda) turgan o`rniga qarab, osmon sferasida chizib o`tadigan

yo`llari ko`rsatiladi. Shu bilan yulduzlar osmoni sutka mobaynida sharqdan g`arbga tomon, Qutb yulduzi atrofida to`la aylana chizib chiishlariga ishonch hosil qilinadi. Osmon sferasining bu xildagi harakati faqat ko`rinma harakat bo`lib, aslida Erning g`arbdan sharqqa tomon bir sutkada bir marta aylanib chiqishining oqibati ekanligi talabalarga eslatiladi. 3. Yuqori eslatilgan yulduz turkumlarining umumiy ko`rinishlarini va undagi yorug` yulduzlarning yulduz turkumidagi o`rinlarini esda qoldirish tavsiya qilinadi. Ravshan yulduzlar jadvalidan (I-jadval) Altair, Al`debaran, Vega, Deneb va boshqa yulduzlarning qaysi yulduz turkumiga kirishlari, ularning ekvatorial koordinatalari (α, δ ) aniqlanadi va shu yulduzlar ma`lum vaqtda, masalan, 20 soat- y 30 minutda, yuqori kul`minatsiyada bo`lgan datalar xaritadan topiladi. Buning uchun tanlab olingan yulduzlarni birin-ketin yuqori kul`minatsiyaga, meridianni ifodalovchi faraziy ipga (rasmda 0-12 soatlardan o`tuvchi chiziq) gorizontning janub tomonidan olib kelinadi. Soatlar limbasidagi 20 soatu 30 minutga mos shtrix to`g`risidagi datalar limbasidan kerakli oyning chislosi olinadi. Masalan, Oqqush yulduz turkumining α si (Deneb yulduzi) 20 soatu 30 minutda 23 sentyabrda yuqori kul`minatsiyadan o`tar ekan (rasmda 20 soatu 30 minutni ifodalovchi shtrix ro`parasida taxminan 28 sentyabr turibdi). 4. Xuddi yuqorida ko`rsatilgan usul bilan aks masalani, ya`ni ma`lum kunda, masalan, 21 mart, 22 iyun, 23 sentyabr, 22dekabr kunlarida, berilgan yulduzlarning sutkaning qaysi soatida chiqqanligi, yuqori kul`minatsiyadan o`tganligi va botganligini aniqlash mumkin. Buning uchun yulduzni chiqish holatiga (shaklda sharq tomondan gorizont chizig`i ostiga), yuqori kul`minatsiyaga (ip ostiga) va botish holatiga (gorizontning g`arb tomoniga) olib kelinib, 21 mart, 22 iyun, 23 sentyabr, 22 dekabr kunlarini ifodalovchi shtrixlar to`g`isidagi soatlar limbasidan yulduzlarning chiqish ko`l`minatsiya va botish vaqtlariga tegishli soat, minitlar hisobi olinadi. Masalan, Oqqush yulduz turkumi 21 mart kuni soat 8 dan 40 minut o`tganda, 22 iyunda 2 dan 40 minut o`tganda, 23 sentyabrda soat 20 dan 40 minut o`tganda, 22 dekabrda 14 dan 40 minut o`tganda yuqori kul`minatsiyada bo`lar ekan.

Bu misoldan yaqqol ko`ramizki, har bir yulduzning yuqori kul`minatsiyaga kelishi, shuningdek, chiqish va botish vaqtlari I yil davomida o`zgarib turadi. Oqqush yulduz turkumi 21 martda yuqori kul`minatsiyada 8 soatdan 40 minut o`tganda tursa, 22 iyunda 2 soatdan 40 minut o`tganda bo`ladi. Ya`ni yuqori kul`minatsiyaga kelish vaqti 3 oyda 6 soatga, 6 oyda 12 soatga, 9 oyda 18 soatga va 12 oy – I yilda 24 soatga, ya`ni (I sutkaga) siljir ekan. Bu xodisaning asl sababi, Quyoshning ekliptika bo`ylab osmon sferasining sutkalik ko`rinma harakatiga teskari yo`nalishda yillik ko`rinma harakatlanishidandir. 5. Xaritadan ekliptika bo`yicha joylashgan zodiak yulduz turkumlarini topib, ularning ko`rinishi yil mobaynida o`zgarishini va bu o`zgarishlarning sababini payqash zarur. Berilgan oyda Quyosh Zodiak yulduz turkumlarining qaysi birida joylashganligi topish uchin 21 martda u bahorgi tengkunlik nuqtasida bo`lib, har oyda taxminan 30 0 lik yoydan o`tishini esda tutish zarur. Shuni unutmaslik kerakki, Quyosh turgan yulduz turkumidan 15 0 dan ziyodroqga sharqda va g`arbda joylashgan yulduzlarni ko`rib bo`lmaydi, chunki ular kechqurungi g`ira-shira va ertalabki tong shafag`iga qo`shilib ko`rinmaydi Osmon sferasining modeli va surilma xarita yordamida osmon sferasining asosiy elemetlarini o`rganish juda qulay. Kuzatuchini osmon sferasi modeli markazida O= nuqtada joylashgan deb faraz qilinadi, OZ –vertikal chiziqqa I- tekislik NS= matematik gorizont tekisligi; N dan S ga o`tkazilgan chiziq tush chizig`i, PP`= olam o`qiga ( uning atrofida osmon sferasi korinma aylanadi perpendikulyar tekislikdagi aylana QQ` = osmon ekvatorini ifodalaydi. Osmon ekvatori osmon sferasini shimoliy va janubiy yarim sferalarga bo`lib turadi.

Matematik gorizont ustidagi C,B, Ю , З nuqtalar mos holda, shimol, sharq, janub va g`arb nuqtalarini ifodalaydi. Zenet Z va nodir- Z` dan o`tuvchi katta aylanalarga vertikal aylanalar deb aytiladi. Tekisligi osmon meridiani tekisligiga bo`lib, sharq va garb nuqtalatridan o`tuvchi vertikal yarim aylanalarga birinchi vertikallar deyiladi. Tekisliklari matematik gorizont tekisligiga parallel aylanalarga almukantaratlar deyiladi. ﻉﻉ ` katta aylana ekliptikani ifodalaydi, u ekvatorga nisbatan ﻉ = 23 o 27` burchak ostida joylashadi. Ekliptika osmon ekvatori bilan bahorgi  va kuzgi Ω tengkunlik nuqtalarida kesishadi. PP′ dan o`tadigan katta yarim aylanalar og`ish aylanalarini ifodalaydi. Astronomiyada og`ish aylanasi ismi bilan to`la aylana emas, balki P qutbdan P′ qutbgacha o`tuvchi yarim aylanaga aytiladi. Og`ish aylanalari yordamida yoritgichlarning og`ishlari sutka mobaynida o`zgarmasliklarini, namoiyish qilish uchun judda qulay. Modeldagi zenitni ifodalovchi Z nuqtada, siljishi mumkin bo`lgan reyterga maxkamlangan, ( katta aylananing 4 I ga teng) sim- posilka o`rnatilgan, u temir

yulduzchali to`g`ogichga ega. Bu temir polaska va yulduzcha yoritgichlarning astronomik koordinatalarni namoyish qilish uchun qulay. Tekisliklarni ekvatornikiga parallel bo`lib undan ± 23 0 27′ uzoqlikda o`rnatilgan aylana metal simlar ikkita sutkalikparallelni ifodalaydi. Ular Quyoshning quyoshturishi nuqtalaridagi sutkalik yo`li va yoritgichlarning chiqmaslik, botmaslik shartlarini namoyish qilishda juda qulay. 2- rasmda ular ﻉ ′ N va S ﻉ Aylanalar bilan ko`rsatilgan. Bu erda ε yozgi Quyoshturishi, έ – qishqi Quyoshturishi nuqtalarini ifodalaydi. Modelda og`ish aylanasiga mahkamlangan sariq sharcha Quyoshni belgilaydi. U, Quyoshning sutkalik va yillik harakatini va Quyosh bilan bog`liq vaqt sistemalari o`rganishda qulaylik yaratadi. Qutb va zenitdan o`tuvchi (2-rasmda PNQ ﻉ Z′P′S′Q′ ﻉ ′ Z Aylana osmon meridianini ifodalaydi. Osmon sferasining ko`rinma harakati tufayli har bir yoritgich osmon meridianini bir sutkada ikki marta kesib o`tadi. Modelning harakatlanuvchi qismini olam o`qi atrofida aylantarib, yoritgichni belgilovchi yulduzcha meridianni ( P) qutbdan janub tomonida kesib o`tganda, yoritgich yuqori kul`minasiyada bo`lgan holati. (P)ning shimolida kesib o`tganida esa uning quyi kul`minasiya yoritgichning zenitdan uzoqligi: Z=± ( φ- б ) quyi kul`minasiyada esa Z= 180 0 - ( б + φ ) ifoda bilan topiladi. Modelning pastki qismidagi K- vintini burab, olam o`qining matematik gorizont tekisligi bilan hosil qilgan burchagini ( h p = φni) o`zgartirish mumkin, ya`ni modelni turli geografik kenglama φ ga mos qilib o`rnatgach, K-vint maxkamlanib qo`yiladi. Modelni turli geografik kenglamalarga ( masalan φ=90 0 , 23 0 27′, 0 0 kenglamalarga) maslab. Φ o`zgarishi bilan yulduzlar osmonning ko`rinishi sutka davomida o`zgarib borishi namoyish qilish mumkin Ko`rinma yoritgichlarning osmondagi vaziyati (ekvatorial koordinatlar) yil mobaynida va yildan –yilga o`zgarib boradi. Bu vaziyatlarni nazariy astronimiya usullarini qo`llab oldindan hisoblash mumkin. Bizning mamlakatimizda osmon jismlariga tegishli barcha hisoblashlar, sobiq sovet Akademiyasiga qarashli maxss

nazariy astronomiya institute tomonidan olib boriladi. Bunday hisoblashlar asosida osmon yoritgichlarning kordinatalari ko`rsatilgan va ko`pgina osmon jismlariga tegishli boshqa ma`lumotlarni o`zida aks qilgan jadvallar 2-3 yil oldin tuzilib, astronomic har yilliklar (ejegodnik) lar knashr etiladi. “ Astronomicheskiy ejegodnik SSSR”- asosan observatoriyalar va astronomo- geodezik dala ishlari uchun mo`jallangan qo`llanmadir. Unda Quyosh, Oy, sayyoralar haqida kundalik kerekli ma`lumotlar, yulduzlarga doir turli ma`lumotlar keltiriladi, maxsus jadvallar beriladi. Osmon yoritgichlarining vaziyati bu jadvallarda 0",1 va 0"01gacha aniqlikda beriladi. Quyosh, oy, sayyoralar, yulduzlar va bishqa kosmik obektlar haqidagi ma`lumotlarni o`quv maqsadi uchun etarllik aniqlikda qo`llanmalardan topish mumkin. Bu qo`lllanmalar mazmuni jihatdan ikki turga b`linadi: birinchi turdagi kaledarlarda tez o`zgarmaydigan doimiy xarakterga ega ma`lumotlar beriladiIlobvalar qismidan esa, Oyva Mars relefi haqidagi ma`lmotlarni olish mumkin. Astronomiyani o`qitish praktikasida 14 a ,26, 28 a , 28 б jadvallar ayniqsa ko`p qo`llaniladi. 28 a jadvalda yulduz kattaligi m=4,50 dan yorug` bo`lgan o`rtacha o`rinlari 1975 yil epoxaci uchun berilgan. Bunda yulduzlar yulduz turkumlari bo`yicha emas, balki to`g`ri chiqishlarining ortib borishiga qarab joylashtirilgan. Jadvaldagi ustunlarda ko`rsatilgan sonlar chapdan o`nga tomon: yulduzning ro`yxatidagi nomerini, yulduz kattaligini, spektrini, to`g`ri chiqishini,  -ning bir yilda o`zgarishini, og`ishlarini, б - ning bir yida o`zgarishini va Bessel sonlari nomidagi kattaliklarni ifodalaydi. Jadvaldan ko`ramizki, yulduzlarning  - dari vaqt berliklarida: h-soat, m- munit, S- sekundlarda berilgan. Ba`zan  ey beliklarda ( 0 ′ " )larda ifodalangan ham bo`ladi. Yyoni vaqt birliklarida o`tkazishda 14 a jadvaldan foydalanish mumkin. Unda raqamlar ustunlari tepasiga yozilgan “ gradus, minut dugi sekunt dugi” so`zlarga alohida ahamiyat berish zarur. Chap ustunlaridagi raamlar burchakning bir sestemadagi qiymatlarini, ularning yonidagi ustunlar o`sha burchaklarning ikkinchi sestemadagi qiymatlarini ifodalaydi.

$Masalan, ekvatorial koordinatalari:  = 101 0 2′30" : б =-16 0 41′ bo`lgan yorug` yulduzning qaysi yulduz turkumiga kirishi va nomini aniqlash talab etilsin. Buning uchun, 14 a jadvaldan foydalanib,  =101 0 2′30"ni vaqt birliklarida quyidagicha ifodalaymiz. 100 0 -6 h 40 m 1 0 -0 h 04 m 2 ′- 0 m 08 s 30"- 02 s _____________________ 101 0 2 ′ 30 " - 6 h 44 m 10 s 28 a jadvaldan kordinatalari  = 6 h 44 m 10 s , б =-16 0 41′larga yaqin bo`lgan yulduz turkumidagi  - yulduzi ekanini aniqlaymiz. Shu qo`llanmaning I- jadvalidan, Katta Itning  si Sipius yulduzi ekanini ko`ramiz. 26 jadvaldan ushbu yulduzlar tukumining lotincha nomini, kvadrat graduzlarda ifodalangan kattaligini, undagi yorug` yulduzlar sonini aniqlash, 28 б yoki {14}dagi 50 jadvaldan topilgan yulduzning ravshanligi, spektri harakati haqida tassavur olish mumkin. Astronomik kalendarlarning ikkinchi turida nisbatan tez o`zgarib turadigan obektlar haqida ma`lumotlar beriladi, {12} shular jumlasidandir. “Astronomicheskiy calendar (peremennaya chast)”larda Quyosh, Oy va sayyoralarning vaziyati, chiqish va botish vaqtlari ko`rsatilgan jadvallar (efemeridalar), sayyoralarning ko`rinma harakati ifodalangan kartalar, tutilishlar, o`zgaruvchan yulduzlar va hokozolar haqida ma`lumotlar beriladi. Kitobning ilovalar qismida turli astronomic yangiliklar, Er suniy yo`doshlari, kosmik stansiyalar haqidagi materiallar keltiriladi. {12}da Quyosh va Oy efemeridalari taxminan 14 betdan boshlanib, “Solnse”, “Luna” sarlovhasidagi jadvallar ko`rinishida beriladi. Bundagi son ustunlari kuyidagilarni ifodaaydi.$

D ata D ni yuianskogo perioda (yuian davri kunlari V osxod (З)-chiqish V osxod (З)-K iqish A zim uti tochek З I З- (nuqtalarning azim utlari Pryam oe vosxojdenie (to`g`ri chiqish) a U pravninie vrem eni (vaqt tenglam asi ) h Sklonenie (og`ish) б Chasovie izm eneniya skloneniya (og`ishning soatlik o`zgarishi)  б Zvezdnoe vrem ya (yulduz vaqti)S0Jadvalda Quyoshning chiqish va botish vaqtlari, chiqish va botish nuqtalarning zimutlari Grinvich meridiani  =0 h va Maskva kenglamasi φ=56 0 uchun berilgan. Chiqish va botish nuqtalarining astronomic azimutlari berilgan ustun tepasiga ± ishoralari qo`yilgan, bu ishoralar ustundagi hamma sonlarga doir va (-) chiqishi(+) botishi ifodalaydi. Astronomik azimutlar janub nuqtasidan hisoblanib, g`arbga tomon musbat, sharqqa tomon manfiy deb olinadi. Quyoshning to`g`ri chiqishi  , vaqt teglamasi  =( o`rtacha Quyosh vaqti- haqiqiy Quyosh vaqti), Quyoshning og`ishi б va og`ishning bir soatlik o`zgarishi  б miqdorlar dunyo vaqti 0 h uchun berilgan. Oxirgi ustundagi qiymatlar S 0 ning bosh meridiandagi, (o`rtacha quyosh vaqti hisobida) Grinvich yrimtuni, ya`ni dunyo vaqti 0 h gat eng bo`lgan vaqtdagi, yulduz vaqtini ifodalydi. Efemeridalarda Quyoshning Grinvich meridianidagi yuqori kulminasiya payti T 0 ; kul berilmagan. Uni T 0 ; kul =12 h +  12 Formuladan aniqlash mumkin.  12 – berilgan dataning yarimkuniga tegishli interpolyasiya qilingan vaqt tenglamasi. Masalan, 1979 yilning 10 oktyabrida

T 0 ; kul =12 h -12 m 51 s , З bo`ladi. ( Bu erda,  12 = 2 ) 11( ) 10( 2 1 oktyabr oktyabr    ) Jadvallarning pastki qismida sayyoralarning va boshqa obektlarning mazkur oyda ko`rinishi haqidagi ma`lumotlar berilgan. Oy efemeridasi chiqish, yuqori kulminasiya, botish vaqtlarini, chiqish va botish niqtalarining azimutlarini,  , б larni, grinvich yarim tunda Oyning ko`rinma burchak raduslarini o`z ichiga oladi. Jadvallarning pastida mazkur oydagi Ou fazalari, sayyoralarning Oy bilan qoplanishi haqidagi ma`lumotlar berilgan. Oyning asosiy fazalari quyidagicha belgilangan.: •- yangi oy,  - birinchi chorak; O- to`linoy,  -oxirgi chorak. Belgilar yonida shu faza dunyo vaqtida qachon berishi yozilgan. Sayyoralar haqidagi ma`lumotlar “ Planet I” bo`limida har oyning ayrim chislolari uchungina beriladi. Kosmik jismlarning urni va harakati haqidagi ma`lumotlarni “ школьный астрономический календар ” dan ham topsa bo`ladi. Bu kalendarlar ma`lum darajada ma`lumotlarni takrorlaydi.

Adabiyotlar: 1. B.A.Voronsov-Velyalinov Astronomiya darslik Toshkent. O`qituvchi. 1990y. 2. P.I. Bakulin i dr. «Kurs obshey astranomiya» M. 1982 g. 3. G.Mirsalimova va A.Raximova «Umumiy astronomiya kursi» 1977 y. 4. M.Mamadazimov «Maktabda astronomiya o`qitish» T. 1993 y. 5. A.Zolotov «Astronomiya» 6. B.Mirzaxmedov L.Xolmamatova «Ta`limda takvim» T.,2001 yil 7. Dagayev «Praktikuyem po astronomii» 1979 g. 8. Astronomicheskiy kalendar M. 2000 g. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Koinot hosil bo’lishiga oid nazaryalar

Osmon sferasi, uning asosiy nuqtalari va chiziqlari

Galaktikamizning tuzilishi. Galaktika obyektlari. Galaktikada yulduzlarning taqsimlanishi. Yulduz to'dalari va tumanliklar

Astrofizik instrumentlar

Olamning tuzilishi