Йўл қурилиш материалларининг тузилиши ва асосий хоссалари - Arxitektura - Referatlar

Йўл қурилиш материалларининг тузилиши ва асосий хоссалари

Yuklangan vaqt:

04.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174.046875 KB

Ko'chirib olish

- Йўл қурилиш материалларининг тузилиши ва асосий хоссалари Режа: 1. Умумий маълумотлар 2. Йўл қурилиш материалларини стандартлаш, сертификатлаш ва метрология асослари 3. Материаллар тузилиши, таркиби ва хоссаларининг ўзаро боғлиқлиги 4. Материалларнинг физик хоссалари 5. Материалларнинг механик хоссалари 6. Материалларнинг махсус хоссалари 1

- 1. Умумий маълумотлар Йўл қурилиши учун материаллар танлашда уларнинг хоссалари муҳим аҳамиятга эга. Чунки бунда ишлатиладиган материаллар турли ҳил юкларни қабул қилади ва ташқи муҳит таъсирига учрайди. Ташқи юклар материалда деформация ва ички кучланишларни келтириб чиқаради. Шу сабабли йўл иншоотларини лойиҳалашда қўлланиладиган материалларнинг аниқ мустаҳ- камлик ва деформативлик тавсифларини ҳисобга олиш талаб қилинади. Йўл қурилиш материаллари мустаҳкамликдан ташқари турғунлик хусусиятига эга бўлиши яъни, муҳитнинг физик ва кимёвий таъсирига қаршилик қила олиши керак. Ҳаводаги буғ ҳамда газлар, сув ва ундаги эриган моддалар, ҳарорат ва намликнинг ўзгариши, музлаш ва эриш, кимёвий зарарли моддалар (кислоталар, ишқорлар ва ш. к.) таъсирларига чидамлилик каби хоссалар материалларнинг сифати ва ишлатилиш чегарасини белгилайди. Бино ва иншоотлар ҳамда йўл конструкцияларида ишлатилиш шароитига кўра йўл қурилиш материалларини икки гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга юк кўтарувчи конструкциялар учун ишлаталадиган универсал материаллар (табиий тош материаллар, бетон ва қурилиш қоришмалари, сопол, ёғоч ва ҳ. к.) киради. Иккинчи гуруҳга конструкцияларни муҳитнинг салбий таъсиридан ҳимояловчи, уларнинг хизмат қилиш муддатини узайтирувчи ва сифатини оширувчи материаллар (гидроизоляцияловчи, томбоп, зангбардош- лигини оширувчи ва ҳ. к.) киради. Буюм ва конструкциялар узоқ муддат ишлатилиши давомида чидамлилик ва ишончлиликни таъминланиши керак. Чидамлилик буюмнинг чегаравий ҳолатгача ишлаш қобилиятини сақлаб қолиш хусусиятидир. Чегаравий ҳолат буюм ёки конструкциянинг бузилиши яъни, ишлатилишга яроқсиз бўлиб қолиши орқали тавсифланади. Қурилиш конструкцияларининг чидамлилиги аниқ об-ҳаво шароитида ва ишлатилиш даврида сифат кўрсаткичларини йўқотмасдан хизмат қилиш муддати билан белгиланади. Буюм ва конструкциялар учун уларнинг ҳизмат қилиш муддати қурилиш меъёрларида белгилаб қўйилади. Масалан, темирбетон конструкциялар учун уч даражали чидамлилик кўрсаткичи белгиланган: I- хизмат қилиш муддати 100 йилдан ортиқ; II-50...100 йил ва III-50 йилгача. 2

- Ишончлилик буюмларни ишлатиш мобайнида уларда намоён бўладиган барча хоссаларини тавсифловчи умумий хусусиятидир. Ишончлилик- чидамлиликни рад қилинмаслик, таъмирланувчанлик ва сақланувчанликларни таъминлашдан ташкил топади. Ушбу хоссалар бир- бири билан ўзаро узвий боғлиқдир. 2. Йўл қурилиш материалларини стандартлаш, сертификатлаш ва метрология асослари Материалларни стандартлаш. Бино ва иншоотларни лойиҳалаш, уларга ишлатиладиган материалларни тўғри танлаш учун ушбу материалнинг хоссаларини яхши билиш лозим. Йўл қурилишда турли ҳил хоссаларга эга бўлган жуда кўп материаллар қўлланилади, аммо ҳар-бир материал учун муҳим бўлган асосий хоссалари мавжуддир. Бундай хоссаларга зичлик, ғоваклик, мустаҳкамлик, деформацияланувчанлик, чидамлилик кабилар киради. Кўрсатилган хоссалар материалнинг сифатини аниқлайди ва у ёки бу конструкцияга қўлланилишини белгилайди. Материалларнинг хоссалари рақамли кўрсаткичлар билан баҳоланади ва у тажрибалар орқали ўрнатилади. Материалларининг сифат кўсарткичларини баҳолаш учун стандартлар ишлаб чиқилган. Стандарт расмий хужжат бўлиб, у йўл қурилиш материалларини ишлаб чиқарувчи ва уларни ишлатувчи ташкилотлар учун унга риоя қилиш мажбу- рийдир. Ҳар бир стандартда материалнинг аниқ номланиши, синфланиши, таркиби, хоссалари, ўлчамлари, синаш ва ишлаб чиқариш усуллари, қабул қилиш, сақлаш ва ташиш шартлари, шунингдек, шу материал тўғрисида фан ва техниканинг ютуқлари каби маълумотлар ёритилган бўлади. Ўзбекистон Республикасида стандартларга доир қуйидаги тоифадаги меъёрий хужжатлар жумладан, Халқаро стандартлар (ISO), Ўзбекистон Республикасининг Давлат стандарти (O’zDSt), Тармоқ стандарти (TSt), корхона стандартлари (KSt), техник шартлар (TSh) жорий қилинган. Қурилиш материалларига доир стандартлар “Ўздавархитектқурилиш” қўмитаси ва “Ўзстандарт” агентлиги томонидан тасдиқланади, тегишли номер қўйилиб қурилишга жорий этилади. 3

- Халқаро стандартлар ва хорижий мамлакатларнинг миллий стандартлари, шунингдек, халқаро қоида ва меъёрлар Ўзбекистон Республикаси иштирок этган шартнома ёки битимларга мувофиқ қўлланилади. Уларни республика худудида қўллаш тартибини “Ўзстандарт” ва Давлат бошқарувининг бошқа ташкилотлари ўз ваколатлари доирасида белгилайди. Қурилиш материаллари ва буюмлари асосида бино ва иншоотларни барпо этишнинг меъёрлари “Қурилиш меъёрлари ва қоидалари” (ҚМҚ) ва “Шаҳар- созлик норма қоидалари” (ШНҚ) каби ҳужжатларда белгиланган бўлиб, барча қурилиш ташкилотлари ва муассасалар учун мажбурий бўлган лойиҳалаш, қуриш ва қурилиш материаллари ҳамда буюмларига бағишланган расмий меъёрий ҳужжатлар тўпламидир. Материалларни сертификациялаш . Сертификат бу маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичини ифодалайдиган дастури-амал хужжатдир. Ушбу хужжат қурилиш материаллари ва буюмларини ишлаб чиқаришнинг сифат кўрсаткичларини яхшилаш, шунингдек, уларни қўллашда ҳавфсизлигини аниқлаш ва таъминлаш мақсадида ишлаб чиқилади. Қурилиш (жумладан, йўл қурилиш) материалларини сертификатлаш қуйи- дагича амалга оширилади: сертификатлаш муассасалари тадбиркорлик субъектларининг аризасига мувофиқ сертификатлаштиришни ўтказиш ва барча керакли хулосаларни олиш юзасидан “Ўзстандарт” агентлик хизматлари кўрсатишга хақлидир. Бунда намуналарнинг танлаб олинишига, шунингдек, уларнинг ҳили ва тегишли давлат ташкилотларига тақдим этилишига сертификатлаш муассасалари жавоб берадилар. Сифат сертификатини расмийлаштириш ва беришнинг муддути 1 ой гачадир. Сертификат рухсат рақами бўлгандагина хақиқий ҳисобланади. Сертификатлаш идораси томонидан мувофиқлик сертификати шу материал учун синов натижалари олинганидан кейин буюртмачига тақдим этилади. Сертификатлаш муассасалари ҳамдўстлик ва хорижий давлатлардан олиб келинган қурилиш материалларини қайтадан сертификатлаш хуқуқига эга. Келтирилган қурилиш маҳсулотига мувофиқлик сертификати ушбу маҳсулот меъёрий хужжатларида кўрсатилган яроқлилик муддатига берилади. Тўхтовсиз ишлаб чиқариладиган маҳсулот учун мувофиқлик сертификати 3 йил муддатга берилади. Шунингдек, буюртмачига мувофиқлик белгисидан фойдаланиш хуқуқи берилганлиги ҳақида шартнома тузилади. 4

- Ишлаб чиқариш жараёнини сертификатлаш сертификатловчи ташкилот вакили томонидан танланган схема бўйича бажарилади. Ушбу схема ишлаб чиқариш жараёнига оид барча хужжатларнинг мавжудлиги ва бажарилиши, технологик ускуналарнинг ҳолати, зарур ўлчов ва синов жиҳозларнинг мав- жудлиги ва ш. к. ларни ўз ичига олади. Материални тўхтовсиз ишлаб чиқа- ришга сертификат берган идора, йилига камида бир марта инспекция назоратини ўтказади. Буюм ва конструкцияларни сертификатлаш қуйидагича амалга оширилади: конструкцияга сертификат гувоҳномаси беришдан олдин унинг кўриниши ва умумий ҳолати аниқланади. Шу конструкцияга тегишли барча техник хужжатлар ўрганилади ва унинг ўлчамлари текширилади, лойиҳага техник шартлар ёки стандартларга мувофиқлиги белгиланади; хужжатлар рўйхати тузилади, ўлчамлар ва улардан четланиш эскизи чизилади, мавжуд нуқсонларнинг аниқ ўрни кўрсатилади; буюм ёки конструкция жиддий шикастларга эга бўлса расмийлаштириш конструкциядаги нуқсонларни ва уларга алоқадор шикастларни (арматура, чоклар, болтли бирикмалар ва ҳ. к) суратга олиниши билан бирга олиб бори- лади. Шунингдек, буюм ёки конструкциянинг бузилишини олдини олиш чоратадбирлари ёритилади; текшириш ва назорат натижалари далолатнома ва хулоса тарзида расмийлаштирилади. Далолатномада барча аниқланган камчиликлар дарҳол бартараф этилиши керак бўлган нуқсонлар қайд қилинади ва конструкция ҳолатининг умумий тавсифи берилади; конструкциянинг ҳолати ва ундаги аниқланган нуқсон ва камчиликлар кейинги (қўшимча) кузатув ёки текширишга эҳтиёж бўлса, хулосада уларни амалга ошириш ва бартараф қилиш бўйича тавсиялар берилади. Материал ёки конструкцияга берилган мувофиқлик сертификатни бекор қилиш Ўзбекистон Республикаси сертификатлаш миллий тизими Давлат реестридан чиқарилган вақтдан бошлаб кучга киради. Метрология асослари. Метрология -юнонча “metros” табиатдаги барча нарсалар (жисмлар) ўлчами деган маънони билдиради. Ҳар бир маҳсулот, материал ёки табиатнинг ўзгариши ўлчам бирликларига эга. Метрология фани ўлчамга доир тажриба натижаларини назарий таҳлил қилиш, физик ўлчам бирликлари ва уларни аниқлашда ишлатиладиган асбобускуналар, тажриба услубларининг мутаносиблиги ва ўлчаш аниқлиги, 5

- ўлчам бирликларининг эталонга мослиги каби йўналишларда илмий-амалий иш олиб боради. Метрологияда аниқланган ўлчам бирликлари давлат томонидан қонун билан белгилаб қўйилади. Метрология корхоналарининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: аниқ ўлчамларнинг бир ҳиллигини ва мослигини таъминлаш; ўлчаш натижаларини ва ўлчашнинг аниқлик меъёрини таҳлил қилиш, тартибга келтириш; замонавий ўлчов асбоблари воситасида илмий-амалий ишларни бажариш, назорат қилиш ва янги услубларни қўллаш; лойиҳаларни метрологик экспертиза ва аттестация қилиш, ишлаб чиқа- рилган материални қўллаш жараёнларидаги ўлчаш ишларини назорат қилиш. Метрология тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасининг қонунида келтирилган қуйидаги бандлар муҳим аҳамиятга эга: ягона ўлчов бирлиги; ўлчов воситаси; бирлик эталони; давлат эталони; метрологик хизмати; давлат метрология назорати; ўлчов воситаларини текширувдан ўтказиш; ўлчов воситаларини калибрлаш. Метрологияга оид фаолиятни давлат томонидан бошқаришни метрология бўйича миллий орган “Ўзбекистон стандартлаштириш, метрология агентлиги” амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси ўлчовларининг ягона бирликда бўлишини таъминлаш тизими, фаолият олиб бориши ва ривожланишини ҳамда унинг халқаро ўлчов тизими ва бошқа мамлакатларнинг ўлчов тизимлари билан уйғунлашуви-ни таъминлаш ва белгиланган тартибда қўллашни қонун билан тасдиқланган. Ўлчовларни бажариш услубларини ишлаб чиқиш ва метрологик аттестация қилиш тартибини “Ўзстандарт” белгилайди. Ўлчовларни бажариш услублари ўлчов натижаларининг хатоликларини баҳолашни ўз ичига олиши ва ўлчов ўтказишнинг мавжуд шароитларида белгилаб қўйилган аниқликни таъминлаши керак. Давлат метрология текшируви ва назорати давлат метрология хизмати ташкилоти томонидан метрология меъёрлари ва қоидаларига риоя этилишини текшириш мақсадида амалга оширилади. Қуйидагилар давлат метрология текшируви ва назоратининг объектлари ҳисобланади: эталонлар; ўлчов воситалари; моддалар ва материаллар 6

- таркиби ҳамда хоссаларининг стандарт намуналари; ахборот ўлчов тизимлари; ўлчовларни бажариш услублари; метрология меъёрлари ва қоидаларида назарда тутилган объектлар. 3. Материаллар тузилиши, таркиби ва хоссаларининг ўзаро боғлиқлиги Материалларнинг тузилиши. Қурилиш (йўл қурилиш) материаллари- нинг тузилиши унинг хоссаларини амалий масалалар учун тушиниш, техникиқтисодий самарага эришиш, ушбу материални қаерда ва қандай қўллаш мақ- садида ўрганилади. Материалларнинг тузилиши уч даражада ўрганилади: 1. Макротузилиш-бу материалнинг оддий кўз билан кўринадиган тузилиши; 2. Микротузилиш-бу материалнинг оптик микроскопда кўринадиган тузилиши; 3. Материални ташкил қилувчи моддаларнинг ички тузилиши-бу материалнинг рентген тузилишли анализ ва электрон микроскопда ўрганиладиган тузилиши. Макротузилиш материалнинг тузилишидаги кўзга кўринадиган ғоваклар, майда ва йирик тўлдирувчилар, цемент тоши ва бошқа компонентлар мажмуасидан иборатдир. Макротузилиш қаттиқ материаллар тузилиши учун хосдир ва у конгломератли, ячейкали, майда ғовакли, толасимон, қатламли ва сочилувчан дона шаклларда бўлади. Сунъий конгломератлар катта гуруҳдан иборат бўлиб, турли ҳил бетонларни, бир қатор сопол ва бошқа материалларни ўз ичига олади. Ячейкали тузилиш макроғовакли материалларга (газбетон, кўпикбетон, кўпик пластмассалар ва ш. к.лар) хос тузилишдир. Майда ғовакли тузилиш куйиб кетадиган қўшилмалар қўшилган сопол материалларга хосдир. Толали тузилиш ёғоч, шишапластик ва минерал толали материалларга хосдир. Уларнинг мустаҳкамлиги, иссиқ ўтказувчанлиги ва бошқа хоссалари толалари бўйича ва кўндаланг йўналишларда турлича бўлади. 7

- Қатламли тузилишга ўрама, листли, тахтасимон, қатламли тўлдирувчилар асосидаги пластмассалар (текстолит, шишапласт ва ш. к.лар) киради. Донали тузилишга бетон учун тўлдирувчилар, иссиқ сақловчи таркиблар учун донали ва кукунсимон материаллар киради. Микротузилиш материални ташкил қилувчи моддалар бўлиб, кристалли ва аморфли тузилишга эга бўлади. Кристалли тузилиш ҳамма вақт турғун бўлади. Аморф шакл доимий бўлмасдан, анча турғун кристалл ҳолатга ўтиши мумкин. Бир ҳил модда бир неча ҳил кристалл шаклда намоён бўлиши мумкин. Табиий ва сунъий материаллар учун бу ҳолат “полиморфизм” дейилади. Маса- лан, кварцнинг полиморфланиши уни ҳажмининг ўзгариши билан кузатилади. Кристалли тузилишда модда таркибидаги қаттиқ фазалар юқори ҳароратда эриб, кейин совиган ёки тўйинган эритмадаги кристаллар кимёвий реакция натижасида ўсиб мустаҳкам яхлит жисмга айланган бўлади. Кристалли тузилишдаги материалларнинг мустаҳкамлиги энг юқори бўлади. Аморф шаклдаги моддаларнинг бошқалардан фарқи, уни юқори ҳароратда қиздирганда эриш жараёни жуда секин кечади яъни, суюқ ҳолатга ўтмай қайишқоқ қуюқ бўлиб тураверади. Бундай материаллар ўзининг қурилиштехнологик хоссаларига кўра изотропли хусусиятга эга. Материалларни ташкил қилувчи моддаларнинг ички тузилиши унинг меха- ник мустаҳкамлиги, қаттиқлиги, қийин эрувчанлиги ва бошқа муҳим хос- саларини тавсифлайди. Йўл қурилиши ва бошқа қурилиш материаллари таркибига кирувчи кристалл моддалар фазовий кристалли панжараларни ҳосил қилувчи заррачалар орасидаги боғланишлар билан фарқ қилади. Бу боғланишлар қуйидагича ҳосил бўлиши мумкин: дахлсиз атомлар билан (бир ҳил элемент атомлари ўртасида масалан, олмосда ёки ҳар ҳил элемент атомлари ўртасида, масалан кварцда); ионлар билан (ҳар ҳил зарядланган масалан, СаСО 3 , ёки бир ҳил зарядланган масалан, металларда); тўла молекулали (муз кристаллари). Ковалентли боғланишлар одатда оддий моддалар кристалларида (олмос, графит) ва икки элемент бирикмасидан ташкил топган кристалларда (кварц, карбид, нитрид) ҳосил бўлади. Бундай материаллар юқори механик мустаҳкамлиги, қаттиқлиги ва қийин эрувчанлиги билан фарқланади. 8

- Ионли боғланишлар ионли тавсифдаги боғланиши юқори бўлган мате- риалларнинг кристалларида ҳосил бўлади. Бундай боғланишга эга бўлган материаллардан энг кўп тарқалгани гипс ва ангидрид бўлиб, уларнинг мустаҳкамлиги ва қаттиқлиги нисбатан паст ва сувга чидамсиздир. Материалларида ҳар доим учрайдиган мураккаб кристаллар (масалан, кальций, дала шпати ва ш.к.ларда) ковалентли ва ионли боғланишларни ҳосил қилади. Мураккаб ионнинг ичидаги боғланиш ковалентли, унинг ўзи эса Са 2+ ионлари билан боғланишга эга бўлади. Бундай материалларнинг хоссалари турли ҳилдир. Масалан, кальций СаСО 3 юқори мустаҳкамликка эга бўлсада, қаттиқлиги паст, дала шпатининг мустаҳкамлиги ва қаттиқлиги эса анча юқори. Молекулали кристалл панжаралар ва уларга мос келувчи молекулали боғланишлар қўшимча молекулаларда ковалентли боғланиши бўлган модда кристалларида ҳосил бўлади. Ушбу модда кристаллари бутун молекулалардан тузилган бўлиб, нисбатан кучсиз вандер-вальсли кучлар билан ўзаро ушлаб турилади. Қиздирилганда эса молекулалар орасидаги боғланиш жуда осон бузилади, шу сабабли молекуляр кристалл панжарали моддалар паст эриш ҳароратига эга бўлади. Қурилиш материаллари ичида алоҳида ўрин эгалловчи силикатлар мураккаб тузилишга эга. Масалан, толасимон материаллар (асбест, базальт, волластонит ва ш. к) ўзаро мусбат ионлар билан боғланган параллел силикат занжирларидан ташкил топган. Пластинкали минераллар (слюда, каолинит ва ш.клар) текис тўрлар билан боғланган силикатли гуруҳлардан иборат бўлади. Материалнинг таркиби ва хоссалари. Қурилиш материаллари кимёвий, минералли ва фазовий таркибилари билан тавсифланади. Материалларининг кимёвий таркиби материалнинг бир қатор хоссаларини ўрганиш имконини беради. Яъни, оловбардошлик, емирилишга чидамлилик, биочидамлилик ва бошқа техник тавсифлар шулар жумласидадир. Анорганик боғловчи моддалар (цемент, оҳак, гипс ва ш. к) ва бошқа тош материлларнинг кимёвий таркибини улардаги оксидлар миқдори орқали фоизда ифодалаш қулай. Асосий ва кислотали оксидлар ўзаро кимёвий боғланган ва улар материалнинг муҳим хоссаларини белгиловчи минералларни ҳосил килади. Минералли таркиб боғловчи моддалар ёки тош материалларда қандай минераллар қанча миқдорда бўлишини кўрсатади. Масалан, 9

- портландцементда уч кальцийли силикат (3СаО) миқдори 45...60 % ни ташкил қилади. Унинг миқдори кўпайса қотиши тезлашади, цемент тошининг мустаҳкамлиги ортади. Материалларнинг фазовий таркиби унинг ғовакларида жойлашган сув- ларнинг фазовий ўтиши материални ишлатиш жараёнидаги барча хоссаларига сезиларли таъсир кўрсатади. Материалдаги қаттиқ моддалар унинг каркасини ҳосил қилади, ғоваклар эса ҳаво ва сув билан тўлдирилган бўлади. Ушбу системанинг компонентларидан бири бўлган сув музлайди, натижада мате- риалнинг механик хоссалари ўзгаради. Материал ғовакларидаги сувнинг музлаши оқибатида ҳажми ортади, натажада ички зўриқишлар пайдо бўлиб, вақт ўтиши билан ушбу циклларнинг қайтарилиши материалнинг ички бузилишига сабаб бўлади. Қурилиш материалларининг хоссалари орасидаги умумийлик бир ҳил қонуниятга бўйсунишини профессор И. А. Рыбьев илмий томондан асослаб, уни “устун назарияси ” деб атади. Масалан, материал тузилишининг зичлиги қанчалик ортса, унинг квалиметрия кўрсаткичлари юқори бўлади ёки бунинг акси яъни, ғоваклиги, сув шимувчанлиги газ ёки сув ўтказувчанлиги камаяди. Албатта, бундай усул билан материалнинг сифатига тўлиқ ва назарий томондан аниқ баҳо бериб бўлмайди. Масалан, мустаҳкамлиги бир ҳил кўрсаткичга эга бўлган полимер материалларнинг зичлиги билан темирнинг зичлиги бир-биридан кескин фарқ қилади ва х. к. Демак, материал зичлигининг ошиши ҳамма вақт ҳам уларнинг мустаҳкамлигини оширади дегани эмас. Бундай ҳолда материалнинг таркибий қисмидаги минерал моддаларнинг келиб чиқиши ва уларнинг хоссаларини ўрганиб, таҳлил қилиш керак. Йўл қурилиш материаллари (кейинчалик “материаллар”) ва буюмларининг хоссаларини учта асосий гуруҳга бўлиш мумкин яъни, физик, механик ва махсус хоссалар. Материалниннг сифат кўрсаткичларини баҳолашда юқори- даги учта гуруҳга тегишли хоссалар синов лабораторияларида аниқланади. Материалларнинг физик хоссаларига тузилишининг тавсифи ва оғирлиги, материалнинг сув, буғ, газ таъсирига оид хоссалари, иссиқлик, олов, электр токи, товуш тўлқини ва нурланишга доир хоссалари, шунингдек, сув ва музлашнинг бир вақтдаги давомли таъсири кабилар киради. 10

- Материални ишлатиладиган муҳитга қараб танлашда, унинг асосий хос- салари қониқарли бўлиши ҳамда шу муҳит таъсирида ўзининг дастлабки сифатини сақлаб қолишлигини таъминлаш лозим. Шунингдек, у Давлат стан- дарти талабларини қониқтириши ҳамда уларнинг хоссалари ишлаб чиқариш технологиясига мос бўлмоғи керак. Материалларнинг механик хоссаларига ташқи куч таъсирида уларнинг сиқилишга, эгилишга, чўзилишга, ишқаланишга, буралишга, ёрилишга ва ш. к. ларга қаршилик қилиш қобилияти киради. Бунда материалнинг мустаҳкамликлари, қаттиқлиги, эгилувчанлиги, деформацияланиши, мўртлиги, оқувчанлиги, киришиши каби кўрсаткичлари анқиланади. Материалларнинг махсус хоссаларига уларнинг кимёвий чидамлиги, емирилишга бардошлиги, турли ҳил биологик таъсирларга чидамлиги, шунингдек, технологик жараёнлар таъсиридаги ҳолати ва тузилишини ўзгартириши тушунилади. Кимёвий чидамлилик материалнинг кислоталар, ишқорлар, сувда эриган туз ва зарарли газларнинг емирилишига қаршилик кўрсатишини ифодалайди. Биологик чидамлилик материалнинг органик бактериялар, замбуруғлар, кеми- рувчи ҳашаротлар таъсирига чидамлигидир. Материалларнинг технологик жараёнлар таъсирида шакли, ҳажми ва тузилиши ўзгариши мумкин ва х. к. Кўпчилик ҳолларда йўл қурилиш материалларига юқоридаги барча муҳит ва кучлар мунтазам ёки вақти-вақти билан таъсир этиши мумкин. Бундай шароитда ишлатиладиган материаллар комплекс синовлардан ўтказилиб, уларга қўйилган сифат баҳосига кўра ишлатишга тавсия этилади. Йўл қурилиш материаллари ва буюмларининг хоссаларини ўрганишда асосий ўлчам бирликлари (узунлик, юза, ҳажм, масса, кучланиш ва х. к.) ҳалқаро ўлчам тизими (СИ) ва стандартлар талабига мос бўлиши керак. Материалларнинг таркиби ва тузилишини физик-кимёвий усулларда баҳолаш . Материалларнинг хоссалари маълум даражада унинг таркиби, ғовакли ва тузилиши орқали аниқланади. Шу сабабли берилган хоссали материални олиш учун шу материал тузилишининг шаклланиш жараёни ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлмоқ керак. Чунки бу жараёнлар микро ва молекуляр-ионли чегарада ўрганилади. Қуйида энг кўп тарқалган физик-кимёвий таҳлил усуллари кўрилган. 11

- Петрографикли усул цемент клинкери, цемент тоши, бетонлар, шиша, шлаклар, сопол ва бошқа материалларни тадқиқотлашда қўлланилади. Ушбу усул минералнинг ички тузилишини унинг оптик хоссаси орқали аниқлашга мўлжалланган. Бундай усулнинг бир неча модификациялари мавжуд: поля- ризационли микроскопия-кукунсимон намуналарни ўрганиш учун; ўтувчи ёруғликда микроскопиялаш-материалларнинг ялтироқ юзасини ўрганиш учун; Электронли микроскопия юпқа кристалли массаларни тадқиқотлаш учун қўлланилади. Ҳозирги замонавий электронли микроскоплар 300000 мартагача катталаштириш имкониятига эга ва ўлчами 0,3...0,5 нм (1нм=10 -9 м) бўлган заррачаларни кўриш мумкин. Электрон микроскоп ёрдамида алоҳида кристалларнинг формаси ва ўлчамларини, кристалларнинг ўсиши ва бузилиши, диффузияланиш жараёнларини, деформацияланиш механизмларини ўрганиш мумкин. Рентгенографикли таҳлил модданинг тузилиши ва таркибини рентген нурлари дифракцияси орқали тажриба йўли билан тадқиқотлашга асосланган. Рентген нурлари кўринадиган ёруғлик каби бўлиб, қисқа тўлқинлардан иборат (тўлқинлар узунлиги 0,05-0,25∙10 -9 м). Тўлқинлар рентген трубкасида катодли ва анодли электронларнинг тўқнашуви натижасида ҳосил қилинади (потен- циаллар фарқи катта бўлганда). Рентгенограммада ҳар-бир кристалли модда ўзининг маълум чизиқлари мажмуаси билан тавсифланади. Ушбу усулда материалдаги кристалли фаза- ларнинг табиати ўрганилади. Дифференциалли-термик таҳлил қурилиш материалларининг минералфазали таркибини аниқлаш учун ишлатилади. Ушбу усул материалда содир бўладиган фазали алмашишлардан вужудга келадиган иссиқлик самарасига асосланган. Моддаларнинг физик ва кимёвий жараёнлар таъсирида алмашиш энергияси иссиқлик ҳолатида ютилиши ёки ундан ажралиб чиқиши мумкин. Иссиқлик ажралиши янги бирикмаларнинг ҳосил бўлиши, аморф ҳолатдан кристалли ҳолатга ўтиши билан кузатилади. Бу экзотермикли жараёнлар дейилади. Бунда дериватограф асбоби ёрдамида исишнинг оддий ва диф- ференциалли эгри чизиқлари қайд қилинади. Аниқланган натижалар эталон материал натижалари билан солиштирилади (эталон сифатида иссиқлик алма- шиши содир бўлмаган материал олинади). 12

- Спектрли таҳлил модданинг сифат ва сон кўрсаткичларини физик усулда таҳлил қилиб, уларнинг спектрларини ўрганишга асосланган. Қурилиш мате- риалларини ўрганишда асосан инфрақизил спектроскопиялаш ишлатилади. Асбоб инфрақизил спектрларни автоматик бошқариш имкониятига эга. Юқорида айтиб ўтилган услублардан ташқари моддаларнинг махсус хос- саларини аниқлашга йўналтирилган бошқа усуллар ҳам мавжуд. 4. Материалларнинг физик хоссалари Йўл қурилиши ва йўл иншоотлари учун ишлатиладиган материаллар- ининг хоссалари турли-тумандир. Ушбу хоссаларга қараб материалларнинг сифати ва ишлатилиш соҳалари белгиланади. Қатор белгиларига кўра йўл қурилиш материалларининг асосий хоссалари физик, механик ва махсус ҳилларга бўлинади. “Материалларнинг физик хоссалари” уларнинг тузилишини ёки атрофмуҳитдаги физик жараёнларга муносабатини билдиради. Уларнинг физик хоссаларига, массаси, ҳақиқий ва ўртача зичлиги, ғоваклиги, сув шимув- чанлиги, намлиги, сув ўтказувчанлиги, совуқбардошлиги, хаво, буғ ва газ ўтказувчанлиги, иссиқ ўтказувчанлиги ва иссиқлик сиғими, ўтга чидамлиги ва оловбардошлиги кабилар киради. Ҳолат ва тузилиш хоссалар. Масса жисм таркибидаги материал заррачалари оғирлигининг (атом, молекула, ионлар) йиғиндисидир. Масса маълум ҳажмга эга бўлади яъни, фазода ўрин эгаллайди. У модда учун ўзгармасдир, жисмнинг ҳаракат тезлиги ва фазодаги вазиятига боғлиқ эмас. Турли моддалардан ташкил топган бир ҳил ҳажмли жисмларнинг массаси ҳам бир ҳил эмас. Ҳажми бир ҳил бўлган моддалар массасидаги тафовут зичлик тушунчаси билан аниқланади. Материаллар ҳақиқий, ўртача ва уйма зичликка эга бўлади. Ҳақиқий зичлик мутлоқ зич ҳолатдаги яъни, ғоваксиз материал масса- сининг ҳажмига нисбати. Ҳақиқий зичлик ρ(г/см 3 , кг/м 3 ) қуйидаги формула бўйича аниқланади: ρ= m/ V м (1) бунда m- материалнинг массаси, г, кг; V м -материалнинг мутлоқ ҳажми, см 3 , м 3 . 13

- Одатда материалнинг ҳақиқий зичлигини сувнинг 4 0 C да 1 г/см 3 гатенг бўлган ҳақиқий зичлигига нисбатан олинади. Ушбу ҳолатда аниқланадиган ҳақиқий зичлик ўзгармас катталик нисбий зичлик бўлиб қолади. Аммо қурилиш материалларининг аксарияти ғовакли бўлади. Табиий ҳолатдаги ғовакли материалнинг ҳажми V қаттиқ моддалар ҳажми V қ ва ғаваклар ҳажми V ғ йиғиндисидан иборат бўлади, V=V к -V ғ фақат эич мате- риалларнинг (пўлат, шиша, битум, пласмасса ва бази бошқа материаллар) ҳақиқий ва ўртача зичликлари амалда тенг бўлади, чунки уларда ички ғо- ваклар ҳажми жуда кичик. Ўртача зичлик материал табиий ҳолдаги намунаси массасининг эгал- лаган бутун ҳажмига (ундаги ғовак ва коваклар билан бирга) нисбати билан аниқланадиган физик катталикдир. Ўртача зичлик ρ m (кг / м 3 ) қуйидаги формула орқали топилади: ρ m = m V m (2) бунда V m -материалнинг табиий ҳолатидаги ҳажми, м 3 . Ғавакли материалларнинг ўртача зичлиги унинг ҳақиқий зичлигидан кичик бўлади. Масалан, енгил бетоннинг ўртача зичлиги 500...1800 кг / м 3 , унинг хақиқий зичлиги эса 2600 кг / м 3 Ўртача зичлик доимий эмас, у материалнинг ғоваклигига қараб ўзгаради. Сунъий материалларни керакли ўртача зичликда тайёрлаш мумкин масалан, ғоваклигини ўзгартириб, ўртача зичлиги 1800...2500 кг / м 3 бўлган оғир бетон ёки ўртача зичлиги 500...1800 кг / м 3 бўлган енгил бетон олинади. Ўртача зичлик миқдорига материалнинг намлиги ҳам таъсир кўрсатади. Намлиги қанча юқори бўлса, унинг ўртача зичлиги шунча катта бўлади. Материалнинг қуруқ ρ mн ва нам ρ mқ ҳолдаги зичликлари миқдори орасида қуйидаги боғланиш мавжуд: ρ mн =ρ mқ (1+W С (3) бунда W с -материалдаги сув миқдори, массасига нисбатан бирликда. Мате- риалларнинг ўртача зичлиги, уларнинг ғоваклиги, иссиқ ўтказувчанлиги ва иссиқлик сиғими, конструкцияларнинг мустаҳкамлигини (ўз массасини ҳи- собга олган ҳолда) аниқлашда хисобга олинади. Кўп тарқалган қурилиш материалларининг зичлиги (ҳажмий ва ўртача), ғоваклиги ва иссиқ ўтказувчанлиги 1- жадвалда келтирилган. 14

- Материалларининг зичлиги, ғоваклиги ва иссиқ ўтказувчанлиги 1-жадвал Материаллар Зичлиги Ғоваклиги, % Иссиқ ўтказувчанлиги Вт/(м 0 С) ҳақиқий, г / см 3 ўртача, кг / м 3 Пўлат 7,85...7,9 7850...7900 0 5,8 Гранит 2,7...2,8 2600...2700 1,4...2,0 2,8...3,3 Оҳактош (зич) 2,4...2,6 1800...2400 2...3 1,5...2,0 Керамзит 2,5...2,6 250-800 45...55 0,3...0,5 Оғир бетон 2,6...2,9 1800...2500 5...15 1,16...1,3 Енгил бетон 2,6...2,9 1000...1800 45...62 0,80...035 Серғовак бетон 2,6...2,9 500...700 70...80 0,2...0,25 Сопол ғишт 2,65...2,7 1700...1900 5...30 0,7...085 Ковакли ғишт 2,65...2,7 1000...1400 40...51 04...0,55 Шиша 2,65...2,7 2650...2700 0 0.50...0,60 Кўпик-шиша 2,65...2,7 300...350 85...90 0,10...0,12 Қарағай 1,5...1,55 450...600 60...70 0,15...0,17 Ёғоч толали плита 1,5...1,55 200...250 80...85 0,06...0,07 Шишапласт 1,95...2,0 1950..2000 0 0,57...59 Мипора (кўпик полимер) 1,2...1,25 1950...2000 97...98 0,03...0,035 Уйма (тўкма) зичлик сочилувчан материаллар (цемент, қум, чақиқ тош, шағал ва ш. к.лар) учун аниқланади. Бундай материалларнинг ҳажми материалнинг ўзидаги ички ғовакларгина эмас, балки доналар ёки материал бўлаклари орасидаги бўшлиқларни ҳам ўз ичига олади. Масалан, гранит тошининг ҳақиқий зичлиги 2750 кг/м 3 , ўртача зичлиги 2600 кг/м 3 , гранит шағалининг уйма зичлиги 1400 кг/м 3 . Ушбу маълумотлар орқали гранит тошнинг ғоваклигини ва гранит шағали орасидаги бўшлиқларни аниқлаш мумкин. Материалнинг ғоваклиги деб материал ҳажмининг ғоваклар билан тўлдирилиш даражасига айтилади. Ғоваклик зичликни 1 ёки 100 % гача тўлдиради ва қуйидаги формулалар ёрдамида аниқланади: F=V ғ /V ёки, F=(1-ρ m /ρ)*100 % (4) бунда V ғ -материалдаги ғовакликлар ҳажми, % 15

- Турли қурилиш материалларининг ғоваклиги катта чегараларда ўзгаради. Масалан, ғишт учун 25...30 %, оғир бетон учун 5...15 %, енгил бетон учун 45...62 %, кўпик шиша учун 85...90 % ни ташкил қилади, шиша ва металлнинг ғоваклиги нолга яқин (1-жадвал). Материал хоссасига ғоваклик катталигигина эмас, балким ғовакларнинг ўлчами ва тавсифи ҳам катта таъсир кўрсатади. Зичлик ва ғоваклик кўп жиҳа- тдан материалнинг сув шимувчанлиги, сув ўтказувчанлиги, совуқбардошлиги, мустаҳкамлиги ва иссиқ ўтказувчанлиги каби хоссаларини белгилайди. Материалдги ғоваклар тузилишига қўра очиқ ва ёпиқ (берк) ҳилларга бўлинади ва улар материалнинг хоссаларига турли ҳил таъсир кўрсатади. Очиқ ғовакли материаалдаги сув билан тўйинган барча ғоваклар ҳажмининг мате риал табиий ҳажмига бўлган нисбатига тенг. F о = (m 1 _ m 2 )/V т (5) бунда m 1 ва m 2 –материалнинг қуруқ ва сув шимиганидан кейинги массалари; V т -материалнинг табиий холатдаги ҳажми, см 3 . Очиқ ғоваклар ташқи мухит билан алоқада бўлади ва материал сувга ботирилганда сувни ўзига шимиб олади. Очиқ ғоваклик материалнинг сув шимувчанлигини ва сув ўтказувчанлигини оширади, совуқбардошлигини эса пасайтиради. Ёпиқ ғоваклик материалдаги умуий ғовакларнинг айирмасига тенг, яъни: F ё = F – F т (6) Материалларда майда (0,1 мм гача) ёки йирик (0,1...2 мм гача) берк ёки туташ ғоваклар бўлади. Материалнинг бутун ҳажми бўйлаб бир текис тақ- симланган майда берк ғоваклар унинг иссиқ ҳимоялаш хоссаларини белги- лайди. Гидрофизик хоссалар. Сув шимувчанлик материалнинг ўзига сувни шимиб олиши ва уни сақлаб туриш қобилиятидир. Сув шимувчанлик дара- жаси намунанинг сувга тўйинган массаси ва мутлақо қуруқ ҳолатдаги масса- ларининг фарқи билан аниқланади. Агар кўрсатилган фарқ намуна ҳажмига нисбатан олинган бўлса, ҳажмий сув шимувчанлик W х , агар бу фарқ қуруқ ҳолдаги массасига нисбатан олинган бўлса массасига кўра сув шимувчанлик W m бўлади. Ҳажми ёки массасига кўра сув шимувчанлик фоизларда ифодаланади ва қуйидаги формулалар орқали аниқланади: 16

- W x = [( m 1 - m ) / V Т ] · 100 % (7) W m = [( m 1 - m ) m ] · 100 % (8) бу ерда m 1 - сувга тўйинган намунанинг массаси , г ; m - намунанинг қуруқ ҳолдаги массаси , г ; V- намунанинг табиий ҳолатдаги ҳажми , см 3 . Масса ва ҳажмий сув шимувчанлик орасидаги муносабат сон жиҳатдан материалнинг ўртача зичлигига тенг , яъни (9) Бу ифодадан сув шимиб олишнинг бир турдан бошқа турга ўтиш ифодасини келтириб чиқариш мумкин : W õ = W m ρ m Турли материалларнинг сув шимиб олиши кенг кўламда ўзгариб туради. Масалан, полга ётқизиладиган сопол плиткаларнинг масса бўйича сув ши- миши 4 % дан, сопол ғиштники 8...20 % дан, оғир бетонники 2...3 % дан, гранитники 0,5...0,8 % дан ортиқ бўлмайди, ғовакли иссиқ сақловчи материаллариники (торфоплиталар) 100 % дан ортиқ бўлади. Материалларнинг сувга тўйиниши уларнинг асосий хоссаларига салбий таъсир қилади яъни, ўртача зичлиги ва иссиқ ўтказувчанлигини оширади, мустаҳкамлигини эса пасайтиради. Материал сув билан тўлиқ тўйинганда яъни, материални сувга тўла тўйинган ҳолатдаги мустаҳкамлигининг камайиш даражаси “ сувга чидамлиги” деб аталади ва “ юмшаш коэффициенти”k ю нинг қиймати билан тавсифланади: k юм =R туй /R кур (10) бу ерда R туй ва R қур -сувга тўйинган ва қуруқ ҳолатда материалнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа. Турли материаллар учун юмшаш коэффициенти 0 дан (пиширилмаган лой материаллар) 1 гача (шиша, пўлат, битум) ўзгаради. Юмшаш коэффициенти камида 0,8 бўлган материаллар сувга чидамли материаллар қаторига кири- тилади. Улардан сув ва намлиги юқори бўлган жойларда қўлланиладиган конструкцияларда фойдаланилади. Материалнинг намлиги қуруқ ҳолатдаги материал массасидаги нам миқдори билан аниқланади. Материалнинг намлиги унинг хоссаларига ҳам 17

- (ғоваклиги, гигроскопиклиги), уни ўраб олган муҳитга (ҳаво намлиги, сувли муҳит) ҳам боғлиқ бўлади. Нам бериш материалнинг атрофдаги ҳавога нам бериш хоссасидир. У атрофдаги ҳавонинг нисбий намлиги 60 % ва ҳарорати 20 0 С бўлганда бир кунда материал йўқотадиган сув миқдори (стандарт намунанинг массаси ёки ҳажми бўйича фоизларда) билан тавсифланади. Кўпчилик материаллар ва буюмлар учун нам бериш даражаси муҳим аҳамиятга эга. Масалан, девор панеллари ва блоклари, деворларнинг ҳўл сувоғи биноларни қуриш жараёнида одатда юқори намликка эга бўлади, оддий шароитларда эса табиий қурийди, девор материалининг намлиги билан атрофдаги ҳаво намлиги орасида мувозанат тенглашмагунча яъни, материал ҳавода қуруқ ҳолатга келмагунча сув буғланиб кетаверади. Намликдан деформацияланиш. Ғовак материалларнинг бетон, сопол, ёғоч ва ш. к) ҳажми ва ўлчамлари намлик таъсирида ўзгаради. Бу хусусият материалларнинг ғоваклигига боғлиқ бўлади. Материал қуриши пайтида унинг ўлчамлари кичраяди. Бунга ҳажмий “ киришиш” деформацияланиш дейилади. Яъни, материалнинг ички тузилишида вужудга келадиган капиллияр кучлар таъсирида унинг майда ғовакларида жойлашган сув чиқиб кетади. Натижада ички заррачалар ўзаро жипслашиб ҳажми кичраяди. Материал сувга чўктирилганда эса сувни шимиши натижасида ҳажми кенгаяди. Бунга материалнинг “ бўкиши” дейилади. Амалиётда киришиш ва бўкиш деформацияси кўп такрорланиши натижасида материалда микроёриқлар ҳосил бўлади ва уларнинг бузилиши тезлашади. Бундай ҳолат йўл қопламалари бетонларида, сув иншоотларининг ташқи юзасида содир бўлади. Шу сабабли материалларнинг намлик таъсирида деформацияланиши конструкцияларни тайёрлашда хисобга олиниши керак. Гигроскопиклик (хаводан намланиш) деб атрофдаги ҳаво намлиги ошганда ғовакли материалларнинг маълум миқдорда сув шимиб олиш хусусиятига айтилади. Ёғоч ва баъзи иссиқ ўтказмайдиган материаллар юқори гигроскопиклиги туфайли жуда кўп миқдорда сув шимиб олишлари мумкин, бунда уларнинг массаси ортади, мустаҳкамлиги эса пасаяди, ўлчамлари ўзгаради. Бундай ҳол-ларда ёғоч ва бир қатор бошқа материаллардан тайёрланган конструкциялар учун ҳимоя қоплама қўллашга тўғри келади. 18

- Сув ўтказувчанлик материалнинг босим остида сув ўтказиш хоссасидир. Материалнинг сув ўтказувчанлиги фильтрлаш коэффициенти билан тавсиф- ланади k ф, (м/соат); k ф =V с ∙ a /[S(р 1 -р 2 )∙t] (11) бу ерда V с -юзаси S=1 м 2 ва қалинлиги а =1 м бўлган девордан ўзгармас босимда (р 1 -р 2 =1 м.сув.уст), t=1 соат давомида ўтган сув миқдори. Фильтрлаш коэффициенти билан сув ўтказмовчанлик бўйича маркаси ўрта-сида маълум нисбат мавжуд: k ф қанчалик паст бўлса сув ўтказмовчанлик бўйи-ча марка шунчалик юқори бўлади. Гидротехник иншоотлар, сув хавзалари, ертўла деворлари, қувурлар, лоток ариқлар ва ш. к.ларни барпо этишда сув ўтказмаслик талаби қўйилади. Сув ўтказмайдиган материаллар жумласига айниқса зич материаллар (пўлат, шиша, битум) ва берк ғовакли зич материаллар (масалан, таркиби махсус танланган бетон) киради. Совуққа чидамлилик сувга тўйинган материални навбатма-навбат такрорланадиган музлатиш ва эритишда бузилмаслиги ҳамда мустаҳкамлигини йўқотмаслик хоссасидир. Материалларнинг совуққа чидамлиги сувга тўйинган намуналарни - 15...20 0 С ҳароратда совутиш камераларида музлатиш ва кейинчалик уни +20 0 С га яқин ҳароратда сувда эритиш йўли билан синаш орқали аниқланадли. Агар берилган музлатиш ва эритиш босқичларидан кейин уваланиш ва қатламланиш натижасида намуна ўз массасини 5 % дан ортиқ йўқотмаса ҳамда мустаҳкамлиги ортиғи билан 25 % гача камайса, материал совуққа чидамли деб топилади. Агар намуналар музлатилгандан кейин бузилиш- емирилиш изларига эга бўлмаса, у ҳолда совуққа чидамлилик даражаси совуққа чидам- лилик коэффициенти аниқланганидан кейин белгиланади: k ч = R ч R туй (12) бу ерда R ч -совуққа чидамлиги синалгандан кейин материалнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа; R тўй, -сувга тўйинган материалнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа. Совуққа чидамли материаллар учун k ч = 0,75 дан кичик бўлмаслиги керак. Кетма-кет музлатиш ва эритиш циклларига бардош бера олишига кўра материаллар F10, F15, F25, F35, F50, F100, F150, F200, F300 ва ундан ортиқ маркаларга бўлинади. Қурилиш материалларига совуққа чидамлилик бўйича 19

- қуйидаги талаблар қўйилади: бино ташқи деворлари учун енгил бетонлар ва сопол буюмларнинг совуққа чидамлиги 15, 25, 35 цикл, йўл ва кўприклар қурилишида қўлланиладиган бетонларнинг совуққа чидамлиги эса 50, 100, 200 цикл, гидротехника иншоотлари бетониники 500 циклдан кам бўлмаслиги керак. Материалларнинг совуққа чидамлигин баҳолаш учун импульсли уль- тратовуш усуллари кенг қўлланилади. Бундай усул орқали музлатиш-эритиш цикллари жараёнида бетон мустаҳкамлиги ва эластиклик модулининг ўзгари- шини кузатиш ва совуқбардошлик бўйича маркасини аниқлаш мумкин. Буғ ва газ ўтказувчанлик материалнинг ўз қатлами орқали босим остида сув буғи ёки газ (ҳаво) ўтказиш хоссасидир. Туташган ғоваклари мавжуд бўлган барча ғовакли материаллар буғ ёки газ ўтказиш хусусиятига эгадир. Материалнинг буғ ва газ ўтказувчанлиги тегишлича буғ ёки газ ўтка- зувчанлик коэффициенти билан белгиланади. Бу коэффициент қалинлиги 1 м ва юзаси 1 м 2 материал қатлами орқали қарама-қарши деворлардаги босимлар фарқининг айирмаси 133,3 Па бўлганда 1 соат давомида ўтадиган литр ҳи- собидаги буғ ёки газ миқдори билан аниқланади. Буғ ўтказувчанликни атрофдаги муҳит ҳароратига нисбатан анча паст ҳароратда ишлатиладиган бино ва иншоотлар учун материал танлашда ҳисобга олиш лозим. Бу ҳолда атрофдаги муҳитдан сув буғлари ҳимоя қилинаётган конструкция ичига киради, конденсацияланади ва сув томчиларига айланади, натижада конструкция намланади ва унинг иссиқ сақлаш хоссалари анча ёмонлашади. Иссиқлик-физик хоссалар. Иссиқ ўтказувчанлик материални чегаралаб турувчи ташқи ва ички юзаларда ҳарорат турлича бўлганда ўз қатлами орқали иссиқ узатиш хоссасидир. Унинг иссиқни ўтказишига қараб иссиқ ўтказув- чанлик даражаси аниқланади. Материалнинг бу хусусияти иссиқ ўтказувчанлик коэффициенти λ орқали ифодаланади. Материалнинг иссиқ ўтказувчанлиги қалинлиги 1 м, юзаси 1 м 2 бўлган материал орқали, девор кесимининг қарама-қарши юзалари ҳарорати фарқи 1 0 С бўлганда, 1 соат ичида ўтадиган иссиқлик миқдори билан ифодаланади. Иссиқ ўтказувчанлик Вт  (м · К) ёки Вт  (м · 0 С) ларда ўлчанади. Бинобарин, девордан η соат вақт мобайнида ўтган иссиқлик миқдорини қуйидаги формула ёрдамида аниқлаш мумкин: Q=λ [S (t 1 -t 2 )∙η]/ a (13) 20

- бунда Q-иссиқлик миқдори, кЖ; λ-иссиқ ўтказувчанлик коэффициенти; Sнамунанинг юзаси, м 2 ; η-иссиқликнинг ўтиш вақти, соат; t 1 -t 2 –материал юзаси- даги ҳароратлар фарқи, 0 С; а -деворнинг (материал) қалинлиги, м. Иссиқ ўтказувчанлик коэффициенти (13) формуладан аниқланади: λ=Q∙a/[S(t 1 -t 2 )∙η] (14) агар а=1 м, S=1 м 2 , t 1 -t 2 =1 0 C ва η=1 соат бўлса, λ=Q бўлади. Материалнинг иссиқ ўтказувчанлиги кўп ҳолларда унинг хусусияти, тузилиши, ғоваклиги, намлиги, шунингдек, иссиқлик узатишда содир бўладиган ўртача ҳароратга боғлиқ. Кристалл тузилишга эга материалларнинг иссиқ ўтказувчанлиги аморф тузилишли материалларнинг иссиқ ўтказувчанлигига нисбатан одатда юқорироқ бўлади. Агар материал қатламли ёки толали тузилишга эга бўлса, у ҳолда унинг иссиқ ўтказувчанлиги иссиқлик оқимининг толаларга нисбатан йўналишига боғлиқ бўлади. Масалан, ёғочнинг толалар бўйлаб иссиқ ўтказувчанлиги толаларнинг кўндалангига нисбатан 2 марта ортиқдир. Турли ҳил органик ва анорганик материалларнинг иссиқ ўтказувчанлиги 1-жадвалда келтирилган. Материалнинг иссиқ ўтказувчанлигига ғоваклар ўлчами ва тавсифи сезиларли таъсир кўрсатади. Майда ғовакли материал- ларнинг иссиқ ўтказувчанлиги йирик ғовакли материалларга нисбатан камроқ бўлади. Зичлиги бир ҳил, аммо тузилиши ҳар ҳил бўлган берк ғовакли материалларнинг иссиқ ўтказувчанлиги туташ ғовакли ёки икки томони очиқ ғовакли материалникига қараганда кичик бўлади. Ўзаро туташ бўлмаган майда ғоваклардан ўтаётган иссиқлик оқими ғовак деворларига урилиб, ундаги ҳавони иситади. Натижада иссиқлик оқимининг йўналиш тезлиги камаяди. Йирик ғовакларда эса, ҳавонинг ўзи иссиқлик оқимига қўшилиб икки томони очиқ найчалар орқали йўналиш тезлигини оширади. Бир жинсли материалларнинг иссиқ ўтказувчанлиги унинг ўртача зичли- гига боғлиқ бўлади. Материал зичлиги камайиши билан иссиқ ўтказувчанлиги камаяди ва аксинча. Масалан, оғир бетоннинг иссиқ ўтказувчанлиги 1,16...1,3, енгил бетонники 0,35...0,8, кўпик полимерники эса 0,03...0,035 Вт/(м 0 С). Бундан ташқари материалнинг иссиқ ўтказувчанлигига унинг намлиги ҳам таъсир кўрсатади. Нам материалларнинг иссиқ ўтказувчанлиги қуруқ мате- риалларга нисбатан анча юқори бўлади. Буни 21

- сувнинг иссиқ ўтказувчанлиги ҳавоникидан 25 марта юқорилиги билан изоҳлаш мумкин. Ташқи деворларни қуришда томбоп ва қаватлараро плиталарни тайёр- лашда ишлатиладиган материаллар илмий асосда тайёрланса энергиятежамкор самарали иссиқ сақловчи биноларни барпо этиш имкониятлари кенгаяди. Материалнинг иссиқлик сиғими иситиш жараёнида маълум миқдорда иссиқни ютиш ва совитишда уни ажратиб чиқариш хоссасидир. Солиштирма иссиқлик сиғими деб 1 кг материални 1 0 С га иситиш учун зарур бўлган иссиқлик миқдорига (Ж) айтилади. Материални иситганда у ютадиган иссиқлик миқдори, унинг иссиқ ютувчанлигини билдиради. Матери- алнинг ютган иссиқлик миқдори қуйидаги формула орқали аниқланади: Q=C∙m (t 1 -t 2 ) (15) бунда Q-иссиқлик миқдори, кЖ; С-иссиқ ютувчанлик коэффициенти; mнамуна массаси, г; t 1 -t 2 -ҳароратлар фарқи, 0 С. Сунъий тош материалларнинг солиштирма иссиқлик сиғими 0,75...0,92, ёғочники 2,4...2,7, пўлатники 0,48, сувники 4,187 кЖ (кг · 0 С) га тенг. Материалларнинг иссиқлик сиғими иситиладиган бино деворлари ва ёпма-ларининг иссиққа чидамлилигини, қишда бажриладиган ишларда бетон тарки-бий қисмлари ва қоришмаларнинг иситилишини, шунингдек, куйдириш ўчоқ-ларини ҳисоблашда эътиборга олинади. Оловбардошлик ёнғин содир бўлган шароитда материалнинг юқори ҳарорат таъсирига бардошлилик хусусиятидир. Оловбардошлик даражасига кўра қурилиш материаллари ёнмайдиган, қийин ёнадиган ва ёнадиган турларга бўлинади. “Ёнмайдиган ” материаллар олов ёки юқори ҳарорат таъсирида аланга- ланмайди, тутамайди ва сирти кўмирга айланмайди. Бундай материаллар жумласига табиий материаллар, ғишт, бетон, пўлат кабилар киради. “Қийин ёнадиган ” материаллар олов таъсирида аранг алангаланади, тута- йди ва сирти кўмирга айланади, лекин олов манбаи бартараф қилингандан кейин уларнинг ёниши ва туташи тўхтайди. Арболит, фибролит ва асфальт- бетон шундай материалларга мисол бўла олади. “Ёнувчи ” материаллар олов ёки юқори ҳарорат таъсирида алангаланади ва олов манбаи бартараф қилингандан кейин ҳам ёнишини давом эттиради. 22

- Бундай материаллар қаторига, биринчи навбатда ёғоч, намат, толь, рубероид ва бошқа органик материалларни киритиш мумкин. Ўтга чидамлилик деб материалга юқори ҳарорат узоқ вақт таъсир қил- ганда эримасдан ва шакли ўзгармасдан чидаш хоссасига айтилади. Ўтга чидамлилик даражасига кўра материаллар оловга чидамли, қийин эрийдиган ва осон эрийдиган материалларга бўлинади. Ўтга чидамли материаллар 1580 0 С дан юқори ҳароратнинг узоқ муддатли таъсирига чидамли бўлади. Улар саноат ўчоқларининг ички юзаларини қоплаш (шамот ғишт) учун ишлатилади. Қийин эрийдиган материаллар 1350 дан 1580 0 С гача ҳароратга бардош бера олади (ўчоқлар ясаладиган гжель ғишти). Осон эрийдиган материаллар 1350 0 С дан паст ҳароратда юмшайди (оддий гил ғишти). Нур ўтказувчанлик материалнинг тўғри ва тарқоқ нурларни ўзидан ўтка- зиш хоссасидир. Материал қатламидан ўтаётган нурлар миқдорининг (β) материалга тушаётган нурлар умумий миқдорига (β а ) нисбати нур ўтказув- чанлик коэффициенти деб аталади, яъни δ=β/β а га тенг. Материалларнинг нур ўтказувчанлиги нафақат унинг кимёвий таркибига, балки юзасининг силлиқлиги ва ғадир-будирлигига ҳам боғлиқ. Масалан, қалинлиги 2 мм ли юзаси силлиқланган шишага қуёш нури тик тушса, δ=0,78 га, шиша юзаси камроқ силлиқланганда эса δ=0,85 га тенг бўлади. Шишадан ўтадиган ҳамма ультрабинафша ва ультрақизил нурлар материалнинг нур ўт- казувчанлигини ифодалайди. Радиацияга чидамлилик деб материалларга радиоактив нурлар таъсир қилганда унинг тузилиши ва хоссаларининг ўзгармаслик хусусиятидир. Ради- оактив нурланиш натижасида кўп қурилиш материалларининг хоссалари кескин ўзгаради. Жумладан, металлнинг оқиш чегараси ортади, углеродли ҳамда алюминли қотишмаларнинг эгилувчанлиги камаяди, сопол материалларнинг зичлиги ва иссиқ ўтказувчанлиги ҳам камаяди. Шунингдек, шишаларнинг ранги ўзгаради. Радиацияга чидамли материалларни танлашда, уларнинг кимёвий таркиби ва зичлигига қараб олинган намуналар синалади. Аниқланган натижалар ўзаро таққосланиб, ичидан энг қониқарлиси нурланиш ҳосил бўладиган бино ва иншоотлар қурилишида ишлатилади. 23

- 5. Материалларнинг механик хоссалари Йўл қурилиш материаллари ва конструкциялари турли ҳил ташқи кучлар таъсирига учрайди. Натижада материалда деформация ва ички кучланишлар юзага келади. Ташқи кучлар доимо таъсир этувчи “статик” ва тўсатдан таъсир этувчи “динамик” турларга бўлинади. Бино ва иншоотлар статик кучлар таъсирига ҳисобланади. Бундай кучлар бино ва иншоот конструкцияларининг оғирлигидан, асбоб ва ускуналар, жиҳозлар ва ш. к таъсиридан ҳосил бўлади. Кўпгина муҳандислик иншоотларига, масалан, кўприклар, туннеллар, йўл ва аэродром қопламалари ва ш. к. ларга нафақат статик кучлар, балки динамик кучлар ҳам таъсир этади. Динамик тавсифли юклар (қисқа дақиқада содир бўладиган зарб кучи), одатда табиий офатга олиб келувчи зилзилалар, бўрон, сув тошқини, портлаш ва грунтнинг силжиши (чўкиши) натижасида ҳосил бўлади. Бундай кучлар бино ва иншоотларга қисқа вақтда (дақиқа ва ундан кам) таъсир этиб, бино- ларда кучли тебраниш ва силжишни вужудга келтиради. Қурилиш материалларининг механик хоссалари шартли равишда мус- таҳкамлик ва деформатив қисмларга ажратилади. Мустаҳкамлик хоссаларга материалнинг сиқилишдаги, эгилишдаги, чўзилишдаги мустаҳкамликлари, зарбга ва ишқаланишга (қаттиқлик, едирилиш, ейилиш) қаршиликлари киради. Деформатив хоссаларга эса эластиклик, пластиклик, нисбий деформация ва мўртлик кабилар киради. Мустаҳкамлик хоссалар. Мустаҳкамлик материалнинг ташқи кучлар дан вужудга келадиган ички кучланишлар таъсири остида бузилишга қаршилик кўрсатиш хоссасидир. Бино ва иншоотларда материаллар сиқилиш, чўзилиш, эгилиш, ва ш. к. кучлар таъсирида турли ҳил ички кучланишларга дуч келади. Ички кучланишлар маълум чегаравий қийматга етганда материалнинг қаршилик қилиш қобилияти чекланади ва у бузилади. Демак, материалнинг мустаҳкамлиги уларнинг мустаҳкамлик чегараси R орқали ифодаланади. Мустаҳкамлик чегараси деб, материалнинг максимал куч таъсирида бузилган вақтида ҳосил бўлган ички кучланиш ζ га айтилади. Бино ёки иншоот қисмларининг мустаҳкамлигини ҳисоблашда стандартларда кўрсатилган рухсат этилган кучланишдан фойдаланилади яъни, 24

- материалнинг рухсат этилган кучланиши унинг мустаҳкамлик чегараси орқали ифодаланади: ζ рух =R/Z (16) бу ерда R-мустаҳкамлик чегараси, МПа; Z-мустаҳкамликнинг заҳира коэф- фициенти. Заҳира коэффициентини аниқлашда қуйидагилар ҳисобга олинади: тузилиши бир жинсли бўлмаган материаллар мустаҳкамлик чегарасини ярмидаёқ кучсизланган (энг бўш) жойидан бузила бошлайди; кўп материаллар куч таъсирида тез деформацияланади ва мустаҳкамлик чегараси кўрсаткичининг 50...70 % да дарзлар ҳосил бўлади; материалга такрорланиб ўзгарувчан зарбли динамик куч қўйилганда у мустаҳкамлик чегарасига етмасдан бузилади. Бунга материалнинг “чарчаши” туфайли бузилиши дейилади. Хозирги вақтда материалларнинг бузилиш ҳолатини ҳисоблашда заҳира коэффициентлар ўрнига ҳисобий коэффициентлардан фойдаланилади. Сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси. Материалнинг сиқилишдаги мус- таҳкамлик чегараси деб, ташқи сиқувчи кучлар таъсирида материалда ҳосил бўладиган ички зўриқишларга қаршилик кўрсатиш қобилиятига айтилади. Сиқувчи кучлар ташқи юк, киришиш (ҳажмий қисқариш), нотекис қиздириш ва ш. к лар натижасида ҳосил бўлади. Материалнинг мустаҳкамлиги тайёрланган намунанинг шаклига, ўлчам- ларига, қўйилган кучнинг ўсиш тезлигига ва куч тушаётган юзанинг ҳолатига боғлиқ. Баъзи материалларнинг, масалан пластмассалар, асфальтбетонларнинг мустаҳкамлигига уларни синаш вақтдаги ҳарорат ҳам таъсир кўрсатади. Цилиндр ёки призма шаклидаги намуналарнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси кубникидан кам бўлади. Қурилиш материалларининг эгилишдаги мустаҳкамлик чегараси 0,05 дан 1000 МПа гача бўлиши мумкин. Материалларнинг сиқилишдаги мустаҳ- камлик чегарасини аниқлаш учун шу материалдан тайёрланган куб, призма, цилиндир ва ш. к намуналар гидравлик пресс машинасида сиқилишга сина- лади. Намуналарнинг шакли ва ўлчамлари материалларнинг ҳар қайси тури учун ЎзРСт ёки техник шартлар талабларига қатъиян мувофиқ бўлиши керак (2-жадвал). 25

- Материалларининг сиқилишдаги мустаҳкамлигини аниқлаш усуллари схемаси 2-жадвал Намуна Кўриниши Ҳисоблаш формуласи Материал тури Стандарт намуна ўлчами, см Куб Бетон, қоришма 10x10x10; 15x15x15; 20x20x20 Табиий тош 5x5x5x Цилиндр Бетон d=15; h=30 Табиий тош d=h=5; 7; 10; 15 Призма Бетон a=10; 15; 20 h=40; 60; 80 Ёғоч a=2; h=3 Қоришма билан боғланга н намуна Ғишт a=12; b=12,3; h=14 Иккига бўлинган цемент қумли призма Цемент a=4; S=25 Цилиндр- да эзилаёт ган шағал (чақиқ тош) намунаси Бетон учун йирик тўлдирувчи d=15; h=15 Синов натижаси асосида материалнинг сиқилишдаги мусатҳкамлик чега- раси R сик (МПа), қуйидаги формула ёрдамида топилади: 26

- R сик =P/F (17) бунда Р-намунани бузувчи куч, Н; F-намунанинг кўндаланг кесим юзаси, см 2 . Материалларнинг чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси R чўз (МПа) ҳам айнан шу формула ёрдамида топилади. Эгилишдаги мустаҳкамлик чегараси. Материалларнинг эгилишдаги мус- таҳкамлик чегарасини аниқлаш учун кўндаланг кесим квадрат ёки тўғри тўртбурчакли балкачалар тайёрланади (3-жадвал). Айрим материаллар, масалан ғишт, черепица, шифер ва ҳ. к лар тайёр буюм ҳолатида синалади. Материалларининг эгилиш ва чўзилишдаги мустаҳкамлигини аниқлаш усуллари схемаси 3-жадвал Призма, ғишт (ҳақиқий ўлчамда) Эгилишга синаш Цемент 4х4х16; Ғишт 12х6,5х25 Призма Бетон 15х15х15; Ёғоч 2х2х30 Стержень, саккизлик, призма Чўзилишга синаш Пўлат 5х5х50; 10х10х80 Бетон D=1;l 1=5; 1>10d Ёғоч Цилиндр Бетон Эгилишга синашда намуна икки таянчга ўрнатилади ва симметрик эгувчи куч таъсир эттирилади. Эгилишга мустаҳкамлик чегараси R эг (МПа), юк бир жойга тўпланганда ва балка кўндаланг кесими тўғри тўртбурчакли бўлганда қуйидагича топилади: R эг =3∙P∙l/2∙b∙h 2 (18) 27 =

- Балка ўқига нисбатан монанд жойлашган бир-бирига тенг иккита кучда: R эг =P∙(l- а ) /b∙h 2 (19) бунда Р-намунани бузувчи куч, Н; l-таянчлар орасидаги масофа, см; а -юклар орасидаги масофа, см; b ва h-балка кўндаланг кесимининг эни ва баландлиги, см. Материал эгилишга синалганда, нейтрал ўқнинг устки қисми сиқилади, пастки қисми эса чўзилади. Материалнинг эгилишдаги бузилиш аломатлари, яъни дарз, ёриқ ва ҳ. к лар уларнинг чўзилиш қисмидан бошланади. Баъзи қурииш материалларининг сиқилиш, эгилиш ва чўзилишдаги мустаҳкамлик чегаралари 4-жадвалда келтирилган. Баъзи қурилиш материалларининг мустаҳкамлиги 4-жадвал Материаллар Мустаҳкамлик чегараси, МПа сиқилишдаги эгилишдаги чўзилишдаги Гранит 150...250 - 3...5 Оғир бетон 10...50 2...8 1...4 Сопол ғишт 7,5...30 1,8...4,4 - Пўлат 210...600 - 380...900 Ёғоч тахта (толалари бўйлаб) 30...65 70...120 55...150 Шишапластик 90...150 130...250 60...120 Қурилиш материалларининг (бетоннинг) мустаҳкамлиги одатда уларнинг синфи орқали ифодаланади. Синф қиймати бўйича стандарт шакл ва ўлчамли намуналарни синашда олинган мустаҳкамлик чегарасига мувофиқ бўлади. Масалан, сиқилишга мустаҳкамлик чегараси 20 МПа бўлган материа л лар синфи В15 таалуқли бўлади. Юк кўтарувчи конструкциялар учун ишла- тиладиган материаллар, буюмлар ва деталлар учун мустаҳкамлик бўйича синфи асосий кўрсаткич ҳисобланади. Чўзилишга мустаҳкамлик чегараси пўлат, бетон, ёғоч, битум, толасимон ва бошқа материалларнинг мустаҳкамлик тавсифлари сифатида ишлатилади. Материаллар чўзилишдаги мустаҳкамлик чегарасига қараб уч гуруҳга бўли- нади: 28

- 1. Чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси R чуз, сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси R сиқ га нисбатан катта бўлган (R чуз > R сиқ ) материаллар, масалан, ёғоч, шиша, базальт, асбест, волластонит ва ш. к; 2. Чўзилишдаги ва сиқилишдаги мустаҳкамлик чегаралари ўзаро тенг (R чуз ≈ R сиқ ) ёки озроқ фарқ қилувчи материаллар (пўлат ва ҳ. к); 3. Чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси сиқилишдагига нисбатан кам бўлган (R чуз < R сиқ ) материаллар (мўрт материаллар, масалан, табиий тошлар, шиша, чўян, сопол ва ш. к). Материалларнинг чўзилишдаги мустаҳкамлик чегарасини аниқлаш учун улардан Давлат стандарти кўрсатмалари асосида стержень, саккизлик ёки призмасимон намуналар тайёрланади (3-жадвал) ва улар чўзилишга синалади. Материалларнинг қаттиқлиги унга нисбатан анча қаттиқ жисм ботирил- ганда қаршилик кўрсатиш ҳоссасидир. Бу ҳосса пол ва йўл қопламларида фойдаланиладиган материаллар учун катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари материалнинг қаттиқлиги унга ишлов беришнинг сермеҳнатлиги билан тав- сифланади. Материал қаттиқлигини аниқлашнинг бир неча усуллари мавжуд. Ёғочтахта ва бетон қаттиқлиги намуналарга пўлат шарчани босиш орқали, яъни шарчанинг ботиш чуқурлиги ёки ҳосил бўлган чуқурча диаметри бўйича аниқланади. Табиий тош материалларнинг қаттиқлиги қаттиқлик шкаласи бўйича аниқланади (Моос шкаласи). Шкалада махсус саралаб олинган минераллар шундай кетма-кетликда жойлаштириладики, бунда тартиб бўйича навбатдаги минерал олдинги минералда чизиқ (тирноқ изи) қолдиради, ўзи эса чизил- майди (5-жадвал). Мооснинг қаттиқлик шкаласи бўйича баъзи материалларнинг қаттиқлик кўрсаткичи 5-жадвал № Материаллар Кимёвий таркиби Қаттиқлик кўрсаткичи 1 Талк Mg 3 (OH) 2 ·Si 2 O 5 1 2 Гипс CaSO 4 ·2H 2 O 2 3 Охактош CaCO 3 3 29

- 4 Эрувчан шпат CaF 2 4 5 Апатит Ca 5 (PO 4 ) 3 ·FCl 5 6 Ортаклоз K(Al·SiO 3 ·O 8 ) 6 7 Кварц SiO 2 7 8 Топоз Fl(F·OH)·SiO 2 8 9 Корунд Fl 2 O 3 9 10 Олмос C 10 Зарбга қаршилик материалнинг зарб кучи таъсирида бузилишга қаршилик кўрсатиш хоссасидир. Асосан автомобиль йўллари, йўлаклар, пол ва махсус пойдеворларда ишлатиладиган материаллар (табиий тошлар, бетон, сопол ва ш. к) зарб кучи таъсирига учрайди. Бундай материалларни зарбга синаш учун диаметри ва баландлиги 25 мм бўлган цилиндр шаклидаги намуналар махсус тўқмоқ ускунаси тагига ўрнатилиб синалади. Материалнинг зарбга қаршилик кўрсатувчанлиги стандарт намунани бузиш учун сарф этилган иш миқдори ёхуд ҳажм бирлигига (кг/м 3 ) сарфланган солиштирма иш билан ифодаланади. Материалнинг едирилиши едирувчи кучлар таъсири остида унинг ҳажми ва массасининг ўзгариш хоссасидир. Материалнинг едирилишини аниқлаш учун улардан куб, плита ёки диаметри 25 мм бўлган цилиндр каби намуналар тайёрланади. Ушбу намуналар ишқалаш доирасида 1000 марта айлантирилганда, намунанинг 1 см 2 юзасидан йўқолган массага едирилишга қаршилик дейилади ва қуйидагича аниқланади (г/см 2 ): Е=(m 1 -m 2 )/F (20) бу ерда m 1 ва m 2 -намунанинг ишқаланишдан олдинги ва кейинги массалари, г; F-намунинг ишқалаланган юзаси, см 2 . Пол, зина, йўлак ва йўл учун материалларни қўллаш уларнинг едири- лувчанлигига қараб белгиланади. Ейилиш деб, едирилиш ва зарб биргаликда таъсир қилганда материалнинг бузилишига айтилади. Материалга бундай таъсир йўл қопламалари, пол, зина, ва ш. к дан фойдаланишда содир бўлади. Материалларнинг ейилишга қарши- лиги махсус айланма барабанларда синаш орқали аниқланади. Деформатив хоссалар. Маълумки, материалга таъсир қиладиган ташқи кучлар унинг шаклини ўзгартиради. Куч таъсири тўхтагандан кейин эса 30

- материал ўзининг дастлабки ўлчамлари ва шаклини эгаллаши ёки ўзининг олдинги ҳолатига қайтмасдан деформацияланган ҳолда қолиши мумкин. Агар деформацияланган матеирал ташқи куч олинганидан кейин дастлаб- ки ҳолатига қайтса, бундай деформация “эластик “(қайтувчи) деформация дейилади. Агар ташқи таъсири тўхтагандан кейин материал дастлабки ҳолатига қайтмаса, бундай деформация “пластик” (қолдиқ) деформация дейилади. Бундай деформация ташқи кучлар ва иссиқ таъсирида вужудга келиб, бу таъсирлар тўхтатилганидан кейин ҳам сақланиб қолинади. Пластик деформация узоқ вақт давомида (ойлар ва йиллар) секин ошиб борса, бу ҳодиса “сирпаниш” дейилади. Нисбий деформация. Материалга ташқи куч таъсир қилганда унинг атомлари орасидаги масофа ўзгаради. Натижада материалнинг шакли куч йўналиш бўйича Δl миқдорга (сиқилишда қисқаради, чўзилишда эса узаяди) ўзгаради. Нисбий деформация абсолют деформация Δl нинг материал дастлабки чизиқ- ли ўлчами l га нисбати орқали аниқланади: ε=Δl/l (21) Материал тузилишини шакллантирувчи атомларнинг ўзаро яқинлашуви ёки узоқлашиши натижасида деформация ҳосил бўлади. Атомларнинг сил- жиши материал деформациясига пропорционал равишда содир бўлади. Эластиклик материалнинг куч остида шаклининг ўзгариши ва куч олин ганидан кейин дастлабки шакли ва ўлчамларига қайтиш хоссасидир. Материал эластиклигини йўқотмайдиган энг катта кучланиш эластиклик чегараси деб аталади. Эластиклик чегарасида нисбий узайиш кучланишга тўғри пропор- ционал бўлгани учун куч олингач, материалнинг дастлабки шакли ва ўлчамлари қолдиқ деформациясиз тикланади. Эластик материалларга резина, каучук, пўлат каби материаллар киради. Эластиклик материалларнинг ижобий хоссаси ҳисобланади. Пластиклик материалнинг куч таъсирида ёрилмасдан ўз шаклини ўзгар- тириши ва куч олингандан кейин ўзгарган шаклда қолиши хусусиятидир (яъни, материалда қолдиқ деформация ҳосил бўлади). Бу хосса эластикликка тескари тавсиф бўлиб, уларга қўрғошин, гил қоришмаси ва битум каби материаллар мисол бўлади. Мўртлик материалнинг ташқи кучлар таъсирида шакли ўзгармай (қолдиқ деформациясиз) бир онда бузилиш (синиш) хоссасидир. Бундай 31

- материаллар сиқилишга яхши қаршилик кўрсатади, эгилиш ва чўзилишдаги мустаҳкамликлари эса сиқилишдагига нисбатан 10...15 маротаба камдир. Мўрт материалларга табиий тошлар, сопол материаллар, шиша, чўян, бетон ва ш. к. киради. Кучланиш- бу ташқи куч таъсирида деформацияланган материалда ву- жудга келадиган ички кучларнинг меъёридир. Материалга ташқи куч таъсир этганда унинг кучга қаршилик кўрсата олиш қобилиятини ифодаловчи кўр- саткич эластиклик модули Е (Юнг модули) деб қабул қилинган. Эластиклик модули Гук қонунига биноан кучланишнинг нисбий деформацияга нисбати орқали ифодалани (МПа): Е=ζ/ε (22) бунда ζ-ўқ йўналишидаги кучланиш, МПА; ε-нисбий узайиш ёки қисқариш- даги деформация. Эластиклик модули материалнинг қаттиқлик меъёрини тавсифлайди. Материалларнинг бузилиш тавсифи ҳарорат, намлик ва кучнинг таъсир қилиш тезлигига боғлиқ бўлади. Материал намуналари сиқилиш ёки эгилишга синалганда ундаги кучланиш билан нисбий деформация орасидаги боғланиш материаллар механик хоссаларининг “деформация диаграммаси” орқали ифодаланади. Мўрт материалларнинг бузилишида пластик деформация кичик бўлади. Шиша эластик мўрт материал сифатида деформацияланади. Ярим кристалли изотроп материаллар (масалан, металлар, кристалли полимерлар ва ш. к) анча юқори кучланиш таъсирида ҳам ўзининг эластиклигин сақлайди. Конгло- мератли тузилишга эга бўлган материалларда (турли ҳил бетонлар, қоришма ва ш. к.лар) кучланиш билан деформация орасидаги боғланиш мустаҳкамли гининг 0,2 миқдорида эгри чизиқ бўйича ўзгаради. Эгилувчан материаллардаги (резина, каучук) деформация кўпинча 100 % дан ошиб кетади. Таъсир қилувчи кучнинг дастлабки босқичида эгилувчан материал молекулалари бир йўналишдаги занжир ҳолатига келади ва деф- ормацияга қаршилик кўрсатиш кучи ортади. Таъсир кучи янада катта бўлса, молекулалар орасидаги боғланиш узила бошлайди. Демак, деформация диаграммаси ёрдамида ҳамда кучланиш миқдорига кўра материалнинг эластиклик модулини аниқлаш мумкин. Шунингдек, материалнинг эластиклик модули Е унинг бошқа тавсифи яъни, Пуассон (17811840 йилларда яшаган, франциялик, механика-математика соҳасидаги 32

- йирик олим) коэффициенти билан боғлиқдир. Материал намунасини ўқ бўйлаб чўзганда унинг узунлиги ε z га ортади ва кўндаланг йўналишда ε х ва ε y га сиқилади. Изотроп материалларда эса ε х =ε y бўлади. Пуассон коэффициенти ёки кўндаланг сиқилиш коэффициенти қуйидагича ифодаланади: µ=-ε х /ε y (23) Битта ўқ бўйлаб эластик кучланиш ҳосил қилинганда материал ҳажми ўзгармай қолса, назарий жиҳатдан µ=0,5 бўлади. 6. Материалларнинг махсус хоссалари Йўл қурилиш материалларининг махсус хоссаларига уларнинг кимёвий чидамлиги, емирилишга ҳамда турли-ҳил биологик таъсирларга бардошлиги, шунингдек, технологик жараёнлар таъсирида ҳолати ва тузилишини ўзгартириши тушинилади. Кимёвий чидамлилик материалларнинг кислоталар, ишқорлар, сувда эриган туз ва зарарли газларнинг емирувчи таъсирига қаршилик кўрсатиш хусусиятидир. Йўл қопламалари ва саноатнинг кўпчилик тармоқларида ишлатиладиган қурилиш материаллари зарарли суюқликлар ва газлар таъсирида бўлади. Қурилиш материалларининг кўпчилиги кислота, ишқор ва тузли эритмалар таъсирига чидамсиз бўлади. Табиий тош материаллар (масалан, оҳактош, мармар, доломит) кислоталар таъсирида тез бузилса, органик боғловчи материаллар (битум ва қатронлар) аксинча анча бунга чидамли. Сирланган ва юқори мустаҳкам сопол буюмлар, пластмассалар, битумли ва қатронли материаллар зарарли муҳит таъсирига анчагина мустаҳкам ҳисобланади. Материалнинг кимёвий чидамлилигини аниқлаш учун уни (материални) кукун ҳолатида зарарли муҳит таъсирига қўйилади ва эталонга нисбатан таркиби, оғирлиги, мустаҳкамлигининг ўзгаришига қараб чидамлилик дара жаси аниқланади. Емирилишга чидамлилик деб зарарли муҳит таъсирида бўлган қурилиш материаллари кимёвий бирикмаларининг бузилишга қаршилик қилиш қобилиятига айтилади. Кўпчилик қурилиш материаллари бундай 33

- хоссаларга эга эмас. Масалан, қарийиб барча цементлар кислоталар таъсирига чидамсиз, битумлар ишқорлар таъсири остида осон емирилади. Металл ва уларнинг қотишмаларига таъсир этувчи зарали муҳит уларнинг занглашига сабаб бўлади. Тоғ жинсларининг емирилиши, сув таъсирида кимёвий моддалар алмашуви натижасида содир бўлади. Материалларнинг емирилишга чидамлилигини аниқлаш учун унинг таш- қи юзасидаги бузилиш ҳолатини ўрганиш, зарали муҳитнинг таъсир кучи ва қандай шароитда емирилиш бошланганлигини билиш керак. Маълумки, материаллар бир муҳитга чидамли, иккинчисига чидамсиздир. Уларнинг чидамлиги махсус шкала ёрдамида баҳоланади (6- жадвал). Қурилиш материалларининг емирилишга чидамлилик даражасини баҳоловчи шкала 6-жадвал Чидамлилик тури Нураш тезлиги, мм/ йил Балл Мутлақо чидамли 0,001 дан кичик 1 Чидамлиги юқори 0,001...0,005 0,005...0,01 2 3 Чидамли 0,01...0,05 0,05...0,1 4 5 Чидамлиги камроқ 0,1...0,5 0,5...1,0 6 7 Чидамлиги кам 1,0...5,0 5...10 8 9 Чидамсиз 10 дан катта 10 Материалларнинг биологик хоссалари. Қурилиш материалларига таъ- сир қилувчи ўзига хос зарарли муҳитлар муайян шароитда кўпаяди ва боғ- ланган тугунларни емиради. Органик дунёга мос бактериялар, материалларни биологик кемиради. Анорганик қурилиш материалларида рўй берадиган биологик емирилиш жараёнлари кимёвий ва физик-кимёвий реакциялар натижасида содир бўлади. 34

- Биологик чидамли материалларга темир ва унинг қотишмалари, анор- ганик материаллар ва кўпчилик полимерларни киритиш мумкин. Биологик чидамсиз материалларнинг тузилиши ва ранги зарарли муҳитда кескин ўзгаради. Уларнинг мустаҳкамлиги ва бошқа хоссалари пасайиб кетади. Ёғоч материаллар тузилишидаги найчалар бўйлаб шимилувчи озуқацеллюлоза зарарли муҳит таъсирида қўзиқорин бактериялари учун озуқа бўладиган глюкозага айланади. Натижада ёғочда бузилиш жараёни бошланади. Агар ёғоч буюмлар соғлом дарахтдан тайёрланса ва 15...18 % гача қуритилган бўлса, узоқ муддат сувда сақланса ҳам чиримайди. Материалларнинг технологик хоссалари деганда уларни ишлаб чиқа- риш технологиясига оид хоссалари тушинилади. Материалнинг технологик жараёнлар таъсиридаги ҳолати ва тузилишини ўзгартириш қобилияти унинг технологик хоссаларини ифодалайди. Буларга майдаланиш, арраланиш, силлиқланиш, михланиш ва бошқалар киради. Баъзи материалларнинг технологик хоссаларини аниқлаш усуллари ишлаб чиқилган. Масалан, бетон қоришмасининг ёйилувчанлиги унинг қулай жойланувчанлик кўрсаткичи орқали ифодаланади ва ҳ. к. Ҳозирги пайтда кўпчилик қурилиш материаллари учун фақат сифатини ифодаловчи технологик хоссалари ўрганилган. Назорат саволлари 1. Стандартларда материалларнинг қайси тавсифлари ёритилади? 2. Материалларни сертификатлаш қандай амалга оширилади? 3. Метрология асосларида материалларнинг қайси тавсифлари назорат қилинади? 4. Материалларнинг тузилиши қандай даражаларда ўрганилади? 5. Қурилиш материалларининг таркибиларини айтиб беринг. 6. Материалларнинг таркиби ва тузилишини таҳлил қилиш усулларини айтиб беринг. 7. Материлларнинг ҳақиқий ва уйма зичликлари қандай аниқланади? 8. Материалнинг ғоваклиги қандай аниқланади? 9. Материалдаги очиқ ва ёпиқ ғовакликлари орасида қандай мутано- сиблик мавжуд? 10. Сув шимувчанлик материалнинг қайси хоссасини тавсифлайди? 35

- 11. Материалнинг сув ўтказувчанлиги қандай аниқланади? 12. Материалларнинг иссиқлик-физик хоссаларини айтиб беринг. 13. Материалнинг иссиқ ўтказувчанлиги унинг қандай хоссасига боғлиқ? 14. Материал мустаҳкамлигининг физик маъносини тушунтириб беринг. 15. Материалнинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги қандай аниқланади? 36

O'xshashlar

Қурилиш материалларининг асосий хоссалари

Курилиш материалларининг турлари ва асосий хоссалари

Қурилиш материалларининг таркиби, структураси ва хоссаларининг муносиблиги

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар

Қурилиш ашёларининг тузилиши ва таснифи