Astronomiya fanining predmeti va asosiy vazifalari - Astronomiya - Referatlar

Astronomiya fanining predmeti va asosiy vazifalari

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Astronomiya fanining predmeti va asosiy vazifalari Reja: 1. Astronomiyaning predmeti va asosiy masalalari. 2. Astronomiya bo’limlari va bu bo’limlarning vazifalari. 3. Astronomiya taraqqiyotining qisqacha ta’rifi.

1. Astronomiyaning predmeti va asosiy masalalari Astronomiya (yunoncha astron-yulduz, nomos-qonun) kosmik jismlar va bu jismlar sistemalarining paydo bulishi, ular ning taraqqiyoti, ko’rinma va haqiqiy o’rinlari, harakatlari ximiyaviy tarkibi va tabiati, kosmosning kuzatish mumkin bo’lgan qismining tuzilishi haqidagi fandir. Astronomiya kosmik jismlarni tuzilishini, harakatini va ularning fazodagi o’rinlarini o’rganish asosida olamning tuzilishi va rivojlanishi haqida ma’lumotlar beradi. Kosmik jismlarni o’rganishda astronomiya o’z oldiga ketma-ket yechish uchun uchta masala qo’yadi, bu masalalarga uning asosiy masalalari deyiladi. 1. Kosmik jismlarni fazodagi ko’rinma hamda haqiqiy o’rni va harakatini o’rganish, jismlarni shaklini va o’lchamlarini aniqlash. 2. Kosmik jismlarni tuzilishini, fizik xususiyatlarini, ximiyaviy tarkibini, jismlarni yuzidagi va ichidagi fizikaviy ifodalarini, zichligini, bosimini va temperaturasini aniqlash. 3. Paydo bulish va rivojlanish muammosini hal etish aso sida alohida kosmik jismlarni yoki ular sistemalarini taqdirini aniqlashdan iborat. Astronomiya birinchi masalani hal etishda uzoq davrlar mobaynida olib borilgan kuzatishlar natijalariga asoslanadi. Bunda u 300 yil oldin ma’lum bo’lgan mexanika qonunlaridan foydalaniladi. Astronomiyaning bu bo’limida asosan yer sirtiga yaqin joylashgan kosmik jismlar to’g’risida katta ma’lumotlar to’plangan. Hozirgacha kosmik jismlarni to’zulishi, fizikaviy xususiyatlari va ximiyaviy tarkibi to’g’risida juda kam material to’plangandir. Bu bo’limdagi juda ko’p masalalar yaqin oradan boshlab yechilayapti. Astronomiyaning 3-chi masalasi oldingi 2-ta masalasiga ko’ra murakkabdir, chunki bu masalani hal etish uchun hali yetarli kuzatish natijalari to’plangan emas. Shuning uchun bu masala haqidagi bizning bilimlarimiz hozircha gipotezalar shaklidadir.

Demak, astronomiya predmeti bo’lib kosmik jismlar ularning sistemalari va butun koinotni o’rganish hisoblanadi. 2. Astronomiya bo’limlari va bu bo’limlarning vazifalari Astronomiya ishlatiladigon informasiyaga ko’ra, uchta bo’limga bo’linadi. Astrometriya, Osmon mexanikasi va astrofizika, astrometriya osmondagi burchaklarni ulchashni nazariy va praktik metodlariga asoslanib, osmon jismlarini o’rnini va yerning aylanishini o’rganadi. Buning uchun osmon jismlarini pozision kuzatishlari tashkil etiladi. Astrometriyaning ikkita muhim maqsadi mavjuddir: 1. Astronomik koordinatalar sistemasini aniqlash. 2. Yerning aylanishi qonuniyatlarini to’la xarakterlovchi parametrlarni aniqlash. Astrometriyaning asosiy vazifasi yulduzlar va yulduzlar sistemasini harakatini o’rganish uchun, o’rinlari juda xam aniq bo’lgan yulduzlar katalogini tuzishdan iboratdir. Osmon mexanikasi butun dunyo tortishish kuchlari ta’sirida osmon jismlarini harakati qonunlarini o’rganadi, ularni orbitalarini aniqlash metodlari hamda jismlarning, osmondagi o’rnini oldindan hisoblash (efemerida tuzish) metodlarini o’rganadi. Bu masalalarni yechishda osmon mexanikasi astrometriya bilan chambarchas bog’langandir. Astrofizika kosmik jismlarning tuzulishini fizik xususiyatlarini, yulduzlar va Quyosh energiyasi manbalarini, yulduzlararo fazodagi diffuz materiyani o’rganadi. Astrofizika bu masalalarni yechishda astrometriya va osmon mexanikasi natijalariga asoslanadi. Galaktika, yulduzlar sistemasini o’rganish kabi murakkab masalalarda astronomiyaning har uch bo’limining metodlaridan foydalaniladi va bunda ba’zida yulduzlar astronomiyasi degan bo’lim xam ajratiladi. Astrofizika xam uch bo’limga: rentgen astrofizikasi, gamma-astronomiya, neytrino- astrofizikasiga bo’linadi. 3. Astronomiya taraqqiyotining qisqacha tarifi

Astronomiya eng qadimgi fanlardan biri bo’lib, u boshqa fanlar kabi kishilarning moddiy hayoti talablari asosida paydo bo’lgan. Qadimgi kishilar eng oddiy astronomik kuzatishlar natijalaridan foydalana boshlaganlar. Astronomiyaning kurtaklari Bobul, Misr, Hindiston va boshqa bir qator mamlakatlarda bundan bir necha ming yillar oldin paydo bo’lgan. Masalan, Misr olimlari miloddan 3 ming yil avval Nil daryosi toshqinining boshlanish kunini astrono mik kuzatishlar asosida oldindan aytib berganlar. Bunda yorug’ yulduz siriusning sharqda ertalabki Quyosh shafaqlari bilan bir vaqtda paydo bo’lgan kuni toshqin boshlanishi aniqlangan edi. Qadimgi astronomlar osmon yoritgichlarini osmon sferasidagi ma’lumotlarga asoslanib masalan Oy va Quyosh tutilishlari vaqtini oldindan aytib bera olganlar. Yunonlar kuzatishlar bilan birgalikda hodisalarni kelib chiqishi sabablarini tushuntirishga xam harakat qilganlar. Yerning sharsimon shaklda ekanligini isbotlab bergan Aristotel olamning asosida yer joylashgan degan sistemaga asos solgan. Eratosfen (Mil.av.Z asr) yerning radiusini o’lchagan, Mashhur yunon olimi Gipparx 1022 ta yulduzning osmon sferasidagi o’rnini aniqlagan 2 asrga kelib mash hur yunon olimi Ptolomey yunon astronomiyasi erishgan natijalarni umumlashtirib sayyoralarni sirtmoqsimon harakatini tushuntira oladigan geosentrik sistemani ishlab chiqdi. Bu sistemaga asosan olam markazida sharsimon yer harakatsiz turib uning atrofida sayyoralar, Oy va Quyosh deferentlar deb ataluvchi aylanalar buylab harakat kiladi. Geosentrik sistema yunon astronomiyasi taraqqiyotining eng yuqori cho’qqisi edi. Keyinchalik astronomiya markazi sharqga ko’chdi. IX-XV asrlarda yaqin va O’rta Sharq hamda O’rta Osiyo mamlakatlarida katta-katta rasadxonalar qurilib bu rasadxonalarda astronomiya bilan shugullana boshlaganlar. Bunda Ibn Yunus. Al Battoniy, Al-Fargoniy, Al-Xorazmiy degan mashhur kishilar ijod qilganlar. X-XI asrlarda yashab ijod qilgan Abu Rayxon Beruniy astronomiyaga doir 40 ga yaqin risola yozgan. Uning «xronologiya» deb ataluvchi asarida o’sha davrda ishlatiladigan taqvimlar batafsil bayon qilingan va bir taqvim sistemasidan

ikkinchisiga o’tish yo’llari ko’rsatilgan. Beruniyning izdoshi Umar Xayyom koinotning cheksizligiga oid juda ko’p yangi goyalarni ilgari surgan. O’sha davrda mashxur Quyosh taqvimini ishlab chiqqan. XIV asrda Ozorboyjonning poytaxti Marokandda mashxur astronom Nasriddin Tusiy rahbarligida qurilgan rasadxona uzoq vaqtga Sharqda eng yirik rasadxona hisoblangan. By rasadxonada ijod qilingan qator asarlar jumladan “Ziji Ilxoniy” Yevropa va Sharqda keng tarqalgan. XV asrda Sharq astronomiyasi Samarqand rasadxonasida olib borilgan ishlar tufayli o’zining eng yuqori cho’qqisiga chiqqan, Ulug’bek rahbarligida qurilgan va eng mukammal astronomik asboblar bilan jihozlangan bu ulkan rasadxonaning asosiy va eng katta asbobi radiusi 40,2 m li faxriy sekstanti. Rasadxonada olib borilgan kuzatishlar asosida 1018 ta yulduzning vaziyatlari va ravshanliklari haqida ma’lumotlar beruvchi, katalogi “3iji Ko’ragoniy” yoki “Ulug’bek Ziji” tuzilgan bo’lib bu acap dunyoda mashhurdir. Samarqand olimlari trigonometrik funksiyalar kiymatlarini hisoblashning yangi usulini ishlab chiqib, ularning qiymatlarini 10 -6 aniqlik bilan hisoblab jadval tuzganlar. 1473-1543 yillarda yashab ijod qilgan Polyak olimi Nikolay Kopernik Ptolemyoy sistemasi noto’g’ri ekanligini ko’rsatib geliosentrik sistemaga asos soldi. Kopernik bu sistemadan foydalanib sayyoralar harakatining qadimgi jadvallaridan aniqroq va soddaroq bo’lgan yangi jadvallar tuzdi, Cherkov Kopernik ta’limoti din uchun qanchalik xavfli ekanligini yaxshi tushundi va uning asoschilarini va tarafdorlarini ta’qib ostiga oldi. Kopernik ishlari tarafdori Jordano Bruno 1600 yili dindorlar tomonidan tiriklayin gulxanda yondirib o’ldirildi. Mexanikaning asoschisi Galileyning ham astronomiya rivojlanishida xizmatlari ko’p. Issaak Nyuton tabiatning eng asosiy qonuni butun olam tor-tishish qonunini asoslab sayyoralarni Quyosh atrofida aylanishi sabablarini tushuntirdi. Astronomiyaning keyingi yillardagi taraqqiyoti astrofizik tekshirishlar uchun mo’ljallangan eng katta teleskoplarning, qudratli spektrograflarning yaratilishi, Quyoshni, yulduzlarni tekshirish uchun yaratilgan maxsus instrumentlar paydo

bo’lishi, kosmik nurlar fizikasini rivojlanishi, neytrino astrofizikasi, gamma astronomiyaning rivojlanishi bilan bog’liqdir. XX asrning 50-yillaridan boshlab radioastronomiya, gamma astronomiya kosmik nurlar fizikasi shiddatli o’sa boshladi, bu esa osmon jismlari tabiatini o’rganishga tekshirishning yangi yo’llari va metodlarini tatbiq kilish imkonini berdi. Sun’iy kosmik yo’ldoshlarni kosmik fazoga chiqarishi tufayli astro nomiya osmon jismlarini o’rganishda qulaylik tug’diruvchi eksperimentlarni bajarish imkoniga erishdi. Astronomiyaning hozirgi holati fanning boshqa tarmoqlari bilan bog’lanishining juda tez taraqqiy etishi bilan xarakterlidir. Quyosh va yulduzlar energiyasi manbalarining kashf qilinishi, insoniyatga birinchi marta atom energiyasi manbalarini ko’rsatdi; radioastronomiyaning rivojlanishi astronomiyani radiofizika va kosmik nurlar fizikasi bilan bog’ladi. Astronomiyada ishlab chiqilgan sifat va mikdoriy spektral analiz metodlari metallurgiyada va boshqalarda muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda.

O'xshashlar

Bog'dod astronomiya maktabi va uning faoliyati

Ahmad Farg`oniyning astronomiya sohasidagi ishlari

Osmon sferasi, uning asosiy nuqtalari va chiziqlari

Astronomiyaga kirish

Quyoshning sutkalik va yillik harakatlari. Sferik trigonometriyaning asosiy formulalari