Astrofizik instrumentlar - Astronomiya - Referatlar

Astrofizik instrumentlar

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155.5 KB

Ko'chirib olish

Astrofizik instrumentlar Reja: 1.Teleskoplar va ularning vazifalari 2. Reflektorning asosiy turlari 3. Ko‘zguli-linzali teleskoplar 4. Teleskoplarning asosiy xarakteristikalari 5. Radioteleskoplar 6. Teleskoplarning o‘rnatilishi (montirovkasi) 7. Astrofotografiya 8. Spektral apparatlar

Teleskoplar-astrofizik tadqiqotlar qilishda astronomlarning asosiy quroli bo‘lib xizmat qiladi. Birinchi teleskop 1609 yili italyan olimi Galiley tomonidan ishga tushirilib, olim o‘z instrumenti yordamida birdaniga bir nechta kashfiyot qildi. Xususan u Oyning relyefi Yernikiga o‘xshashligini, Yupiter atrofidagi 4 yo‘ldoshini, Quyoshning dog‘ini va Somon yo‘lini yulduzlar tashkil qilganligini aniqladi. Bu kashfiyotlar, teleskopning osmon jismlarining tabiatini o‘rganishda, juda katta imkoniyatlar yaratishi mumkinligini ma’lum qilib, astronomiyada yangi eraning ochilishidan darak berdi. Teleskopning ixtiro qilinishi, astrofizikada muhim voqea bo‘lib, u Olam tuzilishi haqida ilmiy dunyoqarashning shakllanishida katta rol o‘ynadi. Teleskoplarning asosiy vazifalarini quyidagicha belgilash mumkin: 1) Yoritgichdan kelayotgan nurlanishni qayd qilish (ko‘z, fotografik plastinka, fotoelektrik qayd qilgich, spektrograf va hokazolar yordamida); 2) obyektiivning fokal tekisligida, kuzatilayotgan yoritgichning yoki osmon qismining tasvirini yasash; 3) qurollanmagan ko‘z bilan qaralganda ajratib ko‘rib bo‘lmaydigan, o‘zaro juda kichik yoy masofada joylashgan obyektlarni ajratib ko‘rsatish. Teleskopning asosiy qismi obyektiv-qavariq linzadan yoki botiq sferik ko‘zgudan yasalgan bo‘lib, u o‘z tekisligiga yoritgichdan tik yo‘nalishda kelayotgan nurlarni yig‘ib, fokal tekisligida, uning tasvirini yasaydi. Agar nurni qayd qilish ko‘z yordamida bajariladigan bo‘lsa, u holda obyektiv tomonidan yasalgan tasvirga qarash uchun okulyar zarur bo‘ladi. Teleskoplar, obyektivining turiga ko‘ra, ikkiga ( refraktor va reflektorga bo‘linadi. Refraktorda obyektiv sifatida qabariq linza, reflektorda esa botiq sferik ko‘zgu ishlatiladi. Oddiy refraktorda nurning yo‘li tasvirlangan. Bunda teleskop obyektivi, yoritgichdan kelayotgan nurni uning fokusi F da yig‘adi va shu nuqtadan bosh optik o‘qqa tik o‘tuvchi tekislikda (fokal tekisligida) yoritgichning tasvirini yasaydi. Yasalgan tasvirga kattalashtiruvchi linza (okulyar) yordamida qarab, quzatilayotgan osmon jismining (planeta, Oy yoki Quyosh) burchak o‘lchamining kattalashganini ko‘ramiz. Binobarin teleskop bizga, qaralayotgan osmon jismini ham ravshanlashtirib, ham kattalashtirib berayotganiga guvoh bo‘lamiz. Yasalgan tasvirning ravshanlashishi, teleskop obyektivining diametriga va fokus masofasiga bog‘liq bo‘lgani holda, uning kattalashtirishi obyektiv va okulyarning fokus masofalariga bog‘liq bo‘ladi. Tasvir fotoplastinkada yohud fotoelektrik yo‘l bilan qayd qilinadigan bo‘lsa, okulyar kerak bo‘lmay, fotoplastinka yoki elektrofotometrning kiritish diafragmasi bevosita teleskopning fokal tekisligida joylashadi. Birinchi refraktor rusumli teleskop italiyalik mashhur olim G.Galiley tomonidan 1610 yilda ishga tushirildi. Refraktorning obyektividan nur sinib o‘tganligi tufayli, uning fokal tekisligida nuqtali obyektning tasviri nuqta o‘rniga, rangli konsentrik halqalar ko‘rinishida bo‘ladi. Bu hodisa xromatik aberratsiya deyilib, turli to‘lqin uzunlikdagi nurlar uchun, linza, turlicha nur sindirish koeffitsiyentiga ega ekanligidan sodir bo‘ladi. Bunday teleskoplarda xromatik aberratsiya, turli nur

sindirish ko‘rsatgichiga ega bo‘lgan ikki xil shishadan tayyorlangan linza-obyektiv (axromat) yordamida ma’lum darajada kamaytiriladi. Ma’lum nurning qaytish qonunlari uning to‘lqin uzunligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Shuning uchun ham xromatik aberratsiyani kamaytirish maqsadida linzali obyektiv qaytaruvchi sferik ko‘zgu bilan almashtirildi. Sferik ko‘zguli birinchi teleskop(reflektor taniqli ingliz fizigi I.Nyuton tomonidan ishga tushirildi. Bu holdagi teleskoplarning ham o‘ziga yarasha kamchiligi bo‘lib, yoritgichdan sferik ko‘zguga parallel tushayotgan nurlar, odatda bir nuqtada (obyektiv fokusida) yig‘ilmay, chaplangan dog‘cha shaklidagi tasvirni hosil qiladi ( (rasm). Sferik ko‘zgudan qaytayotgan nurning nuqtaviy tasvir hosil qilmay bunday buzilishi, sferik aberratsiya deb yuritiladi. Agar ko‘zguga aylanma paraboloid sirt berilsa edi, u holda sferik aberratsiya yo‘qolib, tasvir nuqtaviy ko‘rinish olar edi. Shuning uchun ayni zamonning teleskoplarining obyektivlari paraboloidal formada yasaladi. 2. Reflektorning asosiy turlari Reflektorlar, kuzatish maqsadlariga ko‘ra, bir necha turdagi sistemalarda ishlatilishi mumkin. Bedelchita obyektivining fokusida kuzatish mo‘ljallangan teleskop ( to‘g‘ri fokusli reflektor deyiladi. Obyektivining fokusidan oldin bosh optik o‘qqa burchak ostida qo‘yilgan yassi ko‘zgu yordamida fokusni trubadan yon tomonga, chiqarilgan teleskop Nyuton fokusli yoki sistemali reflektor deb, b), fokusidan keyin o‘rnatilgan botiq sferik ko‘zgu yordamida teleskop bosh ko‘zgusining (obyektivining) markaziy teshigi orqali fokusi tashqariga chiqarilgan sistema-Gregori sistemali reflektor deb va, nihoyat, bosh ko‘zgu fokusidan oldin o‘rnatilgan qavariq ko‘zgu yordamida fokusi obyektiv markazidagi teshigidan tashqariga chiqarilgan sistema ( Kossegren sistemali reflektor deyiladi. Garchi bunday sistemalarda nurning qo‘shimcha ko‘zgulardan qaytishi hisobiga anchayin nur yo‘qolsada, teleskopning ba’zi predmetlarini (kattalashtirish, ajrata olish kuchi) maqsadga moslab o‘zgartirilishi va qo‘shimcha qayd qilgich asboblarni biriktirilishini qulaylashtirishi bilan katta ahamiyat kasb etadi. Astrofizik tadqiqotlarda yoritgichdan kelayotgan nurdan maksimal foydalanish juda muhim. Biroq refraktorlar linzasining shisha materiali, nurni kuchli yutib, (ayniqsa ultrabinafsha sohasida) ko‘zguga, fotografik emulsiyaga yohud fotoelektrik qayd qilgichga tushayotgan nurni keskin chegaralaydi. Shuningdek, fotomateriallarning va fotoelektrik qayd qilgich asboblarning sezgirlik chegarasi, ko‘znikiga nisbatan keng bo‘lganidan ularda xromatik aberratsiyaning ta’siri ham katta bo‘ladi. Shuning uchun ham astrofizik maqsaddagi kuzatishlarda refraktorlar o‘rniga reflektor keng qo‘llanadi. Astrometriyada hozirga qadar ham refraktorlar qulay instrument hisoblanadi. Buning sababi, reflektorlarning kichik miqdorda bo‘lsada beixtiyor burilishlarga juda sezgirligidadir. Agar reflektor ko‘zgusiga tushayotgan nur ma’lum burchakka og‘sa, undan qaytayotgan nurning yo‘nalishi burchakka og‘adi va bu, fotoplastinkada obyekt tasvirining sezilarli siljishiga olib keladi. Refraktorda nurning bunday kattalikdagi burchakka (  ) beixtiyor burilishi,

tasvirni nisbatan juda kichik miqdorgagina siljishiga sabab bo‘ladi. Bu esa, asosiy maqsadi yoritgichlarning o‘rnini aniq o‘lchashdan iborat bo‘lgan astrometriya uchun juda muhimdir. Shuning uchun ham refraktorlar astrometriyaning asosiy instrumenti hisoblanadi. Ko‘zguli teleskoplarda tasvir, uning optik o‘qi yaqinidan qaytgan nurlarda juda tiniq chiqib, bosh optik o‘qdan uzoqda qaytgan nurlarda u buzila boshlaydi (o‘qdan tashqari aberratsiya tufayli). Shuning uchun ham reflektorlar yordamida osmonning taxminan 05  05 dan katta maydonini rasmga olish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Buning uchun maxsus ko‘zguli-linzali teleskoplardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. 3. Ko‘zguli-linzali teleskoplar 1. Sferik aberratsiyadan xoli teleskoplarni yasash ustidagi izlanishlar ko‘zguli-linzali teleskoplarning yaratilishiga sabab bo‘ldi. Bunday turdagi birinchi teleskop 1930 yilda taklif qilingan bo‘lib, u Shmidt sistemasi deb yuritiladi. Shmidt sistemasi bosh ko‘zgudan va uning egrilik radiusi markaziga o‘rnatilgan shisha plastinkadan tashkil topgan bo‘lib, shisha plastinkaning bir tomoniga shunday egrilik berilganki, natijada uning markaziy qismi yig‘uvchi linza, gardishi esa sochuvchi linza kabi ishlaydi. Bunday sistema, tasvirni sferik aberratsiya, koma va astigmatizmdan xoli bo‘lishini ta’minlashi bilan muhim hisoblanadi. Odatda bunday sistemada buzilmagan (vinyetirovaniyesiz) katta ko‘rish maydoniga erishish uchun plastinkaning diametri 1 D ni ko‘zguning diametri - 2 D nikidan kichik qilinib, teleskopning o‘lchami 2 1 D D nisbat ko‘rinishida beriladi. Sobiq Ittifoqda Shmidt sistemasidagi birinchi teleskop Engelgardt (Estoniya) observatoriyasida 1938 yilda ishga tushirildi. 2. D. D. Maksutovning meniskli sistemasi, Sovet olimi D. D. Maksutov tomonidan 1941-1944 yillarda kashf etilgan bo‘lib, sferik bosh ko‘zgudan va uning fokal tekisligidan oldin o‘rnatilgan optik kuchi taxminan nolga teng bo‘lgan sferik linzali meniskdan tashkil topgan. Bunday sistemada aberratsiyaning deyarli hamma turi (sferik va xromatik aberratsiya, koma, astigmatizm) yo‘qotilganligi bilan boshqa sistemalardan afzal hisoblanadi. Minsk refraktorlarining axromatik obyektivlariga nisbatan qariyb ming marta kam xromatik aberratsiyaga ega bo‘lib, oddiy shisha-krodedan qilinishi qulay. Meniskli sistemadagi teleskoplar trubasining kattaligi, hashamatli minora (kupolo) talab qilmasligi, binobarin kam xarajatligi bilan ham katta ahamiyat kasb etadi. Meniskli teleskoplarning o‘lchami ham Shmidt sistemasiniki kabi 2 1 D D ko‘rinishda yozilib, 1 D -meinskning diametrini, 2 D -esa bosh ko‘zguning diametrini xarakterlaydi. Birinchi yirik meniskli teleskop 50/67 sm Olma-ota obsevatoriyasida, keyinroq, undan kattarog‘i 70/100 sm lisi Abastuman obsevatoriyasida ishga tushirildi. Kichik o‘lchamdagi meniskli teleskop maktablar uchun chiqariladi. 4. Teleskoplarning asosiy xarakteristikalari

Teleskopning xususiyatini xarakterlovchi asosiy parametrlar uning obyektivining diametri D va fokus oralig‘i F bo‘lib, obyektiv yig‘adigan yorug‘lik oqimi: 2R E ES Ф    bo‘ladi, bu yerda Е -obyektivning yoritilganligini, S-yuzasini, R-esa uning radiusini xarakterlaydi. Teleskopni boshqa bir xarakterlovchi parametri nisbiy teshik yoki yorug‘lik kuchi deyilib u F D A  ifoda bilan belgilanadi. Obyektiv yasagan nuqtaviy bo‘lmagan obyekt tasvirining yoritilganligi 2 2 T kA F D E      k bo‘lib, nisbiy teshikning kvadratiga proporsional bo‘ladi. Biroq teleskopning nisbiy teshigini istalgancha katta qilishga o‘qdan tashqari aberratsiyaning vujudga kelishiga xalaqit qiladi. Shuning uchun ham reflektorda nisbiy teshikni 0,33 gacha, ko‘zguli-linzali teleskoplarda esa 1 gachagina olish mumkin. Vizual teleskoplar uchun asosiy xarakteristikasi(teleskopning kattalashtirishi bo‘lib, u obyektivning F-fokus oralig‘ini f-okulyarning fokus oralig‘iga nisbati bilan topiladi: α β f F k   Ma’lum obyektivli teleskopda uning kattalashtirishi, tanlangan okulyarning fokus oralig‘iga bog‘liq bo‘lib, u oraliq qancha kichik bo‘lsa shuncha katta kattalashtirishga erishiladi. Biroq bu, ma’lum obyektiv uchun istalgancha kichik fokus oraliqli okulyarni qo‘llab, teleskopda xohlagancha kattalashtirishga erishish mumkin ekan, degan xulosani bermasligi kerak. Chunki kattalashtirishi ortgani sayin, teleskopda ko‘rish maydonining o‘lchami kichrayib boradi. Masaslan 30 marta kattalashtiruvchi teleskopda diametrining yoy o‘lchami - 32( bo‘lgan Oy butunlay ko‘rinsa, 300 marta kattalashtiruvchi teleskopda, uning ko‘rish maydoni Oy sirtining faqat bir qisminigina (anchayin mayda detallari bilan, albatta) sig‘dira oladi. Shu tufayli ma’lum teleskopda, maksimal foydali kattalashtirishga erishish uchun, fokus oraliqlari aniq qiymat bilan chegaralangan okulyardan foydalaniladi. Normal teleskoplarning maksimal foydali kattalashtirishi millimetrlarda hisoblangan obyektiv diametridan taxminan ikki marta katta bo‘ladi. Teleskopni xarakterlovchi yana bir muhim parametr - ajrata olish kuchi deyilib, tasvirni sifatini xarakterlaydi. Garchi bir qarashda, go‘yo teleskop qancha ko‘p kattalashtirsa, tasvirda kuzatilayotgan obyektning shuncha mayda detallarini ko‘rish mumkindek tuyulsada, aslida diffraksiya hodisasi tufayli eng sifatli obyektiv ham nuqtaviy obyektning tasvirini nuqta ko‘rinishida yasay olmaydi. Teleskopning fokal tekisligida nuqtaviy tasvir o‘rniga difraksion halqalar bilan o‘ralgan dumaloq dog‘cha vujudga kelib bu dumaloq dog‘chaning burchak diametri λ D   ( )

kattalik (radianda) bilan o‘lchanadi; bu yerda D-obyektivning diametrini,  - esa yorug‘likning to‘lqin uzunligini xarakterlaydi. Agar teleskopda nurlanishni qayd qiluvchi rolni ko‘z o‘ynasa, uning ajrata olish qobiliyatini topish uchun (-o‘rniga ko‘zning spektral sezgirligining maksimumiga to‘g‘ri kelgan nurlanishning to‘lqin uzunligi (  =5500 А o ) olinadi. Bordiyu nurlanish fotografik yoki fotoelektrik yo‘l bilan qayd qilinayotgan bo‘lsa,  uchun, mos ravishda, fotografik emulsiyaning yoki fotokuchaytirgich katodining spektral sezgirliklari maksimumiga to‘g‘ri kelgan nurlanishlarning to‘lqin uzunliklaridan foydalanib, teleskopning ajrata olish qobiliyati topiladi. Lekin shuni ham aytish kerakki, ifodadan topilgan  ning qiymati teleskopning nazariy ajrata olish qobiliyati deyilib, amalda esa, teleskopning ajrata olish qobiliyatini, obyektdan kelayotgan nur yo‘nalishidagi Yer atmosferasi qatlamlarining to‘lqinlanishi vujudga keltiradigan tasvir tebranishining titrash darajasi belgilaydi. Titrash darajasi joyning astroiqlim sharoitlari, teleskop minorasining kattaligi hamda konstruksiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Teleskopda yasalgan tasvirning masshtabi. Ma’lum obyektning yoki osmon uchastkasining teleskop obyektivining fokal tekisligida rasmga tushirilganda tasvirning masshtabini aniqlash muhim hisoblanadi. Tasvirning masshtabi deganda, unda uzunlik birligiga (mm) to‘g‘ri keladigan yoy kattaligi (yoy sekundi, minuti yoki gradusi) l α - tushunilib, u quyidagicha aniqlanadi. Bir biridan  burchak masofada joylashgan 1S va 2S yulduzlardan kelayotgan nurlar О -obyektivdan o‘tgach, uning F-fokal tekisligida 1S va 2S tasvirlarni yasaydi . Bu tasvirlar orasidagi chiziqli masofa l deyilsa, u xolda 2 α tg 2F  l bo‘ladi, bu yerda F -obyektivning fokus oralig‘i. Odatda  juda kichik burchak bo‘lganidan (-radianlarda o‘lchanganda, α F l yoki  -graduslarda o‘lchanganda 3 57 α F 0, l . Unda tasvirning masshtabi: F 3 57 α μ 0,   l bo‘ladi. F mm larda o‘lchanib, tasvirning masshtabi gradus taqsimi mm ( мм 0 ) (yoki yoy minuti yohud sekundi taqsim mm- мм ' , мм " ) larda o‘lchanadi. 5. Radioteleskoplar Asrimizning 30 yillarida ko‘plab osmon jismlari, jumladan gaz-chang tumanliklar radiodiapozonda nurlanishlari ma’lum bo‘ldi. Osmon jismlarida

millimetrli diapazondan to o‘nlab metrgacha to‘lqin uzunligida kelayotgan radionurlarni qayd qilishga mo‘ljallangan teleskoplar-radioteleskoplar deb yuritiladi. Radioteleskoplarning asosiy qismlari antenna va priyomnik bo‘lib ko‘pincha paroabolit shaklida ishlanadi. Antenadan qaytgan radionurlar parobaloidning fokusidan joy olgan nurlatgich (obluchatel) nomi qurilmada yig‘ilib so‘ngra maxsus to‘lqin uzatgich (volnovod) yordamida priyomnikka yo‘naltiriladi. Signal priyomnikda kuchaytirilgach detektorlanadi va so‘ngra maxsus o‘zi qayd qilgich asbobda (samopisetsda) yozib olinadi. Priyomnik kuchaytirgichi kanday to‘lqin uzunligiga mo‘ljallangan bo‘lsa, obyekt o‘sha monoxromatik radionurda kuzatilayotgan bo‘ladi. Radioteleskoplarning metall ko‘zgusini anikligiga talab, optik teleskoplarnikiga nisbatan ancha past bo‘lib (to‘lqin uzunligi katta radioto‘lqinlar bilan ish qurilganligi tufayli) uning berilgan parabolik shakldan chetlanishi,  to‘lqin uzunligida ishlayotgan radioteleskop uchun (/8 dan katta bo‘lmasligi lozim. Masalan: 1 metrli diapazonda ishlaydigan teleskoplar antennasining eslatilgan chetlanishi 12,5 santimetrgacha borishga ruxsat etiladi. Bir necha metrdan o‘nlab metrgacha diapazondagi radionurlarni qayd qilish uchun, parobalik antennalar o‘rniga ba’zan ko‘p sonli antennalar qo‘llaniladi. Radioteleskoplarni ajrata olish kuchini belgilash uchun, yo‘nalganlik diagrammasi deyiluvchi maxsus xarakteristikadan foydalaniladi. Yo‘nalganlik diagrammasi radioteleskopning antennaga nisbatan joylashgan radionurlanishning nuqtaviy manbai holatiga ko‘ra sezgirligini xarakterlaydi. Parabolik antennali radioteleskopning yo‘nalganlik diagrammasi paroboloid o‘qiga nisbatan simmetrik bo‘ladi. Radioteleskopning burchagi ajrata olish kuchi, ya’ni teleskop alohida obyektlar sifatida qayd qila oladigan ikki obyekt orasidagi eng kichik oraliq taxminan yo‘nalganlik diagrammasi markaziy bargining yarim quvvatiga to‘g‘ri kelgan kengligiga teng burchak bo‘lib, u quyidagicha topiladi:D    bu yerda  -radioteleskop ishlayotgan radioto‘lqin uzunligini, D- antennaning diametrini xarakterlaydi. Radioteleskoplar ko‘zgusini diametri yirik bo‘lishiga qaramay, ular katta to‘lqin uzunliklarida ishlaganliklari tufayli optik teleskoplarga qaraganda, ajrata olishning quvvati bo‘yicha ulardan qolishadi. Biroq, radioteleskoplar radiointerferometr sifatida ishlaganda juda yukori ajrata olish kuchiga erishish mumkin. Oddiy radiointerferometr bir-biridan bazis deyiluvchi anchayin katta masofaga eltilgan ikki radioteleskopdan tashkil topib radioteleskoplarning ma’lum obyektdan nurlatkich (obluchatel)lar yordamida qayd qilinayotgan signallar kabilar orqali bitta priyomnikka uzatiladi.

Ma’lum bazisli radiointerferometrda aniq manbadan ( to‘lqin uzunligida signal qabul qilinayotgan bo‘lsa, obyektdan bu ikki teleskopga kelayotgan nurlar yo‘lning farqi -  L butun sonli to‘lqin uzunliklariga teng bo‘lganda:  L = а sin  = n  signallar priyomnikka bir xil fazada kelganidan qo‘shiladi. Agar        2 1 n L bo‘lsa, signallar qarama-qarshi fazada keladi va oqibatda, qayd qilinadigan signal, ularning amlitudalarining farqiga teng bo‘ladi. Natijada radiointerferometrning yo‘nalganlik diafragmasi bitta radioteleskopnikidan farqli o‘laroq, bazisdan o‘tgan tekislik bilan kesilganda, tor bargchalardan iborat ko‘rinishda bo‘lib, ikki qo‘shni bargchalar maksimumlari yoki minimumlari orasidagi burchak  :            a a n a n arcsin 2 1 arcsin orqali topiladi. Bu yerda  - radiointerferometrning ajrata olish kuchini xarakterlab, а -bazis juda katta bo‘lganda, u juda yuqori bo‘lishini tushinish qiyin emas. Masalan:  = 1 m bazis а = 1000 km bo‘lganda, radiointerferometrning ajrata olish kuchi 620,0066073,5 10 1 6    мм ga teng bo‘ladi. Demak bunday interferometr yordamida metrli diapazonda bir biridan li yoy masofagacha joylashgan obyektlarni ajratib qurish mumkin. Bunday interferometrlar obyektning burchakli razmerini va ma’lum bir koordinatasi bo‘yicha radioravshanlikning taqsimlanishini aniqlashga imkon beradi. Oxirgi yillarda antennalar va priyomniklar turli qit’alarda joylashgan radiointerferometrlar yordamida kuzatish usuli ishlab chiqildi. Bunday usul yordamida kuzatish natijasida interferometrning ajrata olish kuchi 3 000,0  ga yetdi. Mazkur kuzatishda ishtirok kilgan uchta radioteleskopning biri Avstraliyada (65 metrli), ikkinchisi Rossiyada (22 metrli) va uchinchisi AQSH da joylashgan edi. Ayni paytda planetamizning turli qit’alarida o‘nlab o‘tasezgir radioteleskoplar ishlab turibdi. Ko‘zgularining diametri 65 metr (Avstraliya), 76 metr (Angliya), 100 m (GFR), 300 m (AQSH) va 600 m (Rossiya) keladigan radioteleskoplar astronomlarga, Koinotning yuzlab tabiiy radiomanbalaridan tinimsiz ma’lumotlar berib turadilar. O‘zbekiston xududida Jizzax viloyatining Zomin tumanida, tog‘ etagining Supa degan joyida, metall ko‘zgusining diametri 70 metr bo‘lgan yirik radioteleskop kurilmokda. Bu teleskoplar Koinotning “radiobashara”sini nozik detallari bilan ko‘rishga imkon beradi.

6. Teleskoplarning o‘rnatilishi (montirovkasi) Ma’lum tanlangan obyektga teleskoplarni yo‘naltirish va sutkali harakatdagi bu obyektni kuzatish va rasmga olish aynan murakkab texnik vazifalardan hisoblanadi. Bunday murakkab jarayonni bajarish uchun teleskoplarni maxsus ko‘rinma yo‘nalishda montirovka qilinadi. Teleskoplar qurilganda o‘zaro ikki perpendikulyar o‘q atrofida erkin aylanadigan qilib o‘rnatiladi. Bu o‘qlarni qanday fazoviy yo‘nalishlarda o‘rnatilishiga ko‘ra teleskoplarning qurilishi ikki xil bo‘ladi: azimutal va ekvatorial (yoki parallaktik) qurilma. Azimutal qurilmada teleskop o‘rnatilgan o‘qlardan biri vertikal yo‘nalishda bo‘lib, ikkinchisi gorizontal tekislikda yotadi. Agar teleskop vertikal o‘q atrofida aylantirilsa, uning obyektivi bosh optik o‘qining davomi osmon sferasida almukantaratni “chizadi”; gorizontal o‘q atrofida aylantirilganda esa vertikal aylana bo‘ylab siljiydi. Natijada bu ikki o‘q atrofida teleskopni aylantirib osmondagi ixtiyoriy yoritgichni nishonga olish mumkin. Parallaktik qurilmada o‘zaro perpendikulyar o‘qlardan biri olam o‘qiga parallel o‘rnatiladi Bunda ikkinchi o‘q osmon ekvatori tekisligida yotadi. Agar ekvatorial qurilmada teleskop olam o‘qi atrofida aylantirilsa, obyektivning bosh optik o‘qi sutkalik parallel bo‘yicha, osmon ekvatori tekisligida yotgan o‘q atrofida burganda esa og‘ish aylanasi bo‘yicha siljib osmonning ixtiyoriy tomoniga qaray oladi. Aksariyat xollarda, azimutal qurilma bo‘yicha uncha yirik bo‘lmagan teleskoplar o‘rnatilib, yirik astronomik instrumentlar ekvatorial qurilma bo‘yicha o‘rnatiladi. Biroq sobiq Ittifoqning eng yirik 6 metrli (bosh ko‘zgusining diametri) teleskopi BTA (Bolshoy Teleskop Azimutalnoy ustanovki) azimutal qurilma bo‘yicha o‘rnatilgan bo‘lib, uning sababi 850 tonna keladigan bunday ulkan qurilma bo‘yicha o‘rnatilganda, aylanish o‘qining egilishiga, bu esa o‘z navbatida, kuzatishda katta xatoliklarni vujudga kelishidandir. Astronomik kuzatishlar uchun qaysi bir qurilma qulay degan tabiiy savol tug‘iladi. Ma’lumki yoritgichlarning sutkalik ko‘rinma harakatlari, tekislikdan osmon ekvatoriga parallel joylashgan sutkalik parallellar bo‘yicha kuzatiladi. Binobarin bunday harakatidan ixtiyoriy yoritgichning gorizontal koordinatalari (A, h) vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib boradi, ekvatorial koordinatalaridan esa og‘ish (() o‘zgarmay qolib soat burchagi (t) o‘zgarib boradi. Demak azimutal qurilmali teleskop bilan ma’lum yoritgich kuzatilayotgan bo‘lsa, u doim ko‘rish maydonida qolishi uchun teleskopni har ikkala-o‘zaro perpendikulyar o‘q atrofida burishga to‘g‘ri keladi; ekvatorial qurilmada esa, teleskopni faqat olam o‘qiga parallel o‘q atrofida yoritgichning sutkalik harakati tezligida soat mexanizmi deyiluvchi maxsus mexanizm yordamida burib, uni ko‘rish maydonining ma’lum qismida qo‘zg‘almas “ushlash” mumkin. Shuning uchun ham ekvatorial qurilma azimutal qurilmaga nisbatan afzal hisoblanadi.

Soat mexanizmi - yuk-toshlar yoki sinxron elektrodvigatel yordamida ishlovchi mexanizm bo‘lib, uning tekis aylanuvchi o‘qi shkivli yoki tishli uzatma orqali teleskopning olam o‘qi bo‘ylab yo‘nalgan o‘qi bilan bog‘langan bo‘ladi. Teleskop soat mexanizmi yordamida olam o‘qiga parallel o‘q atrofida aylanib, uning aylanish davri 24 soatga, ya’ni osmonning sutkalik aylanish davriga teng qilib tanlanadi. Shunday qilingandagina, kuzatish davomida ma’lum yoritgich teleskopning ko‘rish maydonida qo‘zg‘almay turadi va kattagina ekspozitsiya vaqti talab etuvchi obyektlarni (ayniqsa xira obyektlar uchun) rasmga tushirishga imkon beradi. Quyosh osmondagi milliardlab yulduzlarning Yerga eng yaqin joylashgan birdan-bir vakilidir. Quyosh Yerga yulduzlarga nisbatan milliardlab marotaba yaqinligi tufayli uning tuzilishi, tarkibi, harorati va unda kechayotgan hodisalarning kundalik fizik o‘zgarishlarni o‘rganish imkoniyati bor. Quyoshda ro‘y beradigan jarayonlarga ko‘ra, yulduzlarning fizik tabiati, ularning evolyutsiyasi haqida fikr yuritish mumkin. Shuning uchun ham Quyosh astronom olimlar tomonidan zo‘r qiziqish bilan o‘rganiladi. 7. Astrofotografiya Astronomiyaga fotografik metodning kirib kelishi juda katta yangilik bo‘ldi. Fotografik metodning vizual metoddan quyidagi afzalliklari bilan farqlanadi: 1. fotografik emulsiya, ko‘zdan farqli o‘laroq uzoq vaqtga ekspozitsiya vaqti yoritgichdan kelayotgan yorug‘lik kvantlarini yig‘a olish xususiyatiga ega bo‘lganidan eng xira obektlarni kayd qila oladi. 2. panoramli xususiyat juda ko‘p elementlardan tashkil topgan murakkab obyekt tasvirini bir vaqtning o‘zida qayd qila oladi. 3. fotomateriallarni uzoq vaqt saklana olishi ularni istagan paytda laboratoriyada o‘rganishga imkon beradi. Fotografik emulsiyaga asosan kumushning bromli va xlorli tuzlaridan AgBr, AgSl tashkil topadi. Kumushning bunday turlari (( 5000A to‘lqin uzunlikdagi nurlanishga juda sezgir bo‘lib, nurlanish ta’sirida fotografik emulsiya donalar ro‘y beradigan murakkab fotoximik jarayon metall xolida kumushni ajralishiga sabab bo‘ladi. Oqibatda yorug‘lik manbaining tasvirini beruvchi bunday metallik kumush, yorug‘lik qancha ko‘p yutilsa shuncha ko‘p ajratiladi. Fotografik emulsiyaning uzun to‘lqin uzunligidagi nurlanishlarga sariq, qizil sezgirligini ortirish uchun unga maxsus ranglagichlar qo‘shiladi – sensibilizatsiyalanadi. Bunday emulsiyali fotografik materiallar fotoplyonka yoki plastinkalar ortoxromatik sezgirligi 6000A0 gacha panxromatik sezgirligi 6500 A0 gacha fotomateriallar deb yuritiladi. Astronomiyada sezgirligi 9000 A0 ba’zan 13000 A0 gacha ortirilgan infroxromatik plastinkalardan ham foydalaniladi. Fotogarfik materiallarni xarakterlovchi asosiy parametr uning xarakteristik egriligi deyilib, ma’lum obyekt tasvirining qorayish zichligi D

bilan yoritganlikning ekspozitsiya vaqtiga t kupaytmasi (Dt orasidagi D=f(lg Et) bog‘lanishni xarakterlaydi ( -rasm). Bunday qonuniyat o‘zaro o‘rinlashish qonuni (zakon vzaimozamenyayemosti) deyilib, u yoritilganlikning ma’lum chegaradagi intervalida (rasmda normal ekspozitsiya oblasti) yaxshi bajariladi. Xarakteristik egrilik negativni kalibrovka qilishga, ya’ni negativda korayishi zichligining yoritinganlikka bog‘liqligini aniqlashga imkon berib, astronomik obyektlarni haqiqiy ravshanligini va yulduz kattaligini aniklashga (ya’ni fotometriya qilishga) sharoit yaratadi. Tasvirning qorayish zichligi D negativning optik zichligi orqali: 0 lg I I D  belgilanishi mumkin. Bu yerda I 0 –fotoplastinkaga tushayotgan nurlanishning intensivligini. I –esa negativdan o‘tayotgan nurlanish intensivligini ifodalaydi. Fotomateriallarning xarakteristik egrilik uch qismdan iborat bo‘lib, Et ko‘paytma qiymati kamayishi bilan egrilikning absissa o‘qiga og‘maligining kamayish uchastkasi ekspozitsiya vaqti yetishmagan (nedoderjka) soha deb, og‘malik maksimumga erishib, eslatilgan kattaliklar (D va lg (Et)) orasidagi bog‘lanishlar chiziqli bo‘lgan uchastka – normal soha deyilib va, nihoyat, Et ortishi bilan egrilikning og‘maligi kamayadigan soha – ekspozitsiya vaqti ortib ketgan (perederjka) soha deb ataladi. Xarakteristik egrilikni yasash uchun negativ yoritilganliklari o‘zaro ma’lum munosabatda bo‘lgan bir necha maydonchaning tasviri rasmga olinadi. Yoritilganliklarning o‘zaro munosabatlari ma’lum bo‘lgan bu maydonchalarning qorayish darajasi bilan bog‘liqligidan foydalanib xarakteristik egrilikni yasash jarayoni fotomaterialni kalibrovka qilish deb yuritiladi. Ekspozitsiya to‘g‘ri tanlanganda astronomik obyekt tasvirining qorayish darajasi xarakteristik egriligining normal uchastkasiga to‘g‘ri keladi. Negativning xarakteristik egriligidan foydalanib, undagi tasvirning turli uchastkalariga to‘g‘ri kelgan yoritilganlikni topish mumkin tasvir qismlarining ravshanliklari yoki yorkinliklarning nisbatlarini aniqlashga imkon beradigan bunday fotometriya nisbiy fotometriya deyiladi. Nuktaviy obektlarning nisbiy fotometriya odatda yorkinliklari ma’lum bo‘lgan yulduzlar bo‘yicha qilinadi. Tasvir qismlarining absolyut yorqinligi yoki ravshanliklarini o‘lchashga imkon beradigan fotometriya absolyut fotometriya deyilib, buning uchun negativni kalibrovkalashdan tashqari yana standartlash ham zarur bo‘ladi. Negativni standartlash uchun negativning yorqinliklari ma’lum bo‘lgan bir necha maydonchasining tasvirlari qayd qilinadi. Nuqtaviy manbalar negativlarini standartlash uchun esa, yulduz kattaliklari ma’lum bo‘lgan bir necha yulduzlarning tasvirlarini alohida qayd kilish lozim bo‘ladi. Negativlarning qorayish darajasini o‘lchash, yorug‘lik intensivligini fotoelektrik yo‘l bilan fotometrlashga asoslangan fotoelement yordamida mikrofotometrlarda amalga oshiriladi.

8. Spektral apparatlar Dastlab osmon jismlarining spektrlari vizual spektroskop yordamida, keyin spektrlarni rasmga tushirishga imkon beruvchi spektrograflar yordamida o‘rganildi. Ayni paytda spektrograflar qatoridan spektrometrlar – spektrlarni fotoelektrik yo‘l bilan qayd qiluvchi asboblar mustahkam o‘rin oldi. Dispersiyalovchi (spektrni yutuvchi) jism sifatida prizma yoki difraksion panjara olinishiga ko‘ra spektrograflar prizmali yoki difraksion panjarali bo‘lishi mumkin. Prizmali spektrografning optik sxemasi keltirilgan. Manbadan I tirqish orqali kolimator deyiluvchi qavariq Л 1 linzaga tushayotgan nur, paralel dasta ko‘rinishida Т  Л 1 linzaning fokal tekisligida joylashganidan П prizmaga tushadi. Oq nurni tashkil etgan turli to‘lqin uzunligidagi monoxromatik nurga nisbatan prizma turlicha nur sindirish koeffitsiyenti bilan ta’sir etib, ularni turli burchak ostida sindiradi. Natijada turli to‘lqin uzunligidagi nurlar bir-biriga burchak ostida (bir xil to‘lqin uzunlikdagilari esa o‘zaro parallel) kameta linzasi deyiluvchi Л 2 linzaga tushadi. So‘ngra Л 2 linzaning fokal tekisligida joylashgan Ф  fotoplastinkada manbaning spektrini xosil qiladi. Keyingi yillarda prizmali spektrograflar o‘rniga difraksion panjarali spektrograflar keng qo‘llaniladi. Qaytaruvchi difraksion panjara, parallel shtrixlar o‘yilgan alyuminlangan ko‘zgu bo‘lib, shtrixlarning oralig‘i va chuqurligi nurning to‘lqin uzunligi bilan solishtiriladi. Yorug‘lik nurlariga mo‘ljallangan difraksion panjaraning har millimetrlariga odatda 600 ga yaqin o‘zaro parallel shtrixlar o‘yilib, ixtiyoriy qo‘shni shtrix orasi qat’iy bir xil (1,66 mk) bo‘lishi ta’minlanadi. Shuning uchun difraksion panjaralarni yasash, murakkab vazifalardan hisoblanadi. Difraksion panjara yordamida spektr hosil qilish yorug‘likning difraksiyasi hamda interferensiya hodisalariga asoslangan. Quyosh teleskoplarida ishlatiladigan difraksion panjarali spektrografning optik sxemasi keltirilgan. Kollimator deyiluvchi K1 ko‘zguning fokal tekisligida joylashgan tirqishidan (tirqish tekisligida teleskop Quyoshning tasvirini yasaydi) К 1 –ko‘zguga tushgan nur undan paralel dasta ko‘rinishda Д -difraksion panjaraga tushadi. Bir xil to‘lqin uzunligidagi nurlar o‘zaro paralel xolda камера кўзгулари sistemasi К 2 , К 2  ga tushadi. Bu ko‘zgulardan qaytgan nurlarning fokal tekisligida spektrni yasaydi. Spektral apparatlarning asosiy xarakteristikasi spektral ajrata olish kuchi bo‘lib, bir-biriga juda yaqin joylashgan ((( oralikda) ( to‘lqin uzunligidagi spektral chiziqlarni o‘zaro ajratib qayd qilishi bilan belgilanadi va quyidagicha ifodalanadi:     R Ularning boshqa bir xarakterlovchi parametrlari burchagiy dispersiya deyilib,       ifoda bilan aniqlanadi, bu yerda (( - bir-biridan (( to‘lqin uzunliga

farqlanuvchi spektrda yotuvchi elementdan (prizma yoki difraksion panjara) o‘tgan ikki parallel monoxromatik nurlar dastasi orasidagi burchakni xarakterlaydi. Chiziqiy dispersiya esa, kamera ko‘zgusiinng fokus oraligi f orqali quyidagicha belgilanadi.       f ' 9. O‘zbekistonda astronomiya Ulug‘bek rasadxonasi. Osmon jismlarini o‘rganishda, bizning ajdod - bobokalonlarimizning ham xizmatlari katta bo‘lgan. Ulardan biri - Amir Temurning nabirasi - Ulug‘bek, XV asrning o‘rtalarida Movaraunnahrning taniqli astronomlarini Samarqandga to‘plab, u yerda osmonni tekshiradigan astronomik rasadxona, jumladan eng yirik kuzatish asbobi-sekstantni qurish bo‘yicha maslahat qildi. Olimlar bir ovozdan bu fikrni quvvatlashgach, Obi rahmat daryosining bo‘yida, Kuxaq degan tepalik ustida radiusini 40,2 metrga teng bo‘lgan astronomik kuzatish asbobini qurish boshlandi. Bu asbob yordamida Quyosh, Oy va planetalarning yulduzlar oralab harakatlari, minglab yulduzlarning o‘rinlari (koordinatalari) aniqlandi. Yuzlab shaharlarining koordinatalari topildi. Mazkur asbob yoyi, aylana uzunligining 1/6 qismini, aniqrog‘i 60  ni tashkil qilib, salkam 50 metrga teng edi. Bu astronomik asbobning qurilishi, yer sirtida 11 metrcha chuqurlikdan boshlanib, mazkur sirtdan balandligi esa qariyb 30 metr kelardi. Asbobni 1 gradusga teng yoyining uzunligi 70,2 santimetrni tishkil etib, o‘lchash aniqligi 10 sekundli yoyga teng edi. Ulkan bu kuzatish asbobi yuz yillar davomida Samarqand “boshidan kechirgan” urushlar oqibatida vayron qilindi va keyinchalik izsiz yo‘qoldi. 1908 yili arxeolog V’yatkin tomonidan uning o‘rni aniqlanib, tuproqdan tozalangach, uning qoldiq yoyi –sekstantning yer osti qismi topildi . Samarqandda o‘rnatilgan bu yirik “teleskop”ning tashqi ko‘rinishi, aslida qanday bo‘lganligi hozirgacha aniq bo‘lmay, olimlar orasida tortishuv hanuzgacha davom etadi. Ulug‘bek rasadxonasi, o‘rta asrda Sharqda mavjud bo‘lgan rasadxonalar ichida eng yirigi bo‘lib, o‘lchash aniqligi va hashamatliligi bilan ajralib turardi. Samarqand rasadxonasida Ulug‘bekdan tashqari o‘rta asrning eng taniqli astronomlaridan Ђ iyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Mo‘yiniddin Koshiy, Ali Qushchilar ishladilar. Toshkent astronomiya instituti. 1873 yil 11 sentabrda Toshkent observatoriyasida astronomik kuzatishlar boshlanganligi haqidagi xabar matbuotda e’lon qilindi. U paytda Toshkent observatoriyasi, Toshkent astronomiya va fizika observatoriyasi deyilib, Turkiston harbiy okrugining harbiy-tipografiya bo‘limiga qarardi.

O`zbekiston Fanlari Akademiyasining qarori bilan 1966 yil 1 sentabrdan Toshkent Astronomiya observatoriyasi Toshkent Astronomiya Instituti deb ataladigan bo‘ldi. Astronomiya Instituti qoshida bir necha quvvatli astronomik kuzatish asboblari birin-ketin ishga tushib aniq vaqt xizmati, Quyosh fizikasi, o‘zgaruvchan yulduzlar fizikasi kabi yirik laboratoriya bo‘limlari shakllandi.

ADABIYOTLAR 1. M . M . Dagaev , V . G . Demin , I . A . Klimishin , V . M . Charugin , Astranomiya . M ., Prosveshenie , 1983. 2. P . I . Bakulin , E . B . Kononovich , V . I . Moroz , Курс общей астраномии. М., Nauk, 1983. 3. G.G.Mursalimova, A.Raximov, Umumiy astronomiya kursi. O’qituvchi, Toshkent 1976. 4. M.M.Dagaev, V.M.Charugin, Книга для чтения по астрономии , астрофизика . М., Просвещение, 1988. 5. B.A.Vorontsov ~ Velhyaminov, astronomiya. Toshkent, O’qituvchi, 1989. 6. Астрономический календарь . Постоянная часть, изд. 7-е, Наук, 1981. 7. Астрономический календарь. Постоянная часть. 8. Школьный Астрономический календарь, (выпускается на каждый учебный год) 9. Астрономический календарь ежегодник. 10. Rahmonqulov M . R . Sayyoralar quyosh sistemasidagi kichik jismlar . FDU 2005 yil. 11. Mirsalimova G.G., Qodirov A. Laboratoriya ishlari uchun metodik ko’rsatma. FDU 1997 yil.

O'xshashlar

Astronomiya fanining predmeti va asosiy vazifalari

Absolyut qora jismning nurlanishi. Nurlanish qonunlari

Koinot nurlari xarakteristikalari

Koinot nurlari kelib chiqishi va tezlanish mexanizmlari

Suyaklarning tuzilishi, shakllari, tarkibi, birikishi