Quyosh haqida umumiy ma’lumotlar - Astronomiya - Referatlar

Quyosh haqida umumiy ma’lumotlar

Yuklangan vaqt:

14.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

996.09765625 KB

Ko'chirib olish

Quyosh haqida umumiy ma’lumotlar Reja: Quyoshning tuzilishi  Q uyosh atmosferasi  Q uyoshning harorati  Q uyosh yadro energiyasining manbalari  Quyoshning elektromagnit tabiati. Quyosh nurining fizik xususiyatlari  Quyosh doimiysi. Atmosfera massasi. Yer sirti albedosi. Vaqt tenglamasi grafigi  Kosmosda va Yerda (φ 0 , ѱ 0 ) nuqtada ixtiyoriy orientatsiyalangan qabul qilgich maydonchaga tushayotgan QN asosiy va qo’shimcha omillari va uning ta’siri

Quyosh nurlanishining manbasi – Quyosh hisoblanib (1-rasm) b ir yil davomida Quyosh kosmik fazoga 1,3 ∙ 10 24 kaloriya energiyani nurlantiradi. Yerdan Quyoshgacha bo’lgan masofa 147 dan 152 mln.km (o’rtacha – 149,6 mln.km) gacha o’zgaradi. Bu masofa bir astronomik birlik (1 a.b.=1,496∙ 10 8 m, taqriban 150 mln.km) ham deb nomlanadi. Bunda qachon ellips sohasida quyoshga nisbatan yaqin joylashgan bo’lsa, unda u juda tez (30,3 km/s atrofida), qarama-qarshi holatda sekinroq (29,3 km/s atrofida) tezlik bilan harakatlanadi. Shu tufayli xaqiqiy quyoshli sutkalarning davomiyligi Yerda doimo o’zgarib turadi. Quyoshning kattaligi (diametri) uning ko’rinma diametri va ungacha bo’lgan masofa orqali aniqlanadi. Osmon jismlarining ko’rinma diametri esa, qaralayotgan osmon jismining (jumladan Quyoshning) Yerdan uzoqligiga bog’liq bo’ladi. Quyosh atrofida aylanayotgan sayyoramiz xam undan turlicha masofada bo’ladi. Yer Quyoshdan eng uzoq masofada (perigeliyda) bo’lganida Quyoshning ko’rinma diametri 32  35”, eng yaqin masofada (afeliyda) bo’lganda esa, uning ko’rinma diametri 31  31” ga teng bo’ladi. Yer Quyoshdan o’rtacha uzoqlikda (149600000 km) bo’lganda Quyoshning ko’rinma radiusi 16  02” ni, bu ma’lumotlar asosida aniqlangan uning chiziqli radiusi: R o =696000 km ni, hajmi esa V o =1,41  10 27 m 3 ni tashkil qiladi. 1-rasm. Quyoshning umumiy ko’rinishi

Bunday katta xajmdagi shar ichiga Yer kattaligidagi sharchalardan qariyib 1 million 304 mingtasi joy bo’lib ketadi. Quyoshning massasi: M=2  10 33 kg bu kattaliklar orqali aniqlangan o’rtacha zichligi:  = 1,41 g/sm 3 ; Quyosh sirtida erkin tushish tezlanishi: g= 247 m/s 2 ni tashkil qiladi. Quyoshda eng ko’p tarqalgan elementlar vodorod va geliy hisoblanadi. Vodorod va geliyning ulushlari mos ravishda taxminan 92,1% va 7,8% ni tashkil etadi. shuningdek Quyosh tarkibida 0,1% atrofida boshqa elementlarning mikroskopik konsentratsiyasi mavjud bo’lib ular temir, nikel, kislorod, azot, kremniy, oltingugurt, magniy, uglerod, neon, kalsiy va xromdan iborat. O’rtacha quyosh nurlanishi oqim zichligi 200-250 Vt/m 2 yoki 1752-2190kVt ∙soat m 2 yil tushganda Yer sathining butun yuzasiga taxminan (0,85-1,2) ∙ 10 14 kVt yoki (7,5-10) ∙ 10 17 kVt ∙ soat/yil to’g’ri keladi. Quyoshning tuzilishi Quyoshning harorati 6000  C dan (sirtida) 15000000  C gacha (markaziy qismida) bo’lgan plazma shardan iborat bo’lib, uning ichki va tashqi qismlari fizik tabiatiga ko’ra bir-biridan farqlanuvchi turli qatlamlarga bo’linadi. U qatlamlar quyidagicha nomlanadi: 1. Quyoshning yadro reaksiyalari ro’y beradigan markaziy qismi yadroviy reaksiya zonasi deb yuritiladi va Quyosh markazidan 0,3 R o gacha o’z ichiga oladi. 2. Nurlanish energiyasini tashuvchi zona. Bu zonada nurlanish muvozanati kuzatilib, energiyani tashish protsessi, nurlanishni yutish va so’ngra qayta nurlanish bilan davom etadi. Bu zona taxminan 0,3 - 0,8 R o oraligini o’z ichiga oladi. 3. Konvektiv zona. Bu qatlam Quyosh radiusining taxminan 0,8-1,0 R o qismini tashkil qiladi. Bu zonada energiya asosan konvektiv yo’l bilan tashiladi.

Q uyosh atmosferasi Quyoshning tashqi uch qatlami - fotosfera, xromosfera va toj uning atmosferasini tashkil qiladi. Oddiy ko’z bilan yoki teleskop orqali kuzatilganda, Quyosh atmosferasining eng pastki qatlami fotosferanigina ko’rish mumkin. Xromosfera va Quyosh toji maxsus teleskoplardagina kuzatiladi. 1. Fotosfera. Fotosfera qalinligi 300 kilometrga yaqin bo’lib, boshqa qatlamlarga nisbatan yaxshi o’rganilgan fotosfera quyidagi ob’ektlarni kuzatish mumkin: granulyasiya (donadorlik), mash’allar va Quyosh dog’lari. Quyosh granulyasiyasi birinchi marta XIX asr oxirlarida Jansen (Medon) va A. P. Ganskiy (Pulkovo) tomonidan olingan fotografiyalarda ko’rish mumkin. Fotosfera, oddiy ko’z bilan kuzatilganda, ko’rinadigandek bir tekis ravshanlikdagi sirtdan iborat bo’lmay, asalari uyasini eslatuvchi donador strukturaga ega. Bu donadorlik-granulyasiya (“granul”-grekcha so’z bo’lib donadorlik demakdir) deb yuritiladi. Granulyasiyani kuchli ajrata olish qobiliyatiga ega bo’lgan yirik teleskoplarda, kuzatish uchun sharoit yaxshi bo’lganda (Yer atmosferasi changlardan xoli, xavoning turli yo’nalishlaridagi oqimi juda kamayganda) ko’rish mumkin bo’ladi. Keyingi yillarda granulyasiya xaqidagi tasavvurlar Ye r atmosferasidan tashqarida-strotosferada kuzatish natijalari bilan boyitildi. Quyoshni va boshqa osmon jismlarini o’rganish maqsadida strotosferaga uchirilgan astronomik stansiyalar, granulyasiya donalarining kattaligi, fizik tabiati va ularda gaz massasi oqimining xarakteri bilan tanishtirdi. Bu uchishlar bilan sobiq SSSRda V.A. Krat rahbarligidagi guruh, AQSHda esa M. Shvarsshild ra h barligidagi g uruh shug’ullandi. 1970 yilda uchirilgan “Stratoskop - P” Quyosh stansiyasi yordamida olingan granulyasiyaning spektriga ko’ra, granulyasiyadagi donadorlik- konvektiv yacheykalar bo’lib, ularning markaziy qismida gaz oqimining ko’tarilishi (v=0,2 km/s) uning chegarasi bo’ylab esa qayta tushishi kuzatiladi. Yacheykalarning kattaligi 300 km.dan 1000 km. gacha, ba’zan undan kattaroq xam bo’ladi. Granullarning shakli fotosferaning dog’li sohalarida, dog’ning radial yo’nalishi bo’yicha cho’zinchoq bo’lishi, granul bo’ylab

ko’tarilayotgan plazma oqimi, Quyosh dog’ining magnit maydoni ta’siriga berilishidan darak beradi. Granulalar fotosferada yo’qolib va yangidan paydo bo’lib turadi. Ularning o’rtacha “yashash davri” 6-7 minutdan oshmaydi. Fotosferada kuzatiladigan mash’allar, ravshanligi jixatdan ajralib turadigan zanjirsimon ob’ektlardir. Spektral analiz, mash’allarning ravshanligi fotosferanikidan 10-20 % ga ortiq ekanligini ko’rsatadi. Mash’allarni faqat Quyosh ko’rinma diskining chekkalari yaqinidagina kuzatish mumkin, disk markazi atrofida esa ular deyarli ko’rinmaydi. Buning sababi, Quyosh diski markazida nurlanish, uning chuqurroq oblastlaridan chiqayotganligi tufayli chetlariga nisbatan kuchliligidadir. Mash’allar magnit maydonga ega bo’lib, maydon kuchlanganligi 50-100 Erstedni tashkil qiladi. Fotosferaning muammolarga boy ob’ektlaridan biri Quyosh dog’laridir. Q uyoshning harorati Astrofizika da murakkab masalalaridan biri-osmon jismlarining harorat ini aniqlashdir. Ma’lumki, harorat modda xolatini xarakterlaydigan asosiy kattalik bulib, uning fizik xususiyatlari ko’p jixatdan harorat iga bog’liq buladi. Astrofiziklar uchun bu masalaning qiyinchiligi shundaki, ular, birinchidan; Yerdagi tajribalardagi kabi tekshirilayotgan jismga bevosita o’rnatilgan maxsus jihozlar yordamida harorat ni o’lchash imkoniyatiga ega emaslar va ikkinchidan, osmon jismlarining harorati ni aniqlashda, ko’p xollarda, osmon yoritgichlari nurlanishlarini absolyut qora jism nurlanishi deb qarab va uning qonunlarini qo’llab harorat ni ani q laydilar. Biroq xaqiqatda bu qonunlarni qo’llash yoritgichlar uchun xar doim xam o’rinli bo’lmaydi, chunki eslatilgan qonuniyatlar termodinamik muvozanatda bo’lgan nurlanadigan muxit uchungina o’rinlidir. Shu tufayli topilgan kattaliklar ma’lum xatoliklarni o’z ichiga oladi. Shunga qaramay, yulduzlar va xususan Quyosh harorati ni aniqlashda, ma’lum shartlar bilan Plank, Stefan-Bolsman va Vinning siljish qonunlaridan fodalaniladi. Quyosh spektrida, energiyaning to’lqin uzunligi bo’yicha taqsimlanish egriligida, maksimum nurlanish  =4300 A  to’lqin uzunligiga to’g’ri keladi. Bu kattalik orqali aniqlangan

harorat :  max T=0,29 grad/sm formulaga ko’ra aniqlangan harorat T=6744  K chiqadi. Quyoshning 1 sm 2 yuzasidan 1 sekundda chiqadigan energiya miqdori:  0 =6,26 10 10 erg/s  sm 2 u holda Stefan-Bolsman qonuni orqali aniqlangan samarali harorat  0 =  T 4 eff formuladan T=5760  K bu yerda, SGS birliklarida  =5, 670367(13) 10 -5 erg/s sm 2 grad -4 . Jismning samarali harorati deb, shunday absolyut qora jismning harorat iga aytiladiki, uning 1 sm 2 yuzasining butun spektr bo’yicha chiqargan energiyasi, berilgan jismning 1 sm 2 yuzasidan chiqadigan energiyaga teng bo’ladi. Ravshanlik harorati deyiluvchi harorat esa ma’lum to’lqin uzunligi (  ,  ) intervalida Plank formulasi:ελ= 2πhc 2 λ5 1 ℓ hc λkT − 1 dan foydalanib topiladi. Plank formulasi absolyut qora jism uchun o’rinli ekanligi e’tiborga olinsa, ravshanlik harorat i quyidagicha ta’riflanadi. Jismning ravshanlik harorat i deb, uning ma’lum to’lqin uzunligidagi, 1 sm 2 yuzasi chiqaradigan energiyasi, shu to’l q in uzunligida 1sm 2 yuzasidan chiqadigan energiyaga teng bo’lgan absolyut qora jismning harorat iga aytiladi, Quyosh spektrining 5500  A to’lqin uzunligi uchun aniqlangan ravshanlik harorat i 6400  K atrofida bo’ladi. Siyrak plazmada harorat , bu plazmani tashkil qiluvchi zarralarning kinetik energiyasi bo’yicha aniqlanadigan harorat bilan o’lchanadi va u plazmaning kinetik harorat i deb yuritiladi. Plazmada zarralarning kinetik energiyasi mv ¿ 2 2 = kT k , bu

yerda v - ma’lum atomning eng katta extimoliy tezligi, k= m m R ; m-atomning massasini,  -molekulyar o g’ irligini, R-Ridberg doimiysini xarakterlaydi. U holda Tk= mv ¿ 2 2R bo’ladi. Agar  -atomning nurlanish tulqin uzunligini va  -spektral chiziqning doplercha siljishini belgilasa, unda tezlik  * quyidagi munosabatdan topiladi: Dλ λ = v¿ c , bu erda c-yorug’lik tezligi. Natijada oldingi formulaga muvofiq kinetik harorat quyidagi ifodadan topiladi: Tk= mc 2 2k ( Δλ λ ) 2 Q uyosh yadro energiyasining manbalari Quyoshni ulkan termoyadro reaktoriga o’xshatish mumkin. Uning ichki qismida har doim yadro sintezi reaksiyasi sodir bo’lib turadi. Yadrodan chiqayotgan nurlanishning spektral zichligi bir tekis emasdir. Quyoshda har sekundda o’rtacha 4∙10 9 kg materiya ajralib chiqib tasavvur qilib bo’lmas energiyaga aylanadi va u elektromagnit to’lqinlar ko’rinishida kosmosda nurlanadi. Hisoblashlardan ma’lumki, Quyoshning markaziy qismidagi harorat 15 million gradusdan ortiq bo’lib, yuz milliardlab atmosferaga teng. Bunday sharoitda atomlar juda xarakatchan bo’lib, ularning tezliklari bir necha yuz kilometrga teng bo’ladi. Zichlikning katta bo’lishi esa, atom va ionlarning tez-tez to’qnashuviga sabab bo’ladi. Natijada ayrim katta tezlikli to’qnashuvlar, yadro reaksiyasining vujudga kelishiga olib keladi. Quyoshda ikki termoyadroviy reaksiya asosiy rol o’ynaydi. Bulardan biri proton-protonli siklli reaksiya deyilib, bu reaksiya natijasida to’rtta vodorod atomi h isobiga geliy hosil bo’ladi. Reaksiya borishida og’ir vodorod (deyteriy) va

geliyning izotopi hosil bo’ladi. Umuman reaksiyaning borishi quyidagicha davom etadi: H 1 +H 1  D 2 +e + +  ( 1. 1) D 2 +H 1  He 3 +  ( 1. 2) He 3 +He 3 =He 4 +2H 1 (3) Bunday sharoitda 11 mingdan 16 ming gradusgacha bo’lgan plazmada ajralgan energiya miqdori quyidagi ifodadan topiladi:  =9 , 6  10 6  2 T 4 erg/s, bu yerda  - zichlik (g/sm 3 larda),  - vodorodning nisbiy miqdori. Ikkinchi termoyadroviy reaksiya Quyosh sharoitida kamroq rol o’ynaydi. Bu reaksiyada ham geliy, to’rtta vodorod atomi hisobiga hosil bo’lsada, bu protsess ancha murakkab kechib, uglerod mavjud bo’lgandagina sodir bo’ladi, shuning uchun ham bu reaksiya uglerod siklli reaksiya deb nom olgan. U quyidagicha kechadi: S 12 +H 1  N 13 +  (4) N 13  C 13 +e + +  (5) Bu reaksiya tufayli harorat i 12 milliondan 16 million gradusgacha bo’lgan plazmada ajraladigan energiyaning miqdori ushbu ifodadan topiladi:  =10 -23  z  T 20 erg/s (6) bu yerda z=7  CN,  CN - uglerod va azotning nisbiy miqdorini bildiradi. So’ngra reaksiya jarayoni quyidagicha davom etib, oxirida normal geliy ajraladi: S 13 +H 1  N 14 +  (7) N 14 +H 1  O 15 +  (8)

O 15  N 15 +e + +  (9) N 15 +H 1  C 12 + He 4 (10) Bu reaksiyalar tufayli hosil bo’lgan geliy yadrosining massasi to’rtta proton massasidan 1 foizga yaqin kam bo’lib chiqadi. Bu “yo’qolgan” massa - massa defekti deb yuritiladi va ajralayotgan energiyaning asosiy sababchisi bo’ladi. Eynshteynning mash h ur formulasiga ko’ra “yo’qolgan” massaga ekvivalent ajralayotgan energiyaning miqdori:  =  mc 2 (11) ifodadan topiladi; bu yerda  m-massa defektini, c - esa yorug’lik tezligini ifodalaydi. Mazkur yadro reaksiyalar asosan Quyosh markazida kuzatilib, uning yadrosidan uzoqlashgan sayin tezda so’na boshlaydi. Markazdan 0,2-0,3 R o masofa orasida faqat proton-proton siklli reaksiya xukmron bo’ladi. Markazdan 0,3 R o masofada harorat 5 million gradus atrofida bo’lib, yadro reaksiyalarining kechishi uchun sharoit butunlay yo’qoladi.

1. Quyoshning elektromagnit tabiati. Quyosh nurining fizik xususiyatlari. Shunday qilib Yerda Quyosh nurlanishining fizik mohiyatini quyidagicha izohlash mumkin, ya’ni shaffof muhitda elektromagnit to’lqin tarzida energiyaning ko’chish jarayoni deb ataladi. Kvant nazariyasiga ko’ra elektromagnit to’lqinlar – bu fotonlar oqimi yoki vakuumda yorug’lik tezligi bilan tarqaluvchi tinch nol massaga ega elementar zarralardir. Kosmosda 1 m 2 yuzadan 1s davomida 4 ∙ 10 4 ta foton o’tadi, uning energiyasi quyidagicha ifodalash mumkin: E f = h ∙ν (12)ν= C λ (13) E f = hC λ (14) bu y erda h = 6, 626176 ∙10 34 J∙ s, ν – elektromagnit to’lqinlar chastotasi, λ – to’lqin uzunligi. Quyosh nurlanish energiyasining 99% qismi 0,1÷ 3 mkm oralig’idagi to’lqin uzunligiga to’g’ri keladi. Quyosh spektri uchta sohadan tashkil topib ular ultrabinafsha (λ<0,38 mkm), spektrning ko’rinadigan qismi (0,38 mkm<λ<0,78 mkm), infraqizil nurlanish (0,78 mkm<λ<3 mkm) hisoblanadi.

2-rasm. Kosmosda va Yer atmosferasida quyosh nurlanishi spektrining taqsimlanishi 1- AM 0 sharoitida; 2 - AM 1,5 sharoitida; 3- Bu energiya oralig’i atmosfera tarkibidagi suv bug’lari tomonidan yutiladi; 4- Bu energiya oralig’i atmosfera tarkibidagi suv bug’lari va CO 2 gazi tomonidan yutiladi. 1-jadvalda bu uchta spektrning to’lqin uzunliklari sohasi, energiyasi qiymatlari va ulushlari foizlarda ko’rsatilgan. 2-rasmda Quyosh nurlanishiga perpendikulyar bo’lgan 1 m 2 qabul qilgich maydonchaga to’g’ri kelgan Yer atmosferasidan tashqarida (kosmosda) va Yer sharoitida Quyosh nurlanishi spektrining taqsimoti keltirilgan. Yer yuzasida Quyosh nurlanishi spektri kosmosdagidan sezilarli ravishda farqlanadi va ta’sir ko’rsatuvchi ko’p sonli omillarga bog’liq bo’ladi.

1-jadval Quyosh nurlanishi energiyasi Ultrabinafsha Ko’rinadigan Infraqizil To’lqin uzunliklar sohasi ( 0 , 2 – 0 , 38 mkm ) (0 , 38 – 0 , 78 mkm ) (0 , 78 – 3 , 0 mkm) Energiyasi ( Vt / m 2 ) 88 656 623 Foizlarda 6 48 46 Quyosh nurlanishining umumiy quvvati Q to’lqin uzunliklarining hamma diapazonida yuqori ko’rsatilganidek 3,8 ∙ 10 26 ni tashkil etadi. Quyosh energiyasining nurlanishi atrof fazoga sochilib ob’ektgacha bo’lgan masofaning kvadratiga teskari proparsional bo’ladi:E= Q 4πL 2 (15) bu y erda L−¿ Quyoshdan Yergacha bo’lgan masofa. 3. Quyosh doimiysi. Atmosfera massasi. Yer sirti albedosi. Vaqt tenglamasi grafigi. Quyosh markazidan bir astronomik birlik masofada (Yer atmosferasidan tashqarida) nurlanish oqimiga perpendikulyar joylashgan 1 m 2 maydon orqali o’tayotgan quyosh nurlanishi oqimiga Quyosh doimiysi (E 0 ~1367 Vt/m 2 ) deyiladi. Ammo bu qiymat doimiy kattalik emas, xaqiqatdan ham u yil davomida o’zgarib turadi: ±1,5% ga vaqt bo’yicha Quyosh nurlanishi oqimining o’zgarishi hisobiga; ±4% ga yil davomida Yer va Quyosh o’rtasidagi masofaning o’zgarishi

hisobiga amalga oshadi. Quyosh doimiysining yil davomidagi o’zgarishining orientatsiyalangan grafigi 3-rasmda keltirilgan. 3-rasm. E 0 ning yil davomida o’zgarishi Quyosh nurlanishi (QN) Yer atmosferasi orqali o’tganda kuchsizlanadi, ya’ni ultrabinafsha nurlanish ozon qatlami tomonidan, ko’rinadigan qismi esa atmosfera tarkibidagi aerozol va chang zarralari tomonidan, infraqizil nurlanish esa suv bug’lari tomonidan yutiladi. Bundan tashqari QN Yer atmosferasidan o’tganda uchta jarayon ruy beradi. QN akslanib qayta kosmosga yunalishi (34% atrofida), QN to’lqin uzunligiga bog’liq bo’lmagan holda amalga oshadi. QN katta qismi Yer atmosferasi va bulutlar tomonidan akslanadi. Atmosfera tomonidan QN yutilishi esa ~19% atrofida bo’lib (infraqizil nurlanish) issiqlikga aylanib kosmosga qayta nurlanadi. QN Yer sirtiga o’tishi ~47% atrofida bo’lib 20% Yer sirtidan infraqizil nurlanishi ko’rinishida bo’lib kosmosga qaytariladi. Faqatgina QN ning 27% energiyasi kosmosdan Yer atmosferasida energiyaga aylanib suv isitish va bug’lantirish, atmosferaning qizishi, shamol, to’lqin, oqimlarning hosil bo’lishi va boshqalarga sababchi bo’ladi. Yer yuzasigacha etib kelgan Quyosh nurlanishi intensivligiga atmosfera ko’rsatkichlarining ta’siri atmosfera massasi (AM) bilan aniqlanadi.

4-rasm. Gorizontga nisbatan har xil balandliklarda Quyosh nurlanishining atmosferadan o’tish masofasiAM = p p0 ∙ 1 sin α (16) bu erda p-atmosfera bosimi, p 0 - normal atmosfera bosimi (101,3kPa), α – gorizontga nisbatan Quyoshning balandlik burchagi (4-rasm). Yer yuzasida Quyosh nurlanishi oqim zichligi E quyidagi formula orqali aniqlanadi: E = ∫ 0∞ E 0 λ e − τ λ m dλ = ∫ 0∞ E 0 λ e − τ λ h sin α dλ = ∫ 0∞ E 0 λ P 1 sin α dλ (17) bu erda τ λ − ¿ to’lqin uzunligiga bog’liq holda atmosferada yutilish koeffitsienti, m − ¿ atmosferada QN o’tish masofasi, h - atmosferaning balanligi, R = E hλ E 0 λ = e − τ λ h - atmosfera yutilishini tafsiflovchi shaffoflik koeffitsienti.

Quyosh nurlanishining oqim zichligi va spektral tarkibi mohiyatan atmosferada QN o’tish masofasiga, atmosferaning tarkibi va zichligiga bog’liq bo’ladi. Quyosh elementlarining (QE) va fotoelektrik batareyalarning (FEB) parametrlarini o’lchash uchun yagona standart sifatida BMT tarkibidagi Xalqaro elektrotexnika komissiyasi va Evropa hamjamiyati komissiyasi tavsiyasi bilan AM 1,5 atmosfera massasi α-41,81 0 (normal atmosfera bosimi) kattaliklariga ega shart qabul qilingan. U uchun QN oqim zichligi 835 Vt/m 2 ga teng deb olinib Yer sharoitidagi QN intensivligi o’rtacha qiymati bilan mos tushadi. Shuning ta’sirida QE va FEB parametrlarini o’lchash uchun qo’shimcha echimlar qabul qilindi, unga ko’ra AM 1,5 va QN integral zichligi 1000 Vt/m 2 deb olindi. AM 0 spektri kosmosga tegishli bo’lib sun’iy yuldoshlarda, kosmik kema bortlarida QE va FEB testdan o’tkazish mumkin. AM 1 spektri Quyosh zenitda turgan holatdagi Yer sirtidagi QN intensivligini ko’rsatadi. Bunda QN integral zichligi ~925 Vt/m 2 bo’lib α~90 0 ni tashkil etadi. Yer atmosfera massasi 1 ga teng deb olinsa, qaytgan nurning spektri Yer sirtidagi quyosh nurlanishi spektriga aynan o’xshash deb hisoblanadi. Yer atmosferasi o’zining optik xususiyatlariga asosan selektiv yorug’lik filtri bo’lib, koinotdan kelaetgan Quyosh nurlanishini o’zgartiradi. Agar nurlanish oqimi atmosferadan o’tib Yer sirtiga tik tushsa, u holda nurlanish bosib o’tgan optik masofa bir atmosfera massasiga teng deb hisoblanadi va AM 1 bilan belgilanadi. Qiya tushayotgan nurlarning optik masofasi uzunligini ularning AM 1 optik masofa kattaligiga qiyoslab aniqlash mumkin. Agar nurlanish oqimi atmosfera ta’sirida o’zgarmasa, uning optik atmosfera massasi nolga teng bo’lib, u AM 0 deb belgilanadi. To’g’ridan to’g’ri tushayotgan Quyosh nurlanishi oqimining dengiz sathida qoq tush paytida ochiq havoda Yer sirtidagi energetik yoritilganligi ≈100 mVt/sm² teng deb hisoblanadi. AM 2 spektr α~30 0 gorizontga nisbatan balandlik burchagida amalga oshirilib E~691 Vt/m 2 ga teng bo’ladi.

Qiyoslash uchun quyidagi jadvalda quyosh tizimidagi sayyoralar orbitalarida quyosh nurlanishi oqimining zichligi (Quyosh doimiysi) 2-jadvalda keltirilgan.

2-jadval Sayyora lar Sayyora – Yer orasidagi o’rtacha masofa Yer sutkalarida yil davomiyligi Q uyosh nurlanishi oqimining zichligi Q .d. mVt/sm 2 Merkuri y 57,91 * 1 0 6 km 88 6,67 903 Venera 108,21 * 10 6 km 225 1,91 258,6 Yer 149,6 * 1 0 6 km 365 1,00 135,3 Mars 227,94 * 10 6 km 687 0,4367 58,28 Yupiter 778,3 * 1 0 6 km 4333 0,037 5,0 Saturn 1427 * 10 6 km 10760 0,011 1,49 Ye r sirti albedosi deb, uning sirtidan o’rab turuvchi atrof muhitga qaytgan nurlanish oqimining, unga tushayotgan oqim ga nisbatiga aytiladi. Sirtdan diffuz qaytish uchun hisoblangan Yer albedosining o’rtacha qiymati 0,34 ga teng. Insolyasiya deb, ma’lum geografik hududda Yer sirtiga tushayotgan quyosh nurlanishining miqdoriga aytiladi. Insolyasiya, Yer-Quyosh tizimida masofaning mavsumiy tebranishlariga, geografik kenglikka, hududning muhitiga va atmosfera massasiga bog’likdir. Insolyasiyani odatda Quyosh nurlanishining kunlik, oylik, yillik o’rtacha miqdori bilan ko’rsatiladi.

Hozirda Yerda o’rtacha Quyosh sutkasi deb nomlanadigan tushuncha bo’lib uning davomiyligi har doim bir xil va 24 soatga teng. O’rtacha Quyosh deb nomlangan o’lchov vaqti o’rtacha Quyosh vaqti, haqiqiy Quyosh bo’yicha – haqiqiy Quyosh vaqti deb ataladi. Ular o’rtasidagi farq vaqt tenglamasi deyiladi.Oxirgisining qiymati har kuni astronomik kalendarlarda beriladi. Vaqt tenglamasining o’zgarish grafigi 5-rasmda keltirilgan. Unda keltirilgan egri chiziq haqiqiy yarim kunlikda o’rtacha vaqtni ko’rsatadi (Gorizontga nisbatan Quyosh markazining balandlik maksimumi). 5-rasm. Vaqt tenglamasi grafigi. Egri chiziq haqiqiy yarim kunlikda o’rtacha vaqtni ko’rsatadi. O’rtacha va haqiqiy vaqt har yili bir biri bilan 15.04, 14.06, 1.06, 24.12 larda teng bo’ladi. Vaqt tenglamasining maksimumi 11.02 (+14 I 22 II ) da, minimumi esa 2.11 (-16 I 24 II ) sodir bo’ladi. Quyoshga nisbatan Yerning burchakli o’lchami – 32 I .

4. Kosmosda va Yerda ( φ 0 , ѱ 0 ) nuqtada ixtiyoriy orientatsiyalangan qabul qilgich maydonchaga tushayotgan QN asosiy va qo’shimcha omillari va uning ta’siri Kosmosda Quyosh energiyasi to’g’ri yo’nalgan quyosh nurlanishi oqimi deb atalgan to’g’ri chiziq ko’rinishidagi yorug’lik dastasidan iborat. Yer yuzasida ixtiyoriy orientatsiyalashgan qabul qilgich maydonga QN uch xil Quyosh energiyasi oqimidan iborat ko’rinishda tushadi. Yer yuzasida vaqtning (t) har momentida qabul qilgich maydongacha QN yig’indi oqimi R Σ (t) quyidagicha R Σ (t) = R pr (t) + R dif. (t) + R ot (t) (18) bu yerda, to’g’ri yo’nalgan quyosh energiyasi oqimi – R pr (t); atmosfera tarkibidagi bulut, aerozol, chang zarralari tomonidan diffuz yoki sochilgan – R dif. (t); Yer sirtidan QN bir qismining akslangan holatda qaytishi – R ot (t). Agar qabul qilgich maydonga kosmosda joylashgan bo’lsa, R Σ (t) faqat R pr (t) dan tashkil topgan oqim hisobiga amalga oshadi, Yer sharoitida esa ko’pgina omillarga bog’liq bo’ladi. Bu birincha navbatda qabul qilgich maydonning Quyoshga nisbatan geometrik joylashuviga bog’liq bo’ladi.

6-rasm. Yer yuzasida QN asosiy tashkil etuvchilari 1-Quyosh, 2- Yer yuzasi, 3- Qabul qilgich maydon, 4- bulut, aerozol, chang. Bu fikrlarni isbotini 7-rasmda keltirilgan chizma, ya’ni Yerda A (koordinatalari φ 0 A – shimoliy kenglik, grad., ѱ 0 A – sharqiy uzunlik, grad.) nuqtada janubga nisbatan qiyalangan ixtiyoriy orientatsiyalangan yassi qabul qilgich maydonchada ko’rish mumkin. 7-rasmning shartli belgilanishlari: S – β 0 burchak ostida janubga qiyalangan ixtiyoriy orientatsiyalangan F yassi qabul qilgich maydoncha joylashgan. Yerdagi A (φ 0 , ѱ 0 ) nuqtadagi gorizontal maydoncha, OO – F va S tekisliklarning kesishish chizig’i, AD ∈ S va AD ⊥ OO ; AC ∈ F va AC ⊥ OO ; AE ⊥ F ; AB ∈ S ; G-Quyosh; AN∈ S va AN chiziq AG ning S dagi proeksiyasi bo’ladi.

7-rasm. Yerda yassi qabul qilgich maydonning Quyoshga nisbatan geometriyasi R pr (t) ga nisbatan F qabul qilgich maydoncha uchun quyidagi burchaklarni bilish o’ta muhimdir. Θ 0 -GA va F ga perpendikulyar o’rtasidagi burchakka teng bo’lgan Quyosh tushish burchagi; (γ 0 =0 bo’lsa maydoncha janubga qat’iy orientatsiyalangan bo’ladi, γ 0 ¿ 0, ya’ni ,-90 0 ≤γ 0¿ 0 bo’lsa g’arb tomonga orientatsiyalangan bo’ladi). α 0 -Gorizontga nisbatan Quyoshning balandlik burchagi, a 0 – Quyoshning azimuti yoki GA proeksiyasi va janub yunalishi orasidagi burchak, α 0 va γ 0 bir biri bilan mos tushishi mumkin. Θ z – Quyosh yoki QN ning zenit burchagi. 8-rasmda gorizontal ¿ ¿ ) va qabul qilgichning qiyalangan ¿ ¿ ) holatlari uchun Θ 0 va Θ 0 z o’rtasidagi munosabat keltirilgan. Ma’lumki, qachonki β 0 = 0 bo’lsa Θ 0 va Θ 0 z bir biriga teng bo’ladi, ya’ni Θ 0 =Θ 0 z. a) b)

8-rasm. Θ 0 va Θ 0 z ning o’zaro munosabati : a) Qabul gilgichning gorizontal ¿ ¿ ) va qiyalangan ¿¿ ) holatlari uchun 8-rasmda shunday shart qabul qilinganki, Quyoshning balandligi ikkala a va b holatlar uchun bir xil, ya’ni α 0 1 = α 0 2. Ammo qabul qilgich maydonchaga tushayotgan Q uyosh energiyasining miqdori R (t) (19-formula) har xildir. R(t)= Rpr.(t)cos θ0 (t) (19) Aniqki, bu holat uchun R (t) ning qiymati a holatga nisbatan kattadir. Umuman olganda, ko’pgina hollarda qabul qilgich maydonchaga tushayotgan to’g’ri yunalgan QN tushuvi Θ 0 (t) qiymati bilan aniqlanadi. Hisob davri T=t k -t 0 (ya’ni (β 0 (t) = β 0 , ϒ 0 (t)≠ ϒ ) hisobiga va β 0 ≠0, ϒ 0 ≠0 ega bo’lgan doimiy vaqt davomida A ( φ 0 , ѱ 0 ) nuqtada qabul qilgich maydonchaning Yer o’qi atrofida va Quyosh atrofida orbita bo’ylab Yerning tekis harakatlanish sharoiti uchun istalgan vaqt momentida t nazariy hisoblab topish mumkin. cosθ 0 ( t) = sinβ 0 ∙ [ cosδ 0 ( t ) ∙ { sinφ 0 A ∙ cosγ 0 ∙ cosω 0 ( t ) + sinγ 0 ∙ sinω 0 ( t ) } − ¿ ¿ − sinδ 0(t)∙cosφ 0A∙cosγ 0]+cosβ 0∙[cosδ 0(t)∙cosφ 0A∙cosω 0(t)+sinδ 0(t)∙sinφ 0A], ( 20 ) ( 20) tenglamani bir qancha trigonometrik o’zgartirishlardan so’ng qo’yidagicha tasvirlash mumkin: cosθ 0 ( t) = ( A − B ) ∙ sinδ 0 ( t) + [ C ∙ sinω 0 ( t) + ( D − E ) ∙ cosω 0 ( t ) ] ∙ cosδ ( t) , (21) bu y erda A = sinφ 0 A ∙ cosβ 0 ; B = ∙ cosφ 0 A ∙ sinβ 0 ∙ cosγ 0 ; C = sinβ 0 ∙ sinγ 0 ; D = cosφ 0 A ∙ cosβ 0 ; E = sinφ 0 A ∙ sinβ 0 ∙ cosγ 0 .

Quyoshga nisbatan qabul qilgich maydonchaning joylashishining ba’zi xarakterli holatlari uchun (20), (21) formulalarni sodda ko’rinishga keltirish mumkin: Qabul qilgich maydonchaning gorizontal holatda joylashishi, ya’ni β 0 =0:cosθ 0(t)= cosϑ z0(t)=cosω 0(t)∙cosφ 0A∙cosδ 0(t)+sinφ 0A∙sinδ 0(t). (22) Qabul qilgich maydoncha Yer yuzasiga perpendikulyar joylashgan bo’lsa, ya’ni β 0 =90 0 : cosθ 0(t)= cosδ 0(t)∙{sinφ 0A∙cosγ 0∙cosω 0(t)+sinγ 0∙sinω 0(t)}− sinδ 0(t)∙cosφ 0A∙cosγ 0 (23) Qabul qilgich maydoncha Yer yuzasida janubga qat’iy qiyalangan bo’lsa, ya’ni β 0 >0 va ϒ 0 =0: cosθ 0 ( t) = sin ( φ A0 − β 0 ) ∙ sinδ 0 ( t) + ¿ cos ( φ A0 − β 0 ) ∙ cosδ 0 ( t ) ∙ cosω 0 ( t ) ¿ (24) Yuqorida ko’rsatilgan hamma formulalar uchun θ0(t) hisobi uchun ikkita o’ziga xos bo’lgan parametr qatnashmoqda: δ 0 ( t) va ω 0 ( t ) -mos ravishda Quyoshning og’ish va soat burchagi hisoblanadi. Yerda qabul qilgich maydonchaga tushayotgan QN tushuviga kuchli ta’sir etadigan va joriy vaqt momenti t yoki vaqt intervali Δ t uchun Quyoshga nisbatan Yer sharining o’zaro joylashishini hisobga olib bu parametrlarni hisoblash usullarini ko’rib chiqamiz.

9-rasm. Quyosh atrofida Yerning aylanish sxemasi. Yer yuzasidagi o’rta chiziq – Ekvator 9-10 rasmlarda mosravishda yil davomida Quyosh atrofida Yerning aylanish sxemasi va yilning har xil sutkalarida Yer yuzasining Quyosh nurlanishi bilan yoritilish sxemasi tasvirlangan. 10-rasm. Yilning har xil vaqtlarida Yer yuzasining Quyosh nurlanishi bilan yoritilish sxemasi. 0 0 ; ±23,45 0 ; ±66,55 0 kengliklar qayd etilgan. Quyosh og’ish burchagi δ o’zgarishi ko’rinarli tarzda keltirilgan. QN oqimi strelkalar bilan ko’rsatilgan. Ma’lumki, Yer shari a=0,033 ga teng ekssentrisitetga ega bo’lib Quyosh atrofida elliptik orbita bo’ylab harakatlanadi. Bunda shartli ravishda Yer o’qining

qiyalik yunalishi fazoda qat’iy ravishda Quyosh atrofida harakatlanayotgan Yer tekisligining normaliga 23 0 27 =23,45 0 burchak ostida joylashadi. Bu holatda Quyoshga to’g’ri yunalgan chiziq va Yer ekvatori tekisligi (Ekvatorial tekislik) orasidagi burchak Quyoshning og’ishi deb ataladi. U son jihatdan Quyosh atrofida Yerning aylanish tekisligiga o’tkazilgan normal va Yerning aylanish o’qi yo’nalishi orasidagi burchakka teng (10-rasm). Shimoliy yarimsharda δ 0 burchak yil davomida 21 dekabr uchun -23 0 27 dan, 21 iyun uchun +23 0 27 gacha, quyoshli teng kunliklar 21 mart va 23 sentyabr uchun nolga teng bo’lib o’zgaradi. δ0(t) ning maksimal qiymati δ 0 orqali belgilanib 23 0 45 ga teng. Quyoshning og’ishi berilgan kun uchun Kuper formulasidan aniqlanadi: 284 23, 45 sin 360 365 n         (25) bu yerda n - 1 yanvardan boshlab hisoblanadigan yil kuning tartib nomeri. n - sifatida odatda yil oylari I- Χ II uchun oy kunning o’rtacha hisob nomeri olinadi. 284 – 21 martdan 31 dekabrgacha bo’lgan sutkalar soni; 360 0 – bir yil ichida Quyosh atrofida Yer ning to’liq aylanib chiqish qiymati. Quyida n va δ uchun I- Χ II oy davomida qiymatlari keltirilgan. 3-jadval n 1 7 4 7 7 5 1 05 1 35 1 98 2 28 2 58 2 88 3 18 3 44 δ , gra d. - 20,9 - 13 - 2,4 9 ,4 1 8,8 2 1,2 1 3,5 2 ,2 - 9,6 - 18,9 - 23

(21) formulada θ 0( t) hisoblash uchun shuningdek ω0− ¿¿ Quyoshning soat burchagi, ya’ni qaralayotgan nuqtada A ( φ 0 , ѱ 0 ) quyoshli yarim kunlik vaqtdan boshlab Yerning burilishi hisobiga hosil bo’lgan burchak tushuniladi. ω0(t)= 15 0 soat ∙(t−tya.kun )+E(t)+(ψA0−ψhudud0 ) (26) bu yerda t , soat – qaralayotgan vaqt momenti (sutkalarda); t ya . kun , soat - A ( φ 0 , ѱ 0 ) nuqta mos tushadigan shu soat hududida quyoshli yarim kunlik mahalliy vaqti; E(t),minut – vaqt tenglamasi grafigidan tuzatish; ψ A0 - A nuqtada geografik uzunlik; ψhudud0 – mahalliy yarim kunlik xaqiqiy Quyoshli yarim kunlik bilan mos tushadigan shu meridional tekislikning geografik uzunligi; 15 0 soat – Yer o’z o’qi atrofida 1 soat davomida buriladigan burchak; Nazariy jihatdan Yer shari 24 ta soatli mintaqalarga bo’linib hisobi Buyuk Britaniyadagi nol meridiandan (Grinvich) boshlanadi. Har bir soatli zonaning “kengligi” 15 0 ga teng (uzunligi bo’yicha). Har bir soatli zonada nazariy jihatdan mahalliy quyoshli yarim kunlik xaqiqiy quyoshli yarim kunlik bilan mos tushadigan ψ hudud0 koordinataga ega ba’zi o’rta meridian mavjud. 11-rasm. Yerning soatli mintaqalari

Tabiiy holda bu zonaning ichi vaqt bo’yicha o’rta meridiandan farqi bor va 16 tenglamada uchinchi had sifatida ψ A0 − ψ hudud0 ko’rinishida akslanadi. Yer sharida soatli mintaqalarning umumiy ko’rinishi 11-rasmda sxematik ko’rsatilgan. Har bir soatli mintaqada quyoshli yarim kunlik haqiqiy vaqti ψhudud0 uzunlikga ega A nuqta uchun kunning 12 soati bilan mos tushadi.

O'xshashlar

Quyosh tizimi

Koinot. Quyosh sistemasi

Quyosh va Oy tutililishi

Kosmik Quyosh elektr stantsiyalari va ularni loyihalashtirish

Yulduz vaqti va o'rtacha quyosh vaqti orasidagi bog'lanish