Yulduz vaqti va o'rtacha quyosh vaqti orasidagi bog'lanish - Astronomiya - Referatlar

Yulduz vaqti va o'rtacha quyosh vaqti orasidagi bog'lanish

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

228 KB

Ko'chirib olish

Yulduz vaqti va o`rtacha quyosh vaqti orasidagi bog`lanish Reja: 1. Т eodolitning gorizontal va vertikal u q lariga 2. Т eodolitning pastki q ismi 3. Vertikal doiraning limbi turba bilan birga aylanadi 4. Janub nu q tasining urnini ani q lash 5. Т eodolit 6. Quyoshda ulkan fizik protsesslar hosil bo`lib, quyosh aktivligini hosil qiladi. 7. Quyoshda ulkan fizik protsesslar hosil bo`lib, quyosh aktivligini hosil qiladi. 8. Yulduzlar astronomiyasida yulduz sostavi tuzilishi 9. Yulduzning balometrik yarkirashi

Geografik uzunlamasi λ bo`lgan bironta punktda mahalliy o`rtacha vaqt Т m dan mahalliy yulduz vaqti S ga (yoki aksincha) o`tish talab etilsin. Buning uchun (12) dan berilgan dataning ma h alliy o`rtacha Grinvich yarim tuniga mos yulduz va q ti S o ni yozib olamiz. Quyoshning ko`rinmama yillik harakati tufayli S o har o`rtacha Quyosh sutkasida 3 m 56 s , 56 ga bir tekis ortib boradi, λ uzunlamaga ega punktda esa o`rtacha yarim tun Grinvichga nisbatan λ soatga oldin keladi . binobarin λ uzunlamali punktning mahalliy yarim tunga mos yulduz vaqti S ya.t ni topish uchun S o miqdorni 3 m 56 s , 56* λ /24 ga ga kamaytirish kerak bo`ladi. S ya.t = S o -3 m 56 s , 56* λ /24 Berilgan mahalliy o`rtacha vaqt Т m ni yulduz vaqt birligida ifodalab, shu S ya.t miqdorga qushsak u xolda usha momentlarga mahalliy yulduz vaqti S hosil qilamiz. S= S ya.t + Т m K=( S o -3 m 56 s , 56* λ /24)+ Т m K bo`ladi. Bu yerda koefisiyent K= 1,002738 bo`lib berilgan λ meridianidagi o`rtacha quyosh vaqtini Yulduz vaqtiga aylantirishda qullaniladi. Yulduz vaqti birliklaridan o`rtacha quyosh vaqti birliklariga o`tishda K`=0,997270 koefitsiyentda n foydalaniladi. Bu xolda o`rtacha quyosh vaqti bilan quyidagicha bog`lanishda bo`ladi: Т m =(S-S ya.t ) K`= [S-(S o -3 m 56 s , 56* λ /24)]*K` O`rtacha Quyosh vaqtidan Quyosh vaqtiga (yoki aksincha) o`tish formulalariga asoslanib hisoblashlarda (11) da keltirilgan « таблицы » bo`limidagi 12, 15 va 16 jadvallardan foydalanish tavsiya etiladi. Siz turgan punktda ma`lum oy va datadagi o`rtacha Q uyosh vaqtiga mos kelgan yulduz vaqtining taxminiy (5-10 minut anqlik bilan) qiymatini, ma`lum kenglamada ishlatishga muljallangan surilma xaritaning qoplama qismini chegaralab turuvchi soatlar limbasidagi, berilgan o`rtacha vaqtni doir shtrixni. H arita qismini chegaralab turgan doira shtrixlaridan biriga berilgan oy va datani ifodalovchi shtrix ruparasiga olib kelinadi. (bunda xaritaning qoplama qismidagi shimoldan janubga tortilgan faraziy ip xaritaning shimoliy qutbini ifodalovchi nuqtasidan o`tishiga va qoplama qism atrofida Oy va sanalarni ifodalovchi raqamlar bir tekis ko`rinmaib turishiga aloxida ahamiyat berishi zarur). Shunda bir qancha yulduzlar yuqori kul`minatsiyada (1-rasmda R=12 h lardan utuvchi chiziq ostida) bo`ladi. Ularning tug`ri chiqishlari α yulduz vaqti S ga teng bo`ladi (Chunki eslatilgandek, yulduz yuqori kul`minatsiyada bo`lsa t=0 h , S = α bo`ladi)

Masalan, 15 martda o`rtacha Quyosh vaqti 17 h 30 m da, tug`ri chiqishlari α =7 h lik yulduzlar yuqori kul`minatsiyada turgan bo`lsin. U xolda 15 mart kuni o`rtacha Quyosh vaqti buyicha 17 h 30 m , yulduz vaqti hisobida 7 ga teng bo`lar ekan. (bu usulda, S o ning mazko`r data yordamida Quyosh sutkasiga nisbatan ortib borishi hisobga olinmaydi albatta) Т urli vaqt ulchov sistemalarga doir masalarni yechish. Misol: Т oshkentda Dekret vaqti 15 h 7 m 42 s bo`lganda Samarqandning o`rtacha Т m vaqtini, poyas vaqtini Т n va Dekret vaqti Т d aniqlang shaharlarning koordinatalari ko`rsatilgan maxsus jadvallardan va poyas nomerlarini N yozib olamiz va berilgan sonlarni yozamiz. Т oshkent Samar q and N 1 =5 N 2 =4 T d1 =15 h 7 m 42 s λ 2 =4 h 27 m 32 s Formulalar: T d =T o +N+1 T m = T o + λ T d1 -T d2 =N 1 -N 2 Yechish yuli: T d =15 h 7 m 42 s Т d =15 h 7 m 42 s ( Т +1) =6 h N 1 -N 2 =1 h ……………….. ....................... T 0 =9 h 7 m 42 s T d2 =14 h 7 m 42 s λ 2 =4 h 27 m 32 s -1 .......................... ........................ T d =13 h 35 m 24 s T d =13 h 7 m 42 s Biz bu ishda universal asbob teodolit bilan tanishamiz. Тeodolit geofizik va Astronomik burchaklarni ulchashga muljallangan kuchirma asbobdir. Unda ko`rish trubasi gorizontal uk atrofida, Gorizontal uq esa, uz navbatida, Asbob korpusi bilan birgalikda vertikal uk atrofida aylanishi mumkin. Universal asboblar astronomiyada asosan gorizontal koordinatlarni ( h va A) ani q ulchash ma q sadida qo` llaniladi. Т eodolitning gorizontal va vertikal u q lariga graduslar h amda ularning ulushlariga bo`lingan doiralar urnatilgan bo`ladi. Gorizontal va vertikal doiralardan ko`rish trubasi yo`naltirilgan nu q taning balandligi ( h ) va azimutga (A) doir h isoblar olinadi.

5-rasm Т eodolitning pastki q ismi gradus va uning ulushlariga bo`lingan gorizontal doira-limb (1), kutaruvchi vintlar (17), bilan ta`minlangan temir taglik (trinojlik)dan iborat 4-rasm. Limb va taglik konussimon u q lar sistemasi yordamida bo g` langan. Bu uklarning biriga, limbga konsentrik h olda, ichki gorizontal doira-alidada (4) berkitilgan. U limbdan h isob olish uchun xizmat q iluvchi 0 shtrixdan teng masofada utkazilgan shtrixlardan iborat verner yoki (nonius) (5) bilan ta`minlangan. Тeodolitning ustki qismi ko`rish trubasi (8), gorizontal alidadaga tayanuvchi ustunlar (7) maxkamlangan gorizontal uk (6) atrofida erkin aylanadi. Тrubaning gorizontal ukiga maxkamlangan ichki doira limb (10) uk bilan birgalikda vertikal tekislikda aylanadi. Тashki vertikal doira alidadada (11) trubaning postavkalari bilan berkitilgan bulib, vertikal tekislikda aylanmaydi. Kurish trubasining vertikal uk atrofida aylanma xarakatiga gorizontal limbni maxkamlovchi vint (15) yordamida, trubaning gorizontal uk atrofida burilishiga esa vertikal limbni maxkamlaydigan vint (12) yordamida chek quyish mumkin. Kisuvchi vintlar (12,15) maxkamlagich trubani va gorizontal xam vertikal doiralarni mikrometrik vintlar (2,12) yordamida kichgina burchaklarga burish mumkin, Asbobni gorizontal tekislikda aniq

urnatish uchun silindrik shakldagi adilaklar (13,14) xizmat kiladi; ularning pufakchalari uchoyokka urnatilgan vintlar yordamida adilak markaziga keltirilgan. Тeodolit ko`rish trubasi ob`ektivining fokal tekisligida (ob`ektiv optik uqiga tik ravishda) yassi tiniq shisha plastinka urnatilgan bo`lib, uning ustiga, iplar turi deyiluvchi qora ingichka chiziqlar utkazilgan bo`ladi. Qarash chizig`i shu iplar turining markazidan kuzatilayotgan nuqtaga yo`nalishi kerak. Asbobning akulyar qismidagi (6) xalqani burab ko`zatilayotgan jism va iplar turi aniq ko`rinadigan qilinadi. Gorizontal va vertikal limlardagi shtrixlar uch xil uzunlikda bo`lib ular doirani graduslarga va ularning ulushlariga bo`lish uchun xizmat qiladi. Masalan, ТТ-50 asbobida, uzun shtrixlar 0 0 , 10 0 , 20 0 … larni, o`rtacha uzunlikdagilari butun graduslarni, qisqalari xar bir gradusni uch qismga bo`lib, o`ar bir bulak 20´ lik oralikqi belgilaydi. 20´ dan kichikrok yoylarni ulchashda alidada doiralardagi verner (nonus)lardan h isob olinadi. Masalan, 5 rasmda, alidada verneri 0 chi ko`rsatgichigacha limbdan olingan h isob 10 0 40´ ga teng. 0 ko`rsatuvchi shtrix 10 0 40´ bilan 11 0 00´ orasida turib kolgan. Limbdagi 10 0 40´ dan 0 ko`rsatgichgacha bo`lgan orali q hisobi vernerdan olinadi. Verner shtrixlaridan q aysi biri limbdagi bironta shtrixning davomi kabi rupara turib q olsa. Vernerdagi usha shtrixga doir son limbdagi h isobga q ushish kerak bo`lgan yoy minutlarini (yoki uning bulaklarini) ifodalaydi. 5-rasmda vernerdagi 10 ra q ami shtrixi limbdagi shtrixga mos keldi. Demak, umumiy h isob 10 0 40´+10´=10 0 50´ ekan. Burchaklarning ulchash ishlariga kirishishdan oldin, teodolitni ani q gorizontal tekislikda uchoyo qq a urnatish (asbobni nivelirlash) lozim. Buning uchun teodolitni vertikal UK atrofida burab, adilak (4,10,14) larning birontasini kutaruvchi vintlar (2)ning istalgan nu q tasidan utgan chizi qq a parallel q ilib joylashtiriladi va kutaruvchi vintlarni karama-karshi tomonga burab, adilak pufagini markazga keltiradilar. Keyingi asbobni 90 0 burib uchinchi kutaruvchi vint yordamida adilak pufakchasi yana markazga keltiriladi. Pufakchani adilak markaziga olib kelish jarayoni bir

necha martaba takrorlanadi. Asbobning istalgan xolatiga pufakcha atilak markazidan siljimaydigan bo`lganida ta`lim ma q sadida q ullanilayotgan teodolit tu g` rilandi- ( nivelirlandi ) deb h isoblash mumkin. Keyin asbobning kuzatish trubasini uzo q ro q da joylashgan istalgan jismga (masalan, biron murining q irrasiga) tu g` rilanadi. (Okulyarning ko`rish maydoniga uzaro kesishgan iplar va kuzatilayotgan muri ani q ko`rinmaadigan bo`lguncha 6 vintlar buraladi va murining bironta belgili joyi okulyar markaziga olib kelinadi). Asbobni xatosiz deb, uning gorizontal uki matematik gorizont tekisligida joylashgan desak, trubani gorizontal u q atrofida aylantirganda uning vazir u q i yo`nalishi va matematik gorizont tekisligi yo`nalishlariga doir vertikal doiradan olingan hi soblar ayirmasi shu ob`ektning balandligi h ni ifodalaydi. Agar janub nuktasi yo`nalishida bironta belgili jism bo`lib, uni xam kuzatilsa, ob`ektni va usha belgini kuzatganda gorizontal doiradan olingan h isoblar ayirmasi ob`ektning azimut A ga teng bo`ladi. Vertikal doiraning limbi turba bilan birga aylanadi, aldida esa trubaning podstavkasiga ma h kamlangan. Т rubaning vazir u q i gorizontal joylashganda, aldidaning nolinchi diametri (0 ko`rsatgichi) matematik gorizont tekisligida bo`lmasligi mumkin, ya`ni aldidadagi 0 ko`rsatgich ruparasida limbaning 0 ra q ami emas, undan biroz far q q iluvchi h isob bo`lishi mumkin. Bu h isobni e`tiborga olish, ya`ni 0 urni yoki zenitning urni Z o deb kuzatish asbobning trubasi ( vazir uki) zenitga karatilgandagi vertikal doiradan olingan hisobga aytiladi. Zenitning urni amalda Yerdagi xarakatsiz jismni yoki Kutb yulduzini kuzatib aniqlanadi. Bunda kuzatilayotgan jismga teodolitning trubasi ikki marta tu g` rilanadi: birinchi marta okulyardan q aravchiga nisbatan vertikal doira trubaning ung tomonida (D-ungda) bo`lsa, ikkinchi marta – chap tomonida (D-chapda) bo`lishi kerak. Shu xolatlarda vertikal doiradan (V,D) ung va (V,D) chap hisoblar olinadi. Olingan hisoblar asosida zenitning urni. Zo = ((B.D.)ung + (B.D.)chap)/2 va jismning h akikiy zenit uzo q ligi Z = ± ((B.D.)ung + (B.D.)chap)/2 = ± ((B.D.ung – Zo)= ± (Zo-B.D)chap formulalardan topiladi. Т eodolit bilan ishlash praktikasida q abul q ilinishicha tug`ri ( nivelir ) langan asbob trubasi kuzatilayotgan jismga oldin (V.D.) ung xolatda tu g` rilanib, vertikal va gorizontal doiralardagi lupa (I va II) lardan hisob yozib olinadi. Keyin mahkamlovchi vintlar bushatilib, truba 180 0 ga buriladi va (V,D) chap xolatda jismning oldingi nuktasi yana okulyar markaziga olib kelinadi, yana vertikal va gorizontal doiralardan hisob yozib olinadi.

Olingan hisoblar, (Yerdagi jismni yoki osmon jismini kuzatishdan kat`iy nazar) masalan, tubandagicha yoziladi. Gorizontal doira (G.D.) dan Vertikal doira (V,D) dan olingan hisoblarning urtachasini topishda «Doira ungda» xolatdagi I-noniusdan olingan hisobning butun graduslari, mioolimizda (G.D.) va II 0 , (V.D.)da 186 0 lar, asosiy, uzgarmas deb h isoblanadi va I,II noniuslardan D-ungda, D-chapda olingan minut va sekundlargina kushiladi va yi g` indi turtga bo`linadi (o`rtachalanadi). Olingan o`rtacha h isoblar asosida jismning balandligi (h) va azimut (A) topiladi. Misolimizda zenitning urni: Zo=(186 0 33´ + 353 0 29´)/2 = 270 0 1´, jismning zenit uzokligi Z=±(186 0 33´ - 270 0 1´)= 83 0 28´ va uning balandligi h=90 0 - 83 0 28´ = 6 0 32´ buladi. Jismning azimiti A = (G.D.)urt – (G.D)j.n. = 11 0 17 – (G.D)j.n; (j.n. – janub nuktasi) buladi. Janub nu q tasining urnini ani q lash, kuzatish joyidagi meridian yo`nalishini topishni talab q iladi. Meridian yo`nalishini ani q lash esa, Quyosh yoki yulduzlar yu q ori kulminatsiyada yoki kulminatsiyaga ya q in bo`lgan paytlarda kuzatish or q ali topiladi. 1. Meridian yo`nalishini ani q lash Asbobni ani q urnatib tu g` rilangach, teodolit turgan joyning meridiani yo`nalishini aniqlash, astronomik kuzatishlar uchun muxim operatsiya h isoblanadi. Meridian qutb va zenitdan utuvchi kata aylanadir., shuning uchun teodolit trubasida q utb yulduzi ko`rinmaadigan q ilib tu g` rilanadi, keyin trubani 180 0 burib janub tomonda yu q ori kulminatsiyaga yakin turgan bironta yulduz kuzatiladi. Bunda yulduzning tasvirini okulyar markaziga (iplar turli markaziga) olib kelinadi va gorizontal doiradan L 1 hisobi olinadi, keyin trubaning balandligini uzgartirmasdan (vertikal doira vintlari buralmaydi) uni azimut mikrometr vint (13) yordamida yulduz orkasidan siljitib boriladi. Birozdan sung uning tasviri yana bir marta okulyardagi ishlar turi markazidan utadi. Shu paytda yulduzni kuzatish tuxtatiladi, gorizontal doiradan ikkinchi L 2 hisobi olinadi va L 1, L 2 h isoblari olingan paytlarda yulduzning balandliklari h 1 = h 2 bo`ladi. Shuning uchun bu usulga teng balandliklar usuli xam deyiladi.

Olingan L 1 va L 2 hisoblar yigindisini yarim janub nuktasi yo`nalishiga mos bo`lgan M j.n. hisobni ko`rsatadi, ya`ni Mj.n. = (L 1 + L 2 )/2 buladi. Agar Mj.n. yo`nalishiga mos yerdagi jism belgilab quyilsa astronomik kuzatishlarda undan foydalanish mumkin bo`ladi. Х uddi shu usul bilan Q uyoshni kuzatib xam kuzatish joyining yo`nalishini aniqlash mumkin. Bu xolda kuzatish protsessii davomida  = Quyosh o g` ishining uzgarish mi q dorini h isobga olish kerak. Shuni unutmaslik kerakki meridian yo`nalishini ani q lashda Q uyoshni fakat ranglifiltr or q ali kuzatish mumkin. Yoki uning tasvirini ekranga tushirish yuli bilan ishni bajarishni talab qilish zarur. Qizigan qattiq va suyuq hamda gazlar yuqori temperatura bosimlarda uzluksiz spektrlarni chiqaradi. Qizigan gaz va buglar past bosimlarda nurlaganda alohida monoxromatik yorug` chiziqlarni qora fonda beradi. Har bir ximiyaviy element uz nurlanish spektriga ega. Shuning uchun ixtiyoriy gaz shaklida moddaning nurlanishini, ximiyaviy sostavini aniqlash mumkin. Spektrdagi qora chiziqlar yutilish spektri Kirxkov qonuni orqali aniqlanadi. Bu qonunga asosan istalgan gaz atomi qanday tulkinlarni chiqarsa, shunday tulqin uzunlikdagi tulqinni yutadi. Quyosh va boshqa osmoniy jismlarni sifatli spektrlarini analiz qilishda Kirxkov qonuni asos qilib olinadi. Quyosh yutilish spektrini beradi. Bu spektrning hosil bo`lishi quyidagicha: chuqur va zichligi katta qatlamlardan (Quyoshdan) uzluksiz spektr nurlanib, ular sovuk va zichligi kichik Quyosh atmosferasida ayrim tulqin uzunlikdagi nur yutilib – yutilish spektrini hosil qiladi. Shuning uchun uzluksiz spektr fonida ko`p sonli qora (Fraungofer) chiziklari kuzatiladi. Quyosh spektri umuman murakkab uslub, atmosferadagi hosil buladigan spektrlarga Yana yer atmosferasidagi atom va molekulalarni nurni yutilishini kuzatamiz. Fraungofer chiziqlarini hisoblab chiqish natijasida, quyoshda 69 ta Mendeleev jadvalidagi element borligi aniqlandi. Bizga ma`lumki,  chiziqli dispersiya bunday spektrogrammani hamma uchastkalarida doimiy miqdorga ega. Chiziqli dispersiya  ikkita aniqlangan chiziqlar tulqin uzunliklar farqini (   0 ), u chiziqlar orasidagi masofa S nisbatiga teng.  = S - 0  (1)

Dispersiya ma`lum bo`lsa, noma`lum spektrdagi chiziqlarning tulqin uzunligini aniqlash mumkin. Buning uchun 0 spektrdagi chiziq sanoq boshi deb olinib, unga nisbatan qolgan spektrdagi noma`lum chiziqkni tulqin uzunligini topiladi. agar x va 0 orasidagi masofa S x bulsa, unda 0  x = ±  S x (2) buladi. Bundan izlanayotgan spektrdagi chiziqning tulqin uzunligi 0  x ±  S x (3) buladi. Bunda «plyus» 0 dan qizil tomonga, «minus» binafsha spektr tomonga bo`lganda olinadi. Sungra spektral chiziqlar jadvalidan topilgan tulqin uzunligi qaysi elementga taalluqli ekanligi aniqlanib, natijada quyosh atmosferasini ximiyaviy sostavi topiladi. Misol: Quyosh spektrini, olgan spektrografni dispersiyasini aniqlab, tulqin uzunligi x bo`lgan chiziqni ximiyaviy sostavi topilsin. Agar 0 = 3162,4 0 A va  = 5191,5 0 A bo`lsa. yechish: 0 va  chiziqlar orasidagi masofani lineyka yoki lupa orqali ulchaymiz, S=36,5 mm va (1) dan foydalanib dispersiyani topamiz.  = S 0  = 5, 36 4, 5162 5, 5191  = 0,797 мм A 0 ni sanoq sistemasi boshi deb hisoblab izlanayotgan chiziq х bilan 0 orasidagi masofani S x ni ulchaymiz. S x =11,5 mm. Qizil spektr tomonga joylashgan х chiziqni tulkin uzunligini hisoblaylik. х = 0 +  S x = 5162,4+0,797 * 11,5=5171,6 0 A. Jadvaldan (XI) [3]: х =5171,6 0 A chiziq kalsiy Sa elementi ekanligi topiladi. Quyoshda ulkan fizik protsesslar hosil bo`lib, quyosh aktivligini hosil qiladi. Rasm 10-11

10-rasm 11-rasm Quyosh aktivligi odatda dog`lar soni bilan (Volf soni W) bilan harakterlanadi. W = K (10 g + f) bunda g dog`lar gruppasining soni (alohida bitta yoki juft dog`lar ham kiradi), f dog`larning hammasining soni (gruppadagilar ham hisobga olinadi), K – proporsionallik koeffitsenti u asbobga, kuzatish metodiga, kuzatuvchining moxirligiga bog`lik, odatda K=1 deb oladilar. Dog`lar yuzasi Quyosh diski yuzasining million (10 ) buladigdagi qismi, maxsus paletkaga, ekranda olingan tasvirni quyib topiladi. Dog`lar gruppasining yuzasi uni tashkil qiluvchi dog`lar yuzasi yig`indisiga teng. S Σ = Σ Si bunda Si aloxida quyosh dogi yuzasi, Quyosh ekvatori Quyosh aylanish uqiga perpendikulyar bo`lib, ekliptika tekisligi bilan 7 0 15 ` hosil qiladi. Quyoshning aylanishi Yer aylanish yo`nalishida bo`lib, lekin qattiq jismdek aylanmaydi. Burchakli tezligi ekvatorda maksimal qiymatga ega bo`lib, qutbga yaqinlashishi bilan kamayib boradi. Quyoshning siderik aylanishi (27 sutkadan ekvatorda to 30 sutkagacha qutbida) va sinodik aylanishi (27 sutkadan ekvatorda to 32 sutkagacha qutbida) bo`ladi. Ekvatorda chiziqli tezligi 2 km/s ni tashkil qiladi. Quyoshni aylanish davri 1 – marta kuzatishda dog`larning ko`rinmagan harakatiga asosan topilgan. Sutka davomida quyoshning burchakli tezligi (siderik aylanishi uchun) W 0 = 14 0 ,4 – 3 0 sin 2 φ ga teng,

bunda φ geografik kenglik yoki Quyosh markazidan shu nuqtaga utkazilgan radius bilan ekvator orasidagi burchak. Dopler efektiga asosan spektr chiziqlarining quyosh diski chetida siljishiga qarab quyosh aylanish tezligi va yo`nalishini topish mumkin. Yulduzlar astronomiyasida yulduz sostavi tuzilishi, dinamikasi va evolyutsiyasini urganishda statistika, astrofizika va astrometriya metodlarini qullashdan foydalanadilar. Kosmik ob`ektning eng harakterli tomoni uning nurlanish energiya miqdori uning (yarqirashi) hisoblanadi. Yulduzlar yarqirashi va yulduzlar kattaligi haqida Yulduzlar, planetalar va ularning yuldoshlari, suniy kosmiy ob`ektlarni yarqirashini harakterlash uchun yarqirash (Ye) tushunchasi kiritilgan bo`lib, u fizikadagi yoritilganlik (Ye) ma`nosini bidiradi. Yoritilganlik (U) esa ma`lum Δ S sirtning nuqtasiga tushayotgan yorug`lik oqimi F ga, ya`ni Ye = )1( S Ф  ga teng. Yulduz kattaligi m – esa, yulduz yarkirash ulchovi hisoblanadi. Veber-Fexnerning psixologofiziologik qonuniga asosan Ye bilan m ni bog`lashda logarifmik shkala ishlatiladi. Veber-Fexner qonuni quyidagicha: agar yarqirash Ye geometrik progressiya ko`rinmaishida uzgarsa unga mos ravishda uni xis qilish (yulduz kattaligi) arifmetik progressiyasi ko`rinmaishida uzgaradi. Agar ikki ob`ektni m k va m i , E k va E i yulduz kattaliklari va yarqirashi bo`lsa E k >E i ; m k <m i da 1g i k E E =0,4 (m i – m k ) (2) buladi. Bu (2) chi formula Pogson formulasidir. Yulduzlar kattaligini har xil fotometrik sistemalari mavjud bo`lib, u nurlanishni qabul qilish priyomnigi va yoruglik filtrlariga bog`lik. Kup ishlatiladigan uch rangli sistema IVV deb yuritiladi. (I – yulduz kattaligi ultra binafsha spektr qismida 350 nm; V – Kuk 435 nm; V – sariq 555 nm). V sistemadagi yulduzlar kattaligi fotografik kattalikka m pg yaqin, V sistemada esa fotovizual kattalikka m pv yaqin bo`ladi.

Р ar xil fotometrik sistemalarda olingan yulduz kattaliklarining ayirmasiga rang ko`rsatkichi deyilib, u ob`ektning spektrda energiya taksimotini ko`rsatadi. S = m pg - m pv (3) AO – klasidagi yulduzlar uchun S = 0 ga teng. Quyoshning rang ko`rsatkichi S 0 = m pg - m pv = + 0,63 ga teng. Yoritgichning absolyut kattaligi M (10 ps masofada) M = m+ 5 – 51g D (4) bunda D parseklarda ifodalangan. D = 1/ ga teng, bunda  yulduzning yillik paralaksi sekund yoylarda bulsa, unda M = m + 5 + 51g  (4´) bo`ladi. Quyoshning absolyut yulduz kattaligi M 0 quyidagi formula bilan topiladi. M 0 = m 0 +5 – 51gD (5) bunda D = 206265 1 ps Quyoshni ko`rinmaarli yulduz kattaligi V sistemada m 0 = V 0 = - 26 m , 78 deb olsak unda uning absolyut fotovizual sistemada yulduz kattaligi M opt = -26 m , 78 +5 m – 51g *(1/206265) bo`lib, (V sistemada) M opv = + 4 m , 96 ga teng bo`ladi. Yulduz yarqirashi (nurlanishi) L bo`lsa, L = 0m m E E = 2,512 ga teng. 1gL =0,4 (M 0 – M ) (6) Karali osmoniy jismlarni yarqirash summasi Ye Σ k har bir komponentda yarqirash yig`indisidan iborat. Ye Σ k = Σ Ye k doim m Σ k = Σ m k ni yodda saqlang. Yulduzlar astronomiyasida uzunlik birliklari: Yoruglik yili (Yer i) – bir yilda yoruglik 3*10 5 km/sek tezlik bilan bosib utgan yuliga aytiladi. Parsek (ps) – yulduzgacha bulgan masofa bulib, yulduzdan Karaganda Yer orbitasining urtacha radiusini 1´´ bilan ko`rinmaishidir. Kiloparsek = 1 kps = 10 ps Megoparsek = 1 mps = 10 ps 1 Yoruglik yili = 0,3064 ps = 63198 a.b = 9,48*10 12 km 1 ps = 3,26 yer yili = 206265 a.b = 30,857*10 12 km

Yulduzning balometrik yarkirashi (nurlanishi) L bilan effektiv temperaturasi Т ef va R orasida boglanish bor. L ” =4 R 2 * GT 4 *ef (7) Yulduz radiusini quyidagi formuladan aniqlanadi. R=R o (T o / T*ef ) 2 o L L / " (8) lgR ” /R o =1/2*lgL ” /L o +2lgT o /T *ef (8 ` ) Agar yulduzgacha bulgan masofa r va burchak diametri d ma`lum bo`lsa, unda yulduzning chiziqli diametri bunda d – Yoy sekundlarda, r – parseklarda ifodalanishi kerak. Adabiyotlar: 1. B.A.Voronsov-Velyalinov Astronomiya darslik Toshkent. O ` qituvchi. 1990y. 2. P.I. Bakulin i dr. «Kurs obshey astranomiya» M. 1982 g. 3. G.Mirsalimova va A.Raximova «Umumiy astronomiya kursi» 1977 y. 4. M.Mamadazimov «Maktabda astronomiya o ` qitish» T. 1993 y.

5. A.Zolotov «Astronomiya» 6. B.Mirzaxmedov L.Xolmamatova «Ta ` limda takvim» T.,2001 yil 7. Dagayev «Praktikuyem po astronomii» 1979 g. 8. Astronomicheskiy kalendar M. 2000 g. 9. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Vaqtni o’lchash asoslari

Bussol yordamida azimutni aniqlash

Quyosh va Oy tutililishi

Quyosh tizimi

Yulduzlarning kichik atlaslari. Osmondagi turli ob'yektlar