Yer o’qining presession va nutasion harakatlari - Astronomiya - Referatlar

Yer o’qining presession va nutasion harakatlari

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

838 KB

Ko'chirib olish

Yer o’qining presession va nutasion harakatlari Reja: 1. Yer o’qining presession va nutasion harakati. 2. Yer o’qining presession harakati natijasida kuzatiladigan hodisalar.

1. Yer o’qining presession va nutasion harakati Yer shaklini uning ekvator sohasida halqasimon qo’shimcha massaga ega bo’lgan katta shar deb olish mumkin. Yer sharining shakli sferoidga yaqindir. Biror L jism tomonidan sferoidni tortilishi, Yerning shar shaklidagi qismini tortish kuchi F (bu kuch yerning markazidan jismga qarab yo’nalgan) va jismga yaqin joylashgan qismini tortish kuchi F 1 va uzoq joylashgan qismining tortish kuchi F 2 larni yig’indisidan iboratdir. F 1 kuch F 2 kuchdan kattadir, shuning uchun L jismning yerni tortish kuchi sferoidning (Rasm.29) P N P S aylanish o’qini soat strelkasi yo’nalishiga teskari yo’nalishda shunday burishga harakat qiladiki, yer ekvator tekisligi TL yo’nalishi bo’yicha joylashsin. Mexanikadan ma’lumki, bunda yerning P N P S aylanish o’qi kuchlar joylashgan tekislikga perpendikulyar yo’nalishda siljiydi. Quyosh- Oy, Quyosh va boshqa sayyoralarning, yerning qo’shimcha massasiga ta’siri tufayli yer o’qi fazoda murakkab harakat qiladi. Eng avval yer o’qi ekliptika tekisligi bilan 66  34  burchak hosil qilgan holda ekliptika o’qi atrofida konus chizadi (Rasm.30). Yer o’qining ana shu harakatiga presession harakat deyiladi. Bu harakat davri 26000 yilga teng. Yer o’qining prosessiyasi tufayli olam qutblari ekliptika qutblari atrofida radiusi 23  26  bo’lgan 26000 yillik davr bilan aylana chizadi. Quyosh va oy ta’siri ostida hosil bo’luvchi presessiyaga Oy – Quyosh presessiyasi deyiladi. Presessiyaviy kuchlarning miqdori va yo’nalishi o’zgarib turadi. Oy va Quyosh olam ekvatori tekisligida bo’lganida presessiyaviy kuchlar nolga teng bo’lib, ular ekvator tekisligidan maksimal uzoqlashganlarida, maksimal bo’ladi. Natijada yer o’qi o’zining o’rtacha vaziyati atrofida mayda tebranma Rasm 29. Sferoidning boshqa jism tomonidan tortilishi

harakat qiladi. Yerning ana shu harakatiga nutasiyaviy harakat deyiladi. Yer o’qining asosiy nutasiyaviy tebranishi 18,6 yil davrga ega bo’lib, natijada olam o’qi Osmon sferasida kichik ellips chizadi. Nutasiyaviy ellipsning katta yarim o’qi 18  42 ga, kichik yarim o’qi esa 13  72 ga tengdir. Yer o’qining presessiyaviy va nutasiyaviy harakati natijasida olam qutblari osmonda murakkab to’lqin shaklidagi chiziqlar chizadi. Yerni sayyoralar tomonidan tortilishi juda kichikdir. Shuning uchun yer o’qini fazodagi vaziyatini o’zgartira olmaydi, lekin yerning Quyosh atrofidagi harakatiga ta’sir ko’rsatadi, natijada ekliptika tekisligini fazodagi vaziyati o’zgaradi. Ekliptika tekisligini fazodagi bunday o’zgarishlariga sayyoraviy presessiya deyiladi. Sayyoraviy presessiya tufayli bahorgi tengkunlik nuqtasi sharqga tomon bir yilda 0  114 ga ko’chadi. 2. Yer o’qining presession harakati natijasida Rasm 30. Yer o’qining presession harakati

kuzatiladigan hodisalar Yuqorida qayd etilganidek Yer o’qining presession harakati tufayli olam qutblari, ekliptika qutblari atrofida radiusi taxminan 23,5  bo’lgan aylanalar chizadi. Bundan tashqari ekliptika o’qi sayyoraviy presessiya natijasida fazoda harakat qilganligi sababli, olam qutbining chizgan egri chizig’i o’zaro kesishmaydi. Hozirgi paytda shimoliy olam qutbi kichik ayiqning  -si yaqinidan o’tadi. Shuning uchun  -ga qutbiy yulduz deyiladi. 4000 yil oldin, olam qutbi Ajdar turkumidagi  yulduzi yaqinida bo’lgan. 12000 yildan keyin esa Liraning  - si (Vega) qutb yulduzi bo’ladi. Olam o’qi yo’nalishi o’zgarishi bilan olam ekvatori holati va Sayyoraviy presessiya natijasida esa ekliptika tekisligi holati o’zgarib boradi. Natijada ekliptika va ekvatorning kesishi nuqtalari tengkunliklar yulduzlar orasidan g’arbga tomon siljiydi. Bu siljishning tezligi bir yilda 26 50 26000 360 // 0  ni tashkil etadi va ekliptikada umumiy yillik presessiya deyiladi. Ekvatorda umumiy yillik presessiya m=50  ,26 cos  =46  ,11 – ga tengdir, bunda  ekliptika tekisligini, ekvator tekisligiga nisbatan og’malik burchagi bo’lib, u hozirgi paytda sekinlik bilan kamayapti. Kamayish tezligi bir yilda 0  47 ni tashkil etadi. Tengkunlik nuqtalari quyoshning ko’rinma harakati yo’nalishi tomon ekliptika bo’yicha ko’chganligi tufayli bu nuqtaga quyosh, nuqta tinch bo’lganiga qaraganda barvaqtroq yetib keladi. Shuning uchun tropik yil ya’ni quyoshning markazini tengkunlik nuqtasidan o’tish orasidagi vaqt yulduz yili yerning quyosh atrofida aylanib chiqish vaqtidan 20 m ga kichik bo’ladi. Bir sutkada 1  yo’l o’tadigan quyosh 50  26  masofani 20 m da o’tadi. Yer sharining bir necha punktlarini geografik kengliklarini o’lchash ko’rsatadiki, joyning geografik kengligi davriy ravishda o’zgarib boradi. Bir joyda o’zining o’rtacha qiymati atrofida 0  3 oshsa, yer sharining o’lchangan nuqtasining qarama-qarshi boshqa yarim sharida 0  3 ga kamayadi. Bu shuni ko’rsatadiki, yerning tanasi aylanish o’qiga nisbatan siljiydi. Bu harakat yer o’qi yo’nalishiga ta’sir ko’rsatmagani uchun, o’q fazoda o’z yo’nalishini saqlaydi. Natijada

qutblarga yerning turli nuqtalari to’g’ri kelib qoladi. Natijada yerning qutblari uning yuzasi bo’yicha ko’chib yuradi. Yerning shimoliy qutbi, tomonlari 30 metr bo’lgan kvadratdan chiqmagan holda murakkab chiziq chizadi, uning harakati qutbdan kuzatilganda soat strelkasiga teskari yo’nalishda buriladi. Ekvatorial va ekliptik koordinatalar sistemalarida yoritgichlarning uzunlamalarini o’lchashni hisob boshi qilib, bahorgi tengkunlik nuqta olingan. Shuning uchun, bahorgi tengkunlik nuqtani g’arb tomonga ko’chishi tufayli barcha yoritgichlarni ekliptik uzunlamalari har yili 50  26 o’zgarib turib, kenglamalari o’zgarmaydi. Chunki Oy - Quyosh presessiyasi ekliptika tekisligini o’zgartirmaydi. Yoritgichlarni har ikkala ekvatorial koordinatalari uzluksiz ravishda o’zgarib borganligi sababli, Yerning berilgan joyi uchun osmon ko’rinishi juda sekinlik bilan o’zgarib boradi. Natijada ba’zi ko’rinmaydigan yulduzlar chiquvchi va botuvchi bo’lib, ba’zi ko’rinadigan yulduzlar esa chiqmaydigan va botmaydigan bo’ladi. Masalan bir necha yildan keyin Yevropada janubiy Krest yulduzi ko’rinuvchi bo’lsa, Sirius yulduzi hamda Orion turkumining bir qismi ko’rinmaydigan bo’ladi.

O'xshashlar

Yerda yil fasllarini almashinishi va Yer o’qining presession va nutasion harakati

Quyoshning sutkalik va yillik harakatlari. Sferik trigonometriyaning asosiy formulalari

Yer tipidagi planetalarning fizik tabiatlari. (Merkuriy, vinera, yer, oy).

Quyosh haqida umumiy ma’lumotlar

G’alayonlatuvchi kuch va g’alayonlangan harakat