Спектрографлар ва уларнинг асосий кўрсатгичлари - Astronomiya - Referatlar

Спектрографлар ва уларнинг асосий кўрсатгичлари

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

Спектрографлар ва уларнинг асосий кўрсатгичлари Режа: 1. Ïðèçìàëè ñïåêòðîãðàô. 2. Äèôðàêöèîí ïàíæàðàëè ñïåêòðîãðàô. 3. Ñïåêòðîãðàôíè òåëåñêîïãà уðíàòèø âà èøëàòèø. 4. Þëäóç ñïåêòðîãðàôëàðè. 5. Ôîòîìåòðëàð.

Ñïåêòðîãðàô õàì ¸ðèòкè÷äàí êåëà¸òãàí âà îáåêòèâäà éèãèëãàí íóðëàðãà äàñòëàáêè èøëîâ áåðèø ìàкñàäèäà куëëàíèëàäè. Ó òåëåñêîïíèíã îêóëÿð уðíàòèëàäèãàí кèñìèãà,îêóëÿð уðíèãà, ÿúíè ôîêàë òåêèñëèê îðкàñèãà уðíàòèëàäè. Ñïåêòðîãðàôíèíã êèðèø òèðкèøè ôîêàë òåêèñëèêäà æîéëàøèøè êåðàê. Ñïåêòðîãðàôíèíã îïòèê êó÷è ¸êè íèñáèé òåøèãè òåëåñêîïíèêèãà òåíã áуëèøè óíè åôôåêòèâ èøëàøèíè òàìèíëàéäè. Ñïåêòðîãðàô ¸ðèòкè÷äàí êåëà¸òãàí îк íóðíè ìîíîõðîìàòèê òàøêèë ýòóâ÷èëàðãà àæðàòàäè âà óëàðíè òуëкèí óçóíëèêëàðè áуéè÷à ¸íìà-¸í æîéëàøòèðàäè ÿúíè ñïåêòðãà ¸éàäè âà áó ñïåêòðíè ñóðàòãà òóøèðèøãà èìêîí áåðàäè. Ìàëóìêè îк íóð êâàðö ïðèçìàäàí уòãàíäà ¸êè äèôðàêöèîí ïàíæàðàäàí àêñ кàéòãàíäà ðàíãëè íóðëàðãà ¸éèëàäè, øóíãà êуðà ñïåêòðîãàôëàð èêêè õèë áуëàäè: ïðèçìàëè âà äèôðàêöèîí ïàíæàðàëè. 1. Ïðèçìàëè ñïåêòðîãðàô. Ïðèçìàëè ñïåêòðîãðàô îк íóðíè êâàðö ïðèçìàäàí уòà¸òãàíäà ñèíèøèãà âà ïðèçìàíèíã ñèíäèðèø êîýôôèöèåíòè( n  ) òуëкèí óçóíëèãèãà áîãëèкëèãèãà ÿíè кèñкà òуëкèíëè íóðëàðíè óçóí òуëкèíëèëàðãà êàðàãàíäà êó÷ëèðîк ñèíèøèãà àñîñëàíãàí. Áóíäàé ñïåêòðîãðàô êèðèø òèðкèøè( S ) ãà ýãà âà ïðèçìàäàí ( P ), êîëëèìàòîð( O 1 ) âà êàìåðà( O 2 ) ëèíçàëàðèäàí âà íóðëàíèø ïðèåìíèãè уðíàòèëãàí êàìåðà( C )äàí òàøêèë òîïàäè. Êîëëèìàòîð l óçóíëèêäàãè êèðèø òèðкèøèäàí øóíäàé ìàñîôàäà уðíàòèëàäèêè òèðкèøäàí ñî÷èëà¸òãàí íóðëàð óíäàí òуëà уòàäè âà ïàðàëëåëü íóðãà

àéëàíàäè. Áу íóðëàð éуëèãà ïðèçìà øóíäàé уðíàòèëàäèêè, àââàëî ïðèçìàíèíã àñîñè êèðèø òèðкèøèãà ïàðàëëåëü áуëèøè øàðò, êåéèí êîëëèìàòîðäàí êåëà¸òãàí ïàðàëëåëü íóðëàðíè áàð÷àñè ïðèçìàäàí уòèøè øàðò. Ïðèçìàäàí уòãàí, ðàíãëè íóðëàðãà àæðàëãàí íóðëàíèø êàìåðà ëèíçàäàí òуëèк уòàäè, Êàìåðà ëèíçà уç ôîêàë òåêèñëèãèäà ðàíãëè íóðëàð êåòìà-êåòëèãèíè, ñïåêòðíè, òóçàäè. Ñïåêòðíè áèð òîìîíèäà кèçèë íóðëàð èêêèí÷è òîìîíèäà áèíàôøà íóðëàð âà óëàð îðàñèäà кèðìèçè, ñàðèк, ÿøèë, êуê, õàâîðàíã íóðëàð æîéëàøàäèëàð. Ðàíãëè íóðëàð êåòìà-êåòëèãè òóòàø ¸êè óçëóêñèç ñïåêòðíè õîñèë кèëàäè.Áóíäàé ñïåêòð ñóðàòãà îëèíèøè ¸êè ìàãíèò òàñìàãà ¸çèá îëèíèøè ìóìêèí. Øóíäàé кèëèá êèðèø òèðкèøè ïðèçìàíèíã àñîñèãà ïàðàëëåëü âà êîëëèìàòîðíèíã ôîêàë òåêèñëèãèäà æîéëàøòèðèëãàíäà þкîðè ñèôàòëè ñïåкòð îëèø ìóìкèí. Áóíäàí òàøкàðè ó òåëåñêîï îáåêòèâèíèíã ôîêàë òåêèñëèãèãà æîéëàøòèðèëèøè çàðóð. Ýíäè ñïåêòðîãðàôíè äèñïåðñèÿñè, ÿúíè ó òóçãàí ñïåêòðäà òуëкèíëàðíè ¸éèëèø äàðàæàñè ¸êè óëàðíè æîéëàíèø çè÷ëèãè, áèëàí òàíèøàéëèê. Àãàð íóð ïðèçìàãà i áóð÷àê îñòèäà òóøñà ó ïðèçìàäàí r áóð÷àê îñòèäà ÷èкàäè. Ïðèçìàíèíã ñèíäèðèø кîýôôèöåíòè n = sin i / sin r . Àãàð ïðèçìàíèíã ó÷èäàãè áóð÷àãè  áуëñà ó õîëäà r =  / 2 âà ïðèçìàäàí уòãàí íóð áèëàí óíãà òóøà¸òãàí íóð îðàñèäàãè áóð÷àê  0 =2 i -  ( 3.3.1). Áó õîëäà sin i=n sin  /2 âà sin  0 /2 =sin  /2 (ncos  /2 -cos i ). i âà  0 ïðèçìàíèíã ñèíäèðèø êîýôôèöèåíòèãà áîãëèк. Àãàð (3.3.1) íè n áуéè÷à äèôôåðåíöèàëëàñàê ó õîëäà d  0 /dn=2 di /dn âà ñîs i di = sin  /2 dn, áóíäàí di /dn = sin  /2 / cos i = sin  /2 /  ( 1-n 2 sin 2  /2 ) âà d  0 /dn=2 sin  /2 /  ( 1-n 2 sin 2  /2 ) .

Ïðèçìàíèíã ñèíäèðèø êîýôôèöèåíòè n  íóðíèíã òуëкèí óçóíëèãè îðàñèäàãè áîãëàíèø Êîðíþ ôîðìóëàñè ¸ðäàìèäà кóéèäàãè÷à èôîäàëàíàäè. n  =n 0 +C / (  -  0 ) , áó åðäà n 0 òуëкèí óçóíëèãè  0 áуëãàí íóð ó÷óí ïðèçìàíèíã ñèíäèðèø êîýôôèöèåíòè Ñ - äîèìèé ìèкäîð. Áó áîãëàíèøíè äèôôåðåíöèàëëàñàê dn / d  = - Ñ / (  -  0 ) 2 . Øóíäàé кèëèá d  0 / d  =-(2 sin  /2 /  ( 1-n 2 sin 2  /2 ))( Ñ / (  -  0 ) 2 ) (3.3.2). Áó ïðèçìàíèíã áóð÷àêèé äèñïåðñèÿñè(ñïåêòðãà ¸éèø äàðàæàñè)äèð. Àãàð f êàìåðà ëèíçàíèíã ôîêóñ ìàñîôàñè áуëñà ó õîëäà ñïåêòðäà ÷èçèкèé äèñïåðñèÿ ds / d  =f d  0 / d  âà ó áèð òуëкèí óçóíëèãè áèðëèãèãà ñïåêòð áуéëàá кàí÷à óçóíëèê áèðëèãè òуãðè êåëèøèíè( ìì/ À ) êуðñàòàäè. ×èçèкèé äèñïåðñèÿ ïðèçìàíèíã ó÷èäàãè áóð÷àãèãà, ñèíäèðèø êîýôôèöèåíòèãà âà êàìåðà ëèíçàíèíã ôîêóñ ìàñîôàñèãà áîãëèк. Àñòðîôèçèêàäà, îäàòäà, òåñêàðè äèñïåðñèÿ( d  / ds) куëëàíèëàäè âà ó ñïåêòð áуéëàá áèð óçóíëèê áèðëèãèãà кàí÷à òуëкèí óçóíëèãè áèðëèãè òуãðè êåëèøèíè êуðñàòàäè( À/ ìì). Áèòòà ïðèçìàëè ñïåêòðîãðàôëàðäà äèñïåðñèÿ 100 À / ìì . Áèðîк ïðèçìà îðкàñèãà, óíäàí ÷èкà¸òãàí ðàíãëè íóðëàð éуëèãà, ÿíà áèòòà, èêêèòà ïðèçìàëàð куéèø ìóìêèí. Íàòèæàäà äèñïåðñèÿ áèðíå÷à ìàðòà îøàäè. Ïðèçìàëè ñïåêòðîãðàôëàðíèíã äèñïåðñèÿñè àòðîôíèíã òåìïåðàòóðàñèãà áîãëèк âà ïðèçìà òåìïåðàòóðàñèíè îç ìèкäîðãà уçãàðèøè äèñïåðñèÿíè уçãàðòèðèá þáîðàäè. Øóíèíã ó÷óí áóíäàé ñïåêòðîãðàôëàðíè òåìïåðàòóðàñè äåÿðëè уçãàðìàéäèãàí (  Ò  0.01) òåðìîñòàò è÷èãà æîéëàøòèðèëàäè. Êâàðö ïðèçìàäà óëüòðàáèíàôøà íóðëàð êó÷ëè þòèëàäè âà ñïåêòðíèíã áó кèñкà òуëкèíëè кèñìèãà ïðèçìàëè ñïåêòðîãðàôëàðíè куëëàø ìàкñàäãà ìóâîôèк ýìàñ.

Ïðèçìàëè ñïåêòðîãðàôíèíã ÿíà áèð êуðñàòêè÷è, áó óíèíã àæðàòàîëèø êó÷èíè êуðñàòàäè âà ó áèðõèë èíòåíñèâëèêäàãè( îäàòäà êó÷ñèç) ¸íìà-¸í æîéëàøãàí áèðîк àëîõèäà-àëîõèäà êуðèíàäèãàí èêêèòà ñïåêòðàë ÷èçèкëàð îðàñèäàãè òуëкèí óçóíëèãè áèðëèêëàðèäà èôîäàëàíãàí R= (  /  ) -1 ìèíèìàë ìàñîôà (  ) áèëàí áåëãèëàíàäè. ¨íìà-¸í æîéëàøãàí áèðõèë èíòåíñèâëèêäàãè èêêèòà ÷èçèк áåðèëãàí ñïåêòðîãðàôäà àëîõèäà- àëîõèäà êуðèíàäè àãàð óëàð îðàñèäàãè ìàñîôà  12  áуëñà. Îäàòäà R áèðíå÷à уí ìèíãäàí þç ìèíãà÷à îðàëèкäà áуëàäè. 2. Äèôðàêöèîí ïàíæàðàëè ñïåêòðîãðàô. Áóíäàé ñïåêòðîãðàô ¸íìà-¸í æîéëàøãàí òèðкèøëàðäàí уòà¸òãàí íóðíè äèôðàêöèÿñèãà âà èíòåðôåðåíöèÿñèãà àñîñëàíãàí. Àñòðîôèçèêàäà, îäàòäà, ÿññè êуçãóñèìîí äèôðàêñèîí ïàíæàðà куëëàíèëàäè âà ó ìàñóñ ìàøèíà ¸ðäàìèäà ïàðàëëåëü, òåíã( a ) îðàëèкäà ÷èçèкëàð уéèëãàí(÷èçèëãàí) êуçãóäàí èáîðàò áуëàäè. Áóíäàé êуçãóãà òóøà¸òãàí íóð óíäàí àêñ кàéòàäè âà îðàëèкëàð êè÷èê áуëãàíè ó÷óí êó÷ëè äàðàæàäà äèôðàêöèÿëàíàäè. ¨íìà-¸í æîéëàøãàí ÷èçèкëàðäàí äèôðàêöèÿëàíãàí íóð èíòåðôåðåíöèÿëàíàäè, ÿúíè  áóð÷àê îñòèäà òóøà¸òãàí íóðëàíèø  mê éуíàëèøëàðäà sin   sin  mê =( 2m+1)  /2a áèð áèðëèê ôàçàëàð ôàðкèãà âà ìàêñèìàë èíòåíñèâëèêêà ýãà áуëàäè âà  mi éуíàëèøäà sin   sin  mi =m  /a ÿðèì áèðëèê ôàçàëàð ôàðкèãà âà ìèíèìàë èíòåíñèâëèêêà ýãà áуëàäè. Àãàð íóð ïàíæàðàãà òèê òóøà¸òãàí, ïàíæàðà N òà øòðèõäàí òàøêèë òîïãàí âà øòðèõëàð îðàñèäàãè ìàñîôà b áуëñà ìàêñèìóìëàð  sin  n =  n  /N(a+b) (3.3.3)

,áуëãàí  n éуíàëèøëàðãà òуãðè êåëàäè âà n=0, N, 2N,.....Ïàíæàðàäàí кàéòãàí, äèôðàëöèÿëàíãàí íóðíèíã ìàðêàçèé ìàêñèìóìèäàí áîøкà áàð÷à ìàêñèìóìëàðè ñïêòðãà àæðàëàäè. Áó ñïåêòðëàðäà äèñïåðñèÿíè òîïèø ó÷óí ïàíæàðà ôîðìóëàñè(3.3.3)íè  áуéè÷à äèôôåðåíöèàëëàéìèç. d  /d  =  m/(a+b) cos  (3.3.4). Ïàíæàðàãà òèê éуíàëèøäà æîéëàøãàí ñïåêòð ó÷óí   0 âà cos  =1. Àãàð C=1/(a+b) áåëãèëàø êèðèòñàê ó õîëäà d  /d  =  mC  10 -7 ðàäèàí/ A. C-äèôðàêñèîí ïàíæàðàíèíã äîèìèéñè äåá àòàëàäè âà áèð ìì äà øòðèõëàð(÷èçèкëàð) ñîíèãà òåíã. Õîçèðãè ïàéòäà Ñ=300, 600, 1200 øòðèõ/ìì ïàíæàðàëàð ó÷ðàéäè. Äèôðàêñèîí ñïåêòðãà êàìàëàê ìèñîë áуëàîëàäè. Ó , îäàòäà, кó¸øãà íèñáàòàí кàðàìà-кàðøè òîìîíäà ¸ìãèð ¸ãà¸òãàí ïàéòäà, ¸ìãèð òîì÷èëàðè õîñèë кèëãàí ñóâ “èïëàð”íè кó¸ø ¸ðèòèá òóðãàíäà óëàð ñàõíèäà êóçàòèëàäè. Áó õîëäà ¸ìãèð òîì÷èëàðè õîñèë кèëãàí ñóâ èïëàðäàí кàéòãàí кó¸ø íóðëàðè äèôðàêöèÿëàíàäè âà èíòåðôåðåíöèÿëàíàäè, íàòèæàäà êàìàëàê êуðèíàäè. Êàìàëàêíè ôîíòàí ñóâè ñàõíèäà õàì êуðèø ìóìêèí. Áóíäà кó¸ø îðкà òîìîíèíãèçäà áуëàäè. Ïàíæàðàãà íóð ïàðàëëåëü òóøãàíäà ñïåêòð ñèôàòëè âà ïàíæàðàäàí кàéòãàí ðàíãëè íóðëàð õàì ïàðàëëåëü áуëàäè. Øóíèíã ó÷óí äèôðàêöèîí ñïåêòðîãðàôäà õàì ïðèçìàëè ñïåêòðîãðôäàãè ñèíãàðè êîëëèìàòîð âà êàìåðà ëèíçàëàð ¸êè áîòèк êуçãóñèìîí îáåêòèâëàð куëëàíèëàäè. Êîëëèìàòîð( Î 1 ) îëäèãà, óíèíã ôîêàë òåêèñëèãèãà, êèðèø òèðкèøè(S) уðíàòèëàäè. Ó ïàíæàðà øòðèõëàðèãà ïàðàëëåëü õîëäà уðíàòèëèøè êåðàê. Êàìåðà îáåêòèâè( Î 2 ) ðàíãëè ïàðàëëåëü íóðëàðíè уç ôîêàë òåêèñëèãèãà éèãàäè âà ó åðäà m=0,  1,  2, ........ òàðòèáëè ñïåêòðëàð õîñèë áуëàäè. Ìàðêàçèé ìàêñèìóì m=0 îк íóðäàí èáîðàò âà óíèíã èêêàëà

òîìîíèäà ñèììåòðèê ðàâèøäà áèðèí÷è ( m=  1 ) èêêèí÷è ( m=  2 ) âà õîêîçî äèôðàêöèîí òàðòèá ñïåêòðëàðè æîéëàøàäè. Äèôðàêöèîí ñïåêòðîãðàôíèíã ÷èçèкèé äèñïåðñèÿñè ds/d  =f 2 mC ( ìì/À) (3.3.5). f 2 -êàìåðà îáåêòèâèíèíã ôîêóñ ìàñîôàñè. ÀÑÏ-20 ìàðêàëè кó¸ø ñïåêòðîãðàôè Ñ=600 øò/ìì ïàíæàðà áèëàí æèõîçëàíãàí . Ó àâòîêîëëèìàöèîí( êîëëèìàòîð âà êàìåðà îáåêòèâè âàçèôàñèíè áèòòà áîòèк ñôåðèê êуçãó áàæàðàäè) òèçìäà ÿñàëãàí, f 2 =750 ñì. Áèðèí÷è äèôðàêöèîí òàðòèáäà äèñïåðñèÿñè ds/d  =0,48 ìì/A . Ñïåêòðîãðàôíèíã êèðèø òèðкèøè êåíãëèãè  =f 1  /d 1 . f 1 âà d 1 êîëëèìàòîðíè ôîêóñ ìàñîôàñè âà äèàìåòðè. ÀÑÏ-20 ó÷óí  =35  âà  =0,5  áуëãàíäà  =0,018 ìì . Àìàëäà  áèðîç(1,5 áàðîáàðãà÷à) êàòòàðîк òàíëàíàäè. ÀÑÏ-20 äà  =0,05 ìì ãà÷à åòêàçèëãàíäà ñïåêòðíèíã ñèôàòè áóçèëìàéäè. Äèôðàêñèîí ñïåêòðîãðàôíèíã àæðàòàîëèø êó÷è ïàíæàðàäàãè øòðèõëàðíèíã óìóìèé ñîíè( N) ãà âà äèôðàêñèÿ òàðòèáè(m)ãà áîãëèк ÿúíè R  mN âà ÀÑÏ-20 íèíã áèðèí÷è òàðòèáèäà 90000, èêêèí÷è òàðòèáèäà 130000 âà ó÷èí÷è òàðòèáèäà 160000. 3. Ñïåêòðîãðàôíè òåëåñêîïãà уðíàòèø âà èøëàòèø. Äèôðàêñèîí ñïåêòðîãðàôäà ìàíáàúíèíã íóðè 2n+1 òà äèôðàêñèîí òàðòèáãà àæðàëàäè. Áó 2n òà ñïåêòðäàí áèòòàñè ñóðàòãà îëèíàäè âà òåøèðèëàäè. Íóðíèíã àñîñèé кèñìè(50%) íîëèí÷è(m=0) òàðòèáíè áåðàäè ÿúíè íóð êуï ìèкäîðäà èñðîô áуëàäè. Ìàøàккàò áèëàí éèãèëãàí þëäóç íóðèíè ñïåêòðãà ¸éèøäà áó àéíèкñà ñåçèëàðëèäèð. Õîçèðãè çàìîí äèôðàêñèîí ïàíæàðàëàðèíèíã èø÷è òàðòèáè áåëãèëàíàäè âà óíãà íóðíèíã êуï кèñìè éèãèëàäè. Áóíèíã ó÷óí ïàíæàðà øòðèõëàðèãà øóíäàé øàêë áåðèëàäèêè óíäàí кàéòãàí íóðëàðíèíã êуïðîк кèñìè èø÷è òàðòèá

òîìîí кàéòàðèëàäè. Èø÷è òàðòèáíèíã ¸ðóãëèãè õóääè øóíäàé íîìåðëè îääèé òàðòèáíèêèäàí  25% ãà÷à êуï áуëàäè. Äèôðàêñèîí ñïåêòðîãðàôëàð îäàòäà êàòòà (D  1ì ) òåëåñêîïëàðäà куëëàíèëàäè âà òåëåñêîïíèíã Êóäå ôîêóñèãà куçãîëìàñ õîëàòäà уðíàòèëàäè. Ìàñàëàí Ïîëîìàð òåëåñêîïèäà (D=5ì ,D/F=1/30) òуðòòà Ñ=400 øò/ìì ïàíæàðà ¸íìà-¸í øóíäàé æîéëàøòèðèëãàíêè óëàð áèòòà êàòòà ïàíæàðàäåê èøëàéäè âà ó áèëàí áèðãàëèêäà áèðíå÷à уðíè îëìàøòèðèëàäèãàí áîòèк êуçãóñèìîí êîëëèìàòîð âà êàìåðà îáåêòèâëàð куëëàíèëàäè. Óëàð õàðõèë ¸ðóãëèê êó÷èãà ýãà îïòèê òèçìëàð õîñèë кèëèøãà âà ýíã êàòòà ýêñïîçèöèÿ âàкòè(8-10 ñîàò) áåðèá þëäóç êàòòàëèãè 7 m .5 äàí 16 m ãà÷à áуëãàí þëäóçëàðíèíã äèñïåðöèÿñè áèðíå÷à À/ìì äàí áèðíå÷à уí À/ìì ãà÷à îðàëèкäà áуëãàí ñïåêòðëàðèíè îëèøãà èìêîí áåðàäè. Þëäóçíèíã íóðè ñïåêòðîãðàôíèíã êèðèø òèðкèøèäàí уòèá êîëëèìàòîðãà òóøàäè. Òèðкèø òåкèñëèãèäà þëäóçíèíã òàñâèðè к è÷êèíà (äèôðàêñèîí) ãàðäèø÷à øàêëäà áуëãàíè ó÷óí ñïåêòð õàì èíãè÷êà òàñìà÷à øàêëäà áуëàäè. Áóíäàé ñïåêòðíè òåêøèðèø кèéèí÷èëèêëàð òóãäèðàäè âà þëäóç íóðèíèíã áèð òèðкèøäà òуñèëèá кîëèá êåòàäè âà ñïåêòð õîñèë кèëèøäà èøòèðîê ýòìàéäè. Áó êàì÷èëèêëàðíè òèðкèø îëäèãà öèëèíäðèê ëèíçà кóéèá êàìàéòèðèø ìóìêèí. Ó þëäóç òàñâèðèíè òèðкèø áуéëàá áèðîç ÷уçèá áåðàäè. Íàòèæàäà, áèðèí÷èäàí, òàñâèðäà éèãèëãàí íóð òèðкèøäàí òуëàðîк уòàäè, èêêèí÷èäàí, þëäóç ñïåêòðè áèðíå÷à ìì êåíãëèêäàãè òàñìà÷àãà àéëàíàäè âà óíè òåêøèðèø îñîíëàøàäè. Þëäóç ñåêòðèäàí áèðíå÷à ìì þкîðèðîк âà ïàñòðîккà ëàáîðàòîðèÿ íóð ìàíáúàèíèíã ñïåêòðè õàì òóøèðèëàäè. Áó ñïåêòð ñîëèøòèðìà ñïåêòð äåá àòàëàäè âà ÷èçèкëàðèíèíã òуëкèí óçóíëèãè ìàúëóì áуëãàí áó ñïåêòðäàí óíèíã äèñïåðñèÿñè àíèкëàíàäè âà ëàáîðàòîðèÿ ñïåêòðèãà íèñáàòàí þëäóç ñïåêòðè

÷èçèкëàðèíèíã òуëкèí óçóíëèãè âà ñèëæèøè уë÷àíàäè. Øóíèíãäåê, ñïåêòðîãðàììàíèíã áèð ÷åòèãà ïîãîíàëè кîðàëàòãè÷íèíã ñïåêòðè õàì òóøèðèëàäè âà ó ñïåêòðíè ôîòîìåòðèÿ кèëèøäà êåðàê áуëàäè. 4. Ñïåêòðîãåëèîãðàô âà óíè èøëàø ïðèíöèïè. Ìàëóìêè ñïåêòðäàãè ÷èçèкëàð õàðõèë êåíãëèêêà âà èíòåíñèâëèêêà ýãà. ×èçèкíèíã êåíãëèãè óíè õîñèë кèëãàí àòîìëàðíèíã уòèø ýõòèìîëèãà, ìóõèòíèíã òåìïåðàòóðàñèãà âà çè÷ëèãèãà áîãëèк. Øóíèíã ó÷óí ÷èçèкíèíã êåíãëèãè óíèíã òàáèèé êåíãëèãèäàí уíëàá ìàðòà êàòòà áуëàäè âà òèðкèøíèíã ìîíîõðîìàòèê òàñâèðè ÷èçèкíèíã òàáèèé ïðîôèëèíè òàñâèðëàð ýäè àãàð ó ðåàë ìàâæóä áуëñà. кó¸ø ñïåêòðèäàãè òåëëóðèê ( Åð àòìîñôåðàñèäà õîñèë áуëãàí) ÷èçèкëàð òèðкèøíèíã ìîíîõðîìàòèê òàñâèðèäàí èáîðàò äåñàê êàòòà õàòî кèëìàéìèç. Øóíäàé кèëèá ðåàë þëäóç ¸êè кó¸ø àòìîñôåðàñè øàðîèòèäà õîñèë áуëãàí êåíã ñïåêòðàë ÷èçèкëàð êèðèø òèðкèøèíèíã ìîíîõðîìàòèê òàñâèðëàðèäàí òàøêèë òîïàäè. Àãàð ýíäè ñïåêòðàë ÷èçèк áуéëàá óíèíã îðкàñèãà êåíãëèãè êèðèø òèðкèøèíèêèäåê êåëàäèãàí (÷èкèø) òèðкèø æîéëàøòèðñàê óíäàí уòà¸òãàí íóð ìîíîõðîìàòèê íóð áуëàäè âà ó êèðèø òèðкèøèäàí уòãàí кó¸ø þçèíèíã àéíàí òèðкèø êåíãëèãèäàãè кèñìèíè òàñâèðëàéäè. Ýíäè ÷èкèø òèðкèøè îðкàñèãà ôîòîïëàñòèíêà ¸êè ÑÑD ëèíåéêà уðíàòèá, кó¸ø òàñâèðèíè êèðèø òèðкèøèãà, ôîòîïëàñòèíêàíè ýñà ÷èкèø òèðкèøèãà òèê éуíàëèøäà(ÑÑD íè ¸çèá îëóâ÷è àñáîáãà óëàñàê)áèðõèë òåçëèêäà(ÑÑD õîëèäà ñàêðàá ) õàòàêàòãà êåòèðñàê ôîòîïëàñòèíêàäà кó¸øíèíã ìîíîõðîìàòèê òàñâèðè õîñèë áуëàäè. Áóíäàé àñáîá ñïåêòðîãåëèîãðàô äåá àòàëàäè âà ó êèðèø òèðкèøèíèíã кó¸ø ãàðäèøè þçèäàãè õàðáèð âàçèÿòèãà ìîñ ÷èкèø òèðкèøè îðкàñèäàãè ôîòîïëàñòèíêàäà

ìîíîõðîìàòèê êåñèì îëèøãà èìêîí áåðàäè. Áóíäàé êåñèìëàðíè ¸íìà-¸í æîéëàøòèðñàê кó¸øíèíã ìîíîõðîìàòèê òàñâèðè õîñèë áуëàäè. Áó òàñâèð ÈÏÑ ¸ðäàìèäà îëíãàí òàñâèðãà уõøàø êуðèíèøãà ýãà. Àãàð ÈÏÑ áèòòà ÷èçèкäà ìîíîõðîìàòèê òàñâèð îëèøãà èìêîí áåðñà, ñïåêòðîãåëèîãðàôäà èõòè¸ðèé ÷èçèкäà ìîíîõðîìàòèê òàñâèð îëèø ìóìêèí. Øóíèíã ó÷óí ó õðîìîñôåðà òåëåñêîïèäàí óñòóí òóðàäè. Àãàð ÑÑD ëèíåéêà âà êîìïþòåð куëëàíèëñà áóíäàé ñïåêòðîãåëèîãðàô êàòòà èìêîíèÿòëàðãà ýãà êó÷ëè òåêøèðèø àñáîáèãà àéëàíàäè. Ñïåêòðàë ÷èçèкëàð ÷èкèø (øóíèíãäåê êèðèø) òèðкèøèäàí àí÷à êåíã áуëàäèëàð, á у õîë ÷èçèкíèíã õàðõèë кèñìëàðèäà( ìàñàëàí, уçàãèäà ¸êè кàíîòëàðèäà) ìîíîõðîìàòèê òàñâèðëàð îëèøãà èìêîí áåðàäè. 1963 éèëäà Ëåéòîí ñïåêòðîãåëèîãðàô ¸ðäàìèäà ÷èçèкíèíã кàíîòëàðèäà îëèíãàí ìîíîõðîìàòèê òàñâèðëàðíèíã áèðèíè èêêèí÷èñèäàí àéèðèá кó¸ø þçèäà ñóïåðãðàíóëÿöèÿíè êàøô ýòäè. 5. Кó¸ø ìàãíèòîãðàôè âà íóðèé òåçëèêíè уë÷àø. кó¸ø þçèäàãè ìàãíèò ìàéäîíëàðè õàðèòàñèíè ÷èçàäèãàí àñáîá ìàãíèòîãðàô äåá àòàëàäè. Ìàãíèòîãðàô, øóíèíãäåê, íóðèé òåçëèêëàð õàðèòàñèíè õàì îëèøãà èìêîí áåðàäè ÿúíè ó òàõîãðàô âàçèôàñèíè õàì áàæàðàäè. Ìàãíèòîãðàôíèíã èøëàø ïðèíöèïè Çååìàí ýôôåêòèãà àñîñëàíãàí. Ìàãíèò ìàéäîíäà õîñèë áуëãàí ñïåêòðàë ÷èçèкëàð õàðõèë éуíàëèøëàðäà кóòáëàíãàí òàøêèë ýòóâ÷èëàðãà àæðàëàäèëàð. Àéðèì ÷èçèкëàð ôàкàò ó÷òà òàøêèë ýòóâ÷èãà àæðàëàäèëàð âà óëàð кàðàìà-кàðøè éуíàëèøäà êóòáëàíãàí áуëàäèëàð. Àãàð ìàãíèò êó÷ ÷èçèкëàðè êуðèø ÷èçèãè áуéëàá éуíàëãàí áуëñà áóíäàé ÷èçèк àéëàíà áуéëàá кàðàìà-кàðøè éуíàëèøäà кóòáëàíãàí èêêèòà òàøêèë ýòóâ÷èäàí èáîðàò áуëàäè. Óëàðíèíã òуëкèí óçóíëèêëàðè ìàéäîí

êó÷ëàíãàíëèãèãà áîãëèк áуëãàí  =Ñ  2 H îðàëèккà ôàðк кèëàäè. Ìàéäîí êó÷ëàíãàíëèãè H  2000 ãñ áуëãàíäà òàøêèë ýòóâ÷èëàð àëîõèäà-àëîõèäà êуðèíàäè. ×èçèк òàøêèë ýòóâ÷èëàðãà àæðàëìàãàíäà õàì ìàãíèòîãîàô ìàéäîí êó÷ëàíãàíëèãèíè уë÷àøãà èìêîí áåðàäè. Áóíäà òàøêèë ýòóâ÷èëàðíèíã кàðàìà-кàðøè éуíàëèøäà кóòáëàíãàíëèãèãà àñîñëàíèëàäè. Ñïåêòðîãåëèîãðàôíèíã ÷èкèø òèðкèøèíè ìàãíèò ñåçãèð ñïåêòðàë ÷èçèкíèíã кàíîòè òуãðèñèãà æîéëàøòèðàìèç âà óíèíã îðкàñèãà ôîòîýëåêòðîí êуïàéòãè÷(ÔÝÊ) куÿìèç. Ñïåêòðîãåëèîãðàôíèíã êèðèø òèðкèøè îëäèãà îääèé âà íîîääèéòàøêèë ýòóâ÷èëàðãà ÷îðàê ôàçà ñèëæèøè áåðàäèãàí ïëàñòèíêà( ñëþäà) куéñàê àéëàíà áуéëàá кóòáëàíãàí òàøêèë ýòóâ÷èëàð áèð-áèðèãà òèê éуíàëèøäà ÷èçèкèé кóòáëàíèø îëàäè. Ýíäè ÔÝÊ îëäèãà уðíàòèëãàí àíàëèçàòîðíè îïòèê ук àòðîôèäà àéëàíòèðñàê ó äàìáà-äàì ¸ ó ¸ áó òàøêèë ýòóâ÷èíè уòêàçàäè. Òàøêèë ýòóâ÷èëàð ÷èкèø òèðкèøèäàí õàðõèë óçîкëèêäà æîéëàøãàíëèêëàðè ó÷óí óëàðíèíã ÷èкèø òèðкèøèäàãè èíòåíñèâëèãè õàðõèë áуëàäè, áó ÔÝÊ äà уçãàðóâ÷àí òîê õîñèë кèëàäè. Òîêíèíã àìïëèòóäàñè  =Ñ  2 H ãà ïðîïîðöèîíàë áуëàäè. Áóíäàé ïðèáîð ìàãíèò ìàéäîííèíã êуðèø ÷èçèãè áуéëàá éуíàëãàí òàøêèë ýòóâ÷èñèíèíã õàðèòàñèíè òóçèøãà èìêîí áåðàäè. Àãàð кó¸ø ãàðäèøèíèíã êèðèø òèðкèøè îðкàëè уòà¸òãàí кèñìèäà íóð éуíàëèøèäà ìîääà õàðàêàòè ìàâæóä áуëñà ó õîëäà Äîïïëåð ýôôåêòè òàñèðèäà ñïåêòðàë ÷èçèк ñèëæèéäè. Áó ÔÝÊ äà õîñèë áуëà¸òãàí òîêíèíã уðòà÷à кèéìàòèíè куòàðèëèøèãà ¸êè ïàñàéèøèãà îëèá êåëàäè. Áóíè áàðòàðàô ýòèø ìàкñàäèäà ÷èкèø òèðкèøè îëäèãà ëàéíøèôòåð(÷èçèкíè ñèëæèòóâ÷è) уðíàòèëàäè. Ëàéíøèôòåð òîìîíëàðè ïàðàëëåëü ÿññè ïëàñòèíêà áуëèá ó îïòèê уккà òèê ук àòðîôèäà àéëàíèøè ìóìêèí. Ëàéíøèôòåðíè àéëàíèøè ñïåêòðàë ÷èçèкíè áèðîç ÷àïãà ¸êè óíãà ñèëæèøèãà îëèá êåëàäè

âà àéëàíèø áóð÷àãè íóðèé òåçëèêêà ïðîïîðöèîíàë áуëàäè. Áèð âàкòíèíã уçèäà ÔÝÊ òîêè àìïëèòóäàñè âà ëàéíøèôòåðíèíã áóð÷àãè кàéä кèëèá áîðèëàäè. Óëàðäàí ìàéäîí êó÷ëàíãàíëèãèíè âà íóðèé òåçëèêíè õèñîáëàá òîïèëàäè. Àãàð ýíäè êèðèø òèðкèøèäàãè кó¸øíèíã òàñâèðè áèðîð éуíàëèøäà ñèëæèòèá áîðèëñà (ñïå к òðîãåëèîãðàôíèíã èøëàø ïðèíöèïèãà кàðàíã) âà ÔÝÊ òîê êó÷è àìïëèòóäàñè âà ëàéíøèôòåðíèíã êуðñàòèøè ¸çèá îëèíñà áóíäàé ¸çóâëàð øó éуíàëèøäà ìàãíèò ìàéäîí âà íóðèé òåçëèêëàðíèíã уçãàðèø ãðàôèãè áуëàäè. кó¸ø òàñâèðèíè áèð-áèðèãà òèê éуíàëèøëàðäà ñèëæèòàáîðèá êуïëàá áóíäàé ¸çóâëàðíè îëèø ìóìêèí âà óëàð àñîñèäà ìàãíèò ìàéäîí âà íóðèé òåçëèêëàð õàðèòàñè òóçèëàäè. Øóíäàé кèëèá ìàãíèòîãðàô áèð âàкòíèíã уçèäà ìàãíèò ìàéäîí âà íóðèé òåçëèêëàð õàðèòàñèíè òóçèø èìêîíèÿòèíè áåðàäè. Ìàãíèòîãðàôëàðíèíã õàðõèë òóðëàðè ìàâæóä: áуéëàìà ìàéäîí ìàãíèòîãðàôè , âåêòîð ìàãíèòîãðàô. Õîçèðãè çàìîí ìàãíèòîãðàôëàðè æóäà êó÷ñèç( H=0,5 ãñ)ìàãíèò ìàéäîíëàðíè õàì кàéä кèëèøãà èì к îí áåðàäè. Ìàãíèòîãðàô ìàãíèò ìàéäîí кóòáëàðèíè õàì àíèкëàøãà èìêîí áåðàäè. Ìàñàëàí Êèòò-Ïèê îáñåðâàòîðèÿñè ìàãíèòîãðàììàëàðèäà êóëðàíã ôîíäà N кóòáëè æîéëàð ¸ðóã S кóòáëè æîéëàð ýñà кîðà õîëäà òàñâèðëàíàäèëàð. 6. Þëäóç ñïåêòðîãðàôëàðè. Òèðкèøëè ñïåêòðîãðàô ¸ðäàìèäà îëèíãàí ñïåêòð þкîðè ñèôàòëè áуëàäè. Áóíäàé ñïåêòðäà ÷èçèкëàð ïðîôèëèíè òåêøèðèø éуëè áèëàí þëäóç àòìîñôåðàñèíèíã ôèçèê õîëàòè òуãðèñèäà ìóõèì ìàëóìîòëàð îëíàäè. Áèðîк êèðèø òèðкèøèäà íóð èñðîô áуëàäè.×óíêè þëäóç òàñâèðèíèíã ôàкàò áèð кèñìèãàãèíà òåãèøëè íóðëàð êèðèø òèðкèøè îðкàëè ñïåêòðîãðàô è÷èãà êèðàäè âà ñïåêòð õîñèë

кèëøäà èøòèðîê ýòàäè. Þкîðèäà áèç êèðèø òèðкèøè îëäèãà öèëèíäèðè к ëèíçà куéèø éуëè áèëàí þëäóç ñïåêòðèíè îëèø òуãðèñèäà ãàïèðãàí ýäèê. Àéðèì ìàñàëàëàðíè å÷èøäà, ìàñàëàí þëäóçëàðíèíã ñïåêòðàë ñèíôèíè àíèкëàøäà, ñïåêòð þкîðè ñèôàòëè áуëìàñà õàì ÿðàéâåðàäè âà êèðèø òèðкèøè èøëàòìàñà õàì áуëàâåðàäè ÷óíêè þäóçëàðäàí êåëà¸òãàí íóð îкèìè ïàðàëëåëü íóðëàðäàí èáîðàò áуëàäè âà áó íóðëàðíè òуïïà-òуãðè ïðèçìàãà òóøèðñà õàì áуëàäè. Áóíè èêêè õèë é у ëè ìàâæóä. à). Ïðèçìàëè êàìåðà. Àãàð àñòðãðàô îáåêòèâè îëäèãà ó÷èäàãè áóð÷àãè êè÷èê(  10  ) áуëãàí þïкà ïðèçìà уðíàòñàê , þëäóç íóðè òåëåñêîï îáåêòèâèãà ñïåêòðãà ¸éèëãàí õîëäà òóøàäè. Áóíäàé òåëåñêîïíèíã ôîêàë òåêèñëèãèäà þëäóçëàðíèíã òàñâèðè ýìàñ áàëêè èíãè÷êà âà óçóí ðàíãáà-ðàíã òàñìà÷àëàðäàí èáîðàò ñïåêòðëàðè õîñèë áуëàäè. Àñòðîãðàô ýíäè þëäóçëàð ñïåêòðèíè îëàäèãàí àñáîáãà, ïðèçìàëè êàìåðàãà, àéëàíàäè ÿúíè òåëåñêîïíèíã îáåêòèâè ñïåêòðîãðàôíèíã êàìåðà ëèíçàñè áàæàðàäèãàí èøíè áàæàðàäè. Îäàòäà ïðèçìà îáåêòèâ îëäèãà øóíäàé уðíàòèëàäèêè óíèíã уòêèð ó÷è ¸êè ñèíäèðóâ÷è кèððàñè þëäóçëàðíèíã ñóòêàâèé õàðàêàòè éуíàëèøèãà ïàðàëëåëü áуëèøè êåðàê. Òåëåñêîïíèíã ôîêóñ ìàñîôàñè кàí÷à êàòòà áуëñà ïðèçìàíèíã ñèíäèðóâ÷è áóð÷àãè(  ) øóí÷à êè÷èê кèëèá ÿñàëàäè. Ïðèçìàëè êàìåðàäà þëäóç íóðè óçóí ñïåêòð òàñìà÷àãà ¸éèëèá òóøàäè. Øóíèíã ó÷óí ôîòîïëàñòèíêàíèíã þçà áèðëèãèãà òóøà¸òãàí åðèòèëãàíëèê ïðèçìàñèç îëèíàäèãàí ñóðàòãà òóøà¸òãàíäàí àí÷à êàì áуëàäè. Àãàð ïðèçìàñèç àñòðîãðàôäà t ýêñïîçèöèÿ âàкòè áèëàí m-í÷è êàòòàëèêäàãè þëäóçíèíã ñóðàòè îëèíãàí áуëñà îáåêòèâè îëäèãà

 =10  ëè ïðèçìà куéèëãàíäàí êåéèí m-6 í÷è êàòòàëèêêà÷à áуëãàí þëäóçëàðíè ñïåêòðè îëèíèøè ìóìêèí. Ïðèçìàëè êàìåðà áèð éуëà êуïëàá þëäóçàðíèíã ñïåêòðèíè îëèøãà èìêîí áåðàäè. Áó ñïåêòðëàðäà äèñïåðñèÿ êè÷èê (  0,01 ìì/ À) áуëàäè áèðîк óëàðäà êåíã ñïåêòðàë ÷èçèкëàð( âîäîðîä íèíã H  , H  , H  âà õîêîçî) íè êуðèø ìóìêèí. Áóíäàé ñïåêòðëàð þëäóçëàðíè ñïåêòðàë ñèíôëàðãà àæðàòèøäà куëëàíèëàäèëàð. á). Òèðкèøñèç ñïåêòðîãðàô. Ôîêóñëàðè áèð íóкòàäà áуëãàí áèðè áîòèк èêêèí÷èñè ýñà кàáàðèк ïàðàáîëèê êуçãóëàðäàí èáîðàò îïòèê òèçèì( êàññåãðåí òèçèìè)äàí þëäóç íóðè ïàðàëëåëü õîëäà ÷èкàäè. Áóíäàé ñèñòåìàíèíã êуðèø ìàéäîíè êè÷èê áуëàäè. Àãàð áóíäàé òåëåñêîïäàí ÷èкà¸òãàí ïàðàëëåëü íóð éуëèãà ïðèçìà куéñàê âà ïðèçìà îðкàñèãà êàìåðà îáåêòèâè уðíàòñàê ó òèðкèøñèç ñïåêòðîãðàôãà àéëàíàäè âà óíäà þëäóçëàðíèíã ñïåêòðèíè îëèø ìóìêèí. Îïòèê укäà þëäóç ñïåêòðèíè îëèøãà ìуëæàëëàíãàí áó òåëåñêîï -ñïåêòðîãðàô þëäóçëàðíè àëîõèäà-àëîõèäà ñïåêòðèíè îëèøãà èìêîí áåðàäè. Òèðкèøñèç ñïåêòðîãðàô ëàðäà äèôðàêñèîí ïàíæàðà èøëàòèëàãàíëàðè õàì ìàâæóä. 3. Ôîòîìåòðëàð. Òåëåñêîïãà îñèëàäèãàí àñáîáëàð äàí ÿíà áèðè þëäóç ôîòîìåðèäèð. Ó îñìîí ¸ðèòкè÷èäàí êåëà¸òãàí íóðëàíèø îкèìèíè уë÷àøäà куëëàíèëàäè. Ôîòîìåòð òåëåñêîïíèíã îêóëÿð кèñìèãà, î к óëàð уðíèãà, øóíäàé уðíàòèëàäèêè óíèíã íóðëàíèøíè ñåçóâ÷è кàòëàìèãà áèòòà þëäóçäàí êåëà¸òãàí âà îáåêòèâ òîìîíèäàí éèãèëãàí îкèì òуëà òóøñèí. Êóï÷èëèê þëäóç ôîòîìåòðëàðè íèñáèé

ôîòîìåòðèê уë÷àøãà àñîñëàíãàí âà ¸ðóãëèãè уë÷àíèøè êåðàê áуëãàí þëäóçäàí êåëà¸òãàí âà îáåêòèâäà éèãèëãàí íóðëàíèø îкèìè ¸ðóãëèãè ìàúëóì áуëãàí áîøкà áèðîð þëäóç ¸êè ñóíúèé ìàíáúà áèëàí ñîëèøòèðèá уë÷àíàäè. Ôîòîìåòðëàðäà õàðõèë íóðëàíèø ïðèåìíèêëàðè куëëàíèëàäè âà óëàðãà êуðà ôîòîìåòðëàð áèðíå÷à òóðëàðãà áуëèíàäèëàð: âèçóàëü ôîòîìåòð, þëäóç ýëåêòðîôîòîìåòðè, ôîòîí ñàíîк÷è âà á. Ôîòîìåòðëàðãà êåéèíãè áîáëàðäà кàéòàìèç. 4. Êàìåðàëàð. Îñìîí ¸ðèòкè÷ëàðèíè ñóðàòãà òóøèðàäèãàí àñáîá êàìåðà äåá àòàëàäè. Þкîðèäà áèç ïðèçìàëè êàìåðà, øìèäò êàìåðàñè âà àñòðîãðàô ìèñîëèäà òåëåñêîïíèíã óçè õàì áóíäàé âàçèôàíè áàæàðèøè ìóìêèíëèãèíè êуðãàí ýäèê. Áóíäà òåëåñêîïíèíã ôîêàë òåêèñëèãèãà ôîòîïëàñòèíêà ¸êè ôîòîïë¸íêà ñîëèíãàí êàññåòà уðíàòèëàäè. Êàññåòàíè îáåêòèâãà кàðàãàí òîìîíèäà кîïкîãè áуëàäè. Òåëåñêîï îñìîííèíã ñóðàòãà òóøèðèëèøè êåðàê áуëãàí кèñìèãà кàðàòèëãàíäàí êåéèí ñîàò ìåõàíèçìè уëàíàäè âà øóíäàí êåéèí êàññåòàíèíã кîïкîãè òîðòèá îëèíàäè âà ñóðàòãà òóøèðèø áîøëàíàäè. Òóíãè îñìîí ¸ðèòкè÷ëàðèíèíã êуï÷èëèãè õèðà áуëãàíè ó÷óí ýêñïîçèöèÿ âàкòè áèðíå÷à ìèíóòäàí áèðíå÷à ñîàòãà÷à äîâîì ýòèøè ìóìêèí. Áóíäàé òåëåñêîïèê êàìåðàëàðäà òàñâèð ìàñøòàáè уçãàðìàñ âà îáåêòèâíèíã ôîêóñ ìàñîôàñèãà áîãëèк âà óëàðäà îëèíãàí ñóðàòëàð, íåãàòèâëàð, ¸ðèòкè÷ëàðíèíã êîîðäèíàòàëàðèíè уë÷àøäà куëëàíèëàäè. Áèðîк àñòðîôèçèê òåêøèðèøëàðäà òàñâèð ìàñøòàáèíè êàòòàëàøòèðèø ¸êè êè÷èêëàøòèðèø, ÿíà áîøкà õîëëàðäà ýñà òàñâèð ¸ðóãëèãèíè êó÷àéòèðèø, êîíòðàñòèíè îøèðèø ¸êè áèð ðàíãäàí áîøкà ðàíããà îëìàøòèðèø òàëàá кèëèíàäè.

Øóíèíã ó÷óí òåëåñ к îïíèíã îêóëÿð кèñìèãà ìàõñóñ îïòèê âà ýëåêòðîîïòèê кóðèëìàëàð îñèøãà òуãðè êåëàäè. 1. Êàòòàëàøòèðóâ÷è âà êè÷ðàéòèðóâ÷è êàìåðàëàð. Òàñâèðíè êàòòàëàøòèðèø ¸êè êè÷ðàéòèðèø ó÷óí куøèì÷à îïòèê ñèðòëàð êèðèòèø çàðóð. Òåëåñêîïíèíã ôîêàë òåêèñëèãèäà éèãèëãàí íóðëàð óíäàí уòãà÷ ñî÷èëàáîøëàéäèëàð. Àãàð ñî÷èëà¸òãàí íóðëàð éуëèãà куéèëãàí îêóëÿð ôîêàë òåêèñëèêäàí, óíèíã ôîêóñ ìàñîôàñèäàí èêêè ìàðòàäàí îøìàéäèãàí ìàñîôàãà, óçîкëàøòèðèëñà óíäàí ìàúëóì óçîкëèêäà êàòòàëàøãàí òàñâèð õîñèë áуëàäè. Áóíäàé òèçì, ìàñàëàí, кó¸ø òàñâèðèíè ýêðàíãà òóøèðèá êóçàòèøäà куëëàíèëàäè. Àãàð òåëåñêîïíèíã ÷èкèø òåøèãèãà ÿíà áèòòà ëèíçà êèðèòñàê áîøкà êàìåðà õîñèë áуëàäè. Î 1 - f 1 ôîêóñ ìàñîôàäàãè îêóëÿð, Î 2 -f 2 ìàñîôàäàãè èêêèí÷è ëèíçà áуëñèí. Îêóëÿðäàí ÷èккàí ïàðàëëåëü íóð äàñòàñèäàí èêêèí÷è ëèíçà уçèíèíã  2 ôîêàë òåêèñëèãèäà ÿíãè òàñâèð õîñèë кèëàäè. Áó òàñâèð òåëåñêîïíèíã ôîêàë òåêèñëèãè(  )äàãèäàí êàòòà ¸êè êè÷èê áуëèøè ìóìêèí. Àãàð f 2 / f 1  1 ,áуëñà êàìåðà êàòòàëàøòèðóâ÷è áуëàäè âà àêñèí÷à, f 2 / f 1  1 áуëñà êè÷ðàéòèðóâ÷è áуëàäè. Áóíäàé êàìåðàíèíã ôîêàë òåêèñëèãèãà îáåêòèâè îëèá куéèëãàí ôîòî ¸êè êèíî àïïàðàòíè ¸êè áîøкà íóðëàíèø ïðèåìíèãèíè уðíàòèø ìóìêèí. 2. Ýëåêòðîí îïòèê îëìàøòèðãè÷. Á у àñáîá áèð ñïåêòðàë äèàïîçîíäàãè( ìàñàëàí èíôðàкèçèë) òàñâèðíè îïòèê, ÿúíè ¸ðóãëèê, äèàïîçîíèãà óòêàçèø âà êåéèí кàéä кèëèø ¸êè óë÷àø ìàкñàäèäà кóëëàíèëàäè. Ó òàøкè ôîòîýôôåêò õîäèñàñèãà àñîñëàíãàí( áó ìàâçóãà êåéèíðîк кàéòàìèç) Õàâîñè

ñóðèá îëèíãàí øèøà áàëîííèíã áèð òîìîíèãà ôîòîêàòîä, èêêèí÷è òîìîíèãà ýñà ýëåêòðîíëàð òàñèðèäà øóúëàëàíàäèãàí ýêðàí куéèëàäè âà óëàð îðàñèãà àíîä øóíäàé уðíàòèëàäèêè êàòîäíèíã áèðîðòà íóкòàñèäàí ÷èккàí ýëåêòðîí ýêðàííèíã ôàкàò ìàúëóì íóкòàñèãà òóøàäè. Êàòîä þçèäàãè èíôðàкèçèë òàñâèð ýêðàíäà ¸ðóãëèê íóðèäàãè òàñâèðíè áåðàäè. Áó òàñâèð Î ëèíçà ¸ðäàìèäà ôîòîïëàñòèíêàãà òóøèðèëèá ñóðàòãà îëèíèøè ìóìêèí. Áóíäàé ýëåêòðîîïòèê îëìàøòèðãè÷ ( ÝÎÎ) òàñâèðíè ¸ðóãëàøòèðèøãà õàì èìêîí áèðàäè. 3. Ýëåêòðîí êàìåðà. Áó àñáîá ÝÎÎ ãà уõøàø ïðèíöèïãà àñîñëàíãàí. Êàòîääàí àæðàëèá ÷èккàí ýëåêòðîíëàð øeúëàëàíeâ÷è ýêðàíãà ýìàñ áàëêè òуïïà-òуãðè ôîòîïîàñòèíêàãà ò у øàäè. Ôîòîïëàñòèíêà àòîì ÿäðîñèíè òåêøèðèøëàðäà куëëàíèëàäèãàí ¸ð у ãëèê ñåçãèðëèãè ïàñò áèðîк ýëå к òðîí çàðáàëàðãà ñåçãèðëèãè þкîðè áуëãàí ôîòîýì у ëüñèÿãà ýãà áуëàäè. Á у íäàé êàìåðàëàð у ëàðñèç îëèíàäèãàí íàòèæàëàðãà íèñáàòàí уíëàá ìàðòà êуï ôîéäà áåðàäè. Ø у íäàé êàìåðà ¸ðäàìèäà 1,5 ì.ëè ÀÇÒ-22 òåëåñêîïäà 26 m í÷è êàòòàëèêäàãè þëä у çëàð ñ у ðàòãà îëè н äè. 4. Òåëåâèçèîí êàìåðà. Òåëåâèçèîí êàìåðà õàì ÝÎÎ ñèíãàðè òåëåñêîïèê òàñâèðíè ¸ð у ãëàøòèðèø âà êàíòðàñòèíè îøèðèø ìàкñàäèäà куëëàíèëàäè. Ê у ÷àéòèðèø æàðà¸íè òàñâ и ðãà îë у â÷è êàìåðàäà âà òåëåâèçèîí òèçìäà ñèãíàëëàðãà èøëîâ áåðèøäà àìàëãà îøèðèëàäè. Ò е ëåâèçèîí êàìåðà êîñìèê àïïàðàòëàðäà êåíã куëëàíèëàäè. Ò е ëåñêîïíèíã îê у ëÿð кèñìèãà уðíàòèëãàí òåëåìåòðèê òèçèì ( í у ð òð у áêàñè) ¸ðèòкè÷

¸êè þëä у çëàð îñìîíè òàñâèðèíè ¸çèá îëàäè âà у íè ðàäèîñèãíàëëàð îðкàëè Åðãà æуíàòàäè. Êîñìèê ìàíáúàëàð куçãîëìàñ áуëãàíè у ÷ у í у ëàð òàñâèðèíè í у ðíè éèãèø éуëè áèëàí õîñèë кèëèø âà ê у ÷àéòèðèø ìуìêèí. Õîçèðãè çàìîí òåëåâèçèîí êàìåðàëàðèäà íуð ò р уáêà уðíèíè ÑÑD (çàðÿäèé áîãëàíèøãà àñîñëàíãàí äåòåêòîð, ÇÁÀÄ) ìàòðèöàëàð ýãàëëàìîêäà. Áуíäàé êàìåðàëàð ôîòîïëàñòèíêà ñèíãàðè t ýêñïîçèöèÿ âàкòè äîâîìèäà íуðíè éèãèø âà ýëåêòðîí òàñâèð õîñèë кèëèø õуñуñèÿòèãà ýãà âà ÑÑD íèíã áу õуñуñèÿòè àñòðîíîìèÿäà êàòòà ñàìàðà áåðìîкäà.

ADABIYOTLAR 1. M.M.Dagaev, V.G.Demin, I.A.Klimishin, V.M.Charugin, Astranomiya. M., Prosveshenie, 1983. 2. P.I.Bakulin, E.B.Kononovich, V.I.Moroz, Курс общей астраномии. М., Nauk, 1983. 3. G.G.Mursalimova, A.Raximov, Umumiy astronomiya kursi. O’qituvchi, Toshkent 1976. 4. M.M.Dagaev, V.M.Charugin, Книга для чтения по астрономии, астрофизика. М., Просвещение, 1988. 5. B.A.Vorontsov ~ Velhyaminov, astronomiya. Toshkent, O’qituvchi, 1989. 6. Астрономический календарь. Постоянная часть, изд. 7-е, Наук, 1981. 7. Астрономический календарь. Постоянная часть. 8. Школьный Астрономический календарь, (выпускается на каждый учебный год) 9. Астрономический календарь ежегодник. 10. Rahmonqulov M . R . Sayyoralar quyosh sistemasidagi kichik jismlar . FDU 2005 yil. 11. Mirsalimova G.G., Qodirov A. Laboratoriya ishlari uchun metodik ko’rsatma. FDU 1997 yil.

O'xshashlar

Спектрографлар

Астрофотография

Астрофизик инструментлар. Телескоплар ва уларнинг вазифалари

Астрофизик инструментлар

Тасвир бўзилиши ва уни бартараф қилиш. Махсус телескоплар - спектрогелиографик ва спектрогелиоскопик телескоплар