Қурилиш ашёларининг тузилиши ва таснифи - Arxitektura - Referatlar

Қурилиш ашёларининг тузилиши ва таснифи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

612 KB

Ko'chirib olish

Қурилиш ашёларининг тузилиши ва таснифи Режа: 1. Қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш технологиясини 2. Қурилиш ашёлари таркибини илмий асослаш усуллари 3. Қурилиш ашёларининг физик хоссалари

Пардозбоп қурилиш ашёларининг хоссалари ва тузилишини бир хил муҳит таъсирида ўзгариши умумий қонуниятга мос келади. Масалан, зичлиги бир хил бўлган барча ашёларга таъсир этувчи зарарли муҳит уларни бир тизимда тўла буза олмайди. Агар шу ашёлар ғовак бўлса, уларнинг бузилиш жараёни бир-биридан фарқ қилади. Қурилиш ашёларининг тузилиши бу - оддий қаттиқ жинслар таркибидаги тарқоқ ҳолатда жойлашган ҳар хил йирикликдаги заррачаларнинг қандай тартибда боғланганлигидир. Қандай қурилиш ашёси бўлишидан қатъи назар, у табиий ёки сунъий равишда заррачаларнинг бирон боғловчи модда воситасида ўзаро бирлашишидан ҳосил бўлади. Шунингдек, ашёнинг тузилишига ундаги заррачалар орасидаги ўзаро масофа, майда ва йирик ғоваклар, найчалар, ўта майда дарзлар ва бошқа нуқсонлар ҳам киради. Тузилиш икки кўринишда ифодаланади: микро ва макро тузилиш. Микротузилиш - қаттиқ, суюқ ва газ таркибини ташкил этувчи ҳар хил ўлчамли атомлар, ионлар ва молекулаларнинг ўзаро жойлашиш алоқадорлиги, бирикиш тартибини ифодаловчи ҳолатдаги кўринишидир. Атоммолекулалар бирлашмаси ашёнинг макротузилишини билдиради. Макромолекулалар, мицелл, кристаллар ва уларнинг атрофида ўсиб чиққан янги модда бўлаклари, аморфли йирик заррачалар ўзаро маҳкам бирлашган ҳолда жойлашган бўлади. Ашё таркибидаги бундай моддаларни боғлаб турувчи мураккаб ашёвий тизим композиция ашёлари деб аталади. Фазода ўта тўғри шаклда жойлашган микрозаррачалар кристалл панжарани ифодалайди. Панжарадаги кристалл ионлари, молекулаларини ўзаро бирлаштириб турувчи боғловчи моддалар ҳам тегишли равишда моддалар панжарасига эга. Кристалларни ўзаро ушлаб турувчи Ван-дер-Вальс кучи водородлар алоқадорлигини таъминловчи панжаралардан иборат. Кристалл панжаралардан ташкил топган қаттиқ моддалар аморф ашёлар дейилади. Масалан, шиша аморф ашёдир. Унинг атомлари ва молекулалари тартибсиз жойлашган, шу сабабли шиша тузилишини ўрганиш жуда мураккаб. Аморф ашёларнинг бошқалардан фарқи, уни юқори ҳароратда қиздирганда эриш

жараёни жуда секин кечади, яъни суюқҳолатга ўтмай қайишқоққуюқ бўлиб тураверади. Бундай ашёлар барча йўналишда синалганда бир хил кўрсаткичга эга бўлади. Демак, улар изотроп хусусиятга эга. Қурилиш ашёларининг микротузилиши ва ундаги ўзгаришлар оптик электрон микроскоплар ёрдамида ўрганилиб дефференциалтермик, рентгенографик усулларда текширилади ва олинган маълумотлар таҳлил қилинади. Заррачаларнинг ўзаро қандай бирикканлига ва улар асосида ҳосил бшлган қаттиқ жисм коагуляцияли, кондесацияли ва кристалли тузилишда бўлади. Коагуляцияли тузилишда жисмни яхлит холатда ушлаб турувчи заррачалар ўзаро суюқ парда орқали алоқада бўлади. Шу сабабли, заррачаларни ёпиштириб турувчи куч жуда бўш, яъни улар Ван-дер-Вальс кучлари воситасида боғлаб туради. Конденсацияли тузилишда жисмдаги заррачалар атом ва ионлар даражасида ковалент алоқалар воситасида кимёвий реакцияга киришади. Реакциянинг қанчалик кучли бўлиши, ундаги атомнинг валентлигига ва муҳитига боғлиқ. Бу ҳолда атом ва ионларни ёпиштириб турувчи куч анчагина юқори бўлади. Демак, жисм ҳам маълум миқдорда мустаҳкамликка эгадир. Кристалли тузилишда эса жисм таркибидаги қаттиқ фазалар юқори ҳароратда эриб, кейин совиган ёки тўйинган эритмадаги кристаллар кимёвий реакция натижасида ўсиб мустаҳкам яхлит жисмга айланган бўлади. Барча сунъий қурилиш ашёлари майда заррачаларнинг боғланишидан ҳосил бўлади. Демак, биз таҳлил қилаётган уч гуруҳдаги ашёлар коагуляцияли, конденсацияли ва кристалли тузилишга эга экан. Уларнинг қайси гуруҳга таалуқли эканлиги билан қурилиш ашёларининг хоссалари тўғрисида фикр юритиш мумкин. Маълумки, ҳар бир гуруҳга тегишли ашёларнинг ғоваклиги ҳар хилдир. Айрим ҳолларда микротузилишли жисмларда ўзаро туташ ва ҳар томонлама берк ғоваклар ҳамда найчалар миқдори катта ҳажмни ташкил этади. Бундай ғовакларнинг келиб чиқиши

ашёни тайёрлашдаги технологик жараёнларга, боғловчи моддаларнинг турига ва уларнинг физик-кимёвий хоссаларига боғлиқ. Микротузилишга хос ашёлардаги ғоваклар уларнинг киришиши натижасида пайдо бўлади. Ғоваклар ўлчами 1-2·10 -7 см. дан ошмайди. Оддий кўз билан қараганда кўринмайди. Ўзаро туташ очиқ найчалардаги эркин сув буғлангандан кейин, 50000·10 -7 см. гача ўлчамдаги ғоваклар ҳосил қилади. Булардан ташқари, ашё тузилишида 50-100 мк дан 2-5 мм гача ўлчамдаги йирик ғоваклар ҳам юзага келади. Боғловчи моддалар таркибида сув миқдори кўп бўлса, ашё таркиби нотўғри ҳисобланганда ёки бошқа сабаблар натижасида йирик ғоваклар ҳосил бўлади. Ашёлардаги ғоваклар, найчалар ва бошқа нуқсонлар оддий кўз билан кўринса макротузилиш дейилади. Сунъий қурилиш ашёларидаги йирик ғоваклар, бўшлиқлар ёки дарзлар тўлдиргичлар ўзаро ноўрин жойлашганида ҳамда яхши майдаланмаган қум ёки минерал кукуни ишлатилганда кўзга кўринади. Агар тўлдиргич доналари ўзаро юпқа боғловчи модда пардаси билан ёпишиб «тегиб турувчи» тузилишли, доналар орасидаги боғловчи модданинг катта қатлами орқали ёпишган бўлса, унга «порфирли» макротузилиш деб аталади. Ашёнинг юзаси силлиқланса, унинг тузилиши кўринади ва у орқали заррачаларнинг ўзаро қандай жойлашганлигини билиш мумкин. Заррачалар ва йирик доналарнинг жойлашиш коэффициенти бу - доналар орасидаги масофанинг улар диаметрига бўлган нисбатидир (2.1- расм). Кж=(L-d)/d, бунда: К ж - ашёлардаги макро ва микрозаррачаларни жойлашиш коэффициенти; L - доналар ёки заррачалараро масофа; d - дона ёки заррача диаметри, (r1+r2). Агар ашё «порфирли» тузилишга эга бўлса, қониқарли (+), «тегиб турувчи» тузилишга эга бўлса қониқарсиз (-) миқдор деб юритилади. Боғловчиларсиз, ўзаро тегиб турувчи тузилишдаги ашёларда К ж =0. Ўзаро зич жойлашган йирик тўлдиргичлар миқдори

74% бўлган ашёларда К ж =0,1 бўлади. Ашё таркибида тўлдиргичлар миқдори қанчалик кам бўлса, қониқарсиз жойлашиш коэффициенти шунчалик камаяди. Демак, бунда дона ва заррачалар орасидаги масофа катта бўлади. 2.1-расм. Ашёлар таркибидаги заррачаларни жойлашиш коэффициентини аниқлаш схемаси. Қурилиш ашёларининг турлари шу қадар кўпки, уларни бир тизимга тушириб, безакли, рангли пардозбоп эканлигини назарда тутиб, маҳсус тасниф ёрдамида ўқувчига тушунтириш лозим.Рангли пардозбоп қурилиш ашёларининг таснифи қуйидаги жиҳатларига кўра: рангли ҳом ашёнинг турлари, уларнинг сифатини белгиловчи кўрсаткичларга, кейин қаерда ишлатилишига қараб, жумладан, иссиқликни оловбардош ялтироқлигини, рангини сақловчи, акустик ашёлар каби гуруҳларга бўлинади. Қурилиш ашёлари табиий ва сунъий бўлади. Сунъий қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш тегишли йўналишларга бўлинади. Масалан, цемент саноати, шиша саноати ва ҳ.к. Ҳар бир пардозбоп қурилиш ашёси ўзининг таркиби, келиб чиқиши ва ишлаб чиқариш технологиясига кўра, юқорида келтирилган хоссаларга эга. Ашёнинг таркиби, ранги, тузилиши ва ҳолатининг ўзгариши билан унинг қурилиш ҳамда технологик хоссалари ҳам ўзгаради. Пардозбоп қурилиш ашёларининг хоссалари турғун бўлмай, улар физик, механик ва кимёвий жараёнлар таъсирида ўзгариб туради. Уларнинг хоссаларини синаш ишлари маҳсус асбоб ҳамда ускуналар билан жиҳозланган тажрибахонада ва дала шароитида давлат стандартларида кўрсатилган усуллар асосида ўтказилади. Қурилиш ашёларини техник хоссаларига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин. Пластик ашёлар - куч, ҳарорат ёки сув таъсирида қайта ишлаш хусусиятига эга бўлган ашёлар (гил, битум, мис, қўрғошин ва ҳ.к.). Эластик ашёлар - унга таъсир этаётган куч олингандан сўнг ўз шаклига қайтадиган ашёлар (резина, пўлат ва ёғоч).

Мўрт ашёлар - куч таъсир этганда ўлчами ва шаклини ўзгартирмай синиш (бузилиш) хоссасига эга бўлган ашёлар (шиша, чўяннинг айрим турлари, ғишт ва ҳ.к.). Мустаҳкам (гранит, темир, ёғоч) ва мустағкамлиги жуда паст (чиғаноқ тош, сомон, ҳом ғишт) ашёлар. Қаттиқ (чўян, гранит) ва юмшоқ (ёғоч, битум) ашёлар. Сув, кислота, ишқор, иссиқ-совуқ ҳамда физик-кимёвий жараён таъсирига чидамли (клинкер, пластмассалар) ва чидамсиз (ҳом ғишт) ашёлар. Муҳофазаловчи ашёлар - иссиқликни кам ўтказадиган (минерал пахта, жун, ғовакли асбест буюмлар), товуш ютувчи (пемза, қатламли шиша-пахта, фибролит), сувга чидамли (битум, рубероид, толь) ва электрдан муҳофазаловчи (резина, чинни, мармар) хоссаларга эга бўлган ашёлар. Рангли сунъий қурилиш конгломератлар таснифи умумий назарияларни ўз ичига олади. Янги боғловчи моддалар ва рангли тўлдиргичлар яратилса ёки ҳозирги рангли пардозбоп ашёлар таркиби, ишлаб чиқариш технологиялари такомиллаштирилса, ҳамда янги тузилишлар ихтиро этилса, физика ва кимёвий(СҚК -сунъий қурилиш композиция) назариялари асосида ўрганилади. Қурилиш ашёларининг умумлашган сифат кўрсаткичларини аниқлаш нинг энг муҳим вазифаларидан бири ишлатилаётган қурилиш ашёларининг ҳар хил муҳитда чидамлилигини оширишдан иборатдир. Айниқса, кимё саноати ва ер ости иншоотларининг зарарли-ишқор, кислота эритмалари ва тузлар таъсирида узоқ (кўп) йиллар мобайнида сифат кўрсаткичларининг сақланишини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Бундай шароитда қурилиш ашёларининг ички микротузилишидаги бузилиши, боғловчи ашёларда модда алмашинувининг тезлашиши, уларнинг физик ва механик хоссаларининг пасайишига олиб келади. Ҳар хил моддалардан ташкил топган гидроган системасидаги заррачалар- аро боғловчи кучни уларнинг ички тузилишида рўй бераётган физикавий ва кимёвий жараёнлар қурилиш ашёларининг чидамлилигини камайтиради.

Бундан ташқари қурилиш буюмлари ёки контрукцияларни тайёрлашда технологик жараённинг бузилиши, улар таркибини ҳисоблашда йўл қўйиладиган хатолар ва бошқа омиллар ҳам ашёнинг ички тузилишининг мустаҳкамлигини камайтиради. Умуман олганда бундай жараёнлар ўта мураккаб бўлиб, улар моддаларда физик-кимёвий реакциялар натижасида рўй беради. Қурилиш ашёларининг хоссаларининг ўзгаришига сабабчи бўлаётган ягона физик-кимёвий реакциялар қандай моддалар орасида бўлаётганлигини микрокалориметр усули билан юқори аниқликда тажрибахоналарда аниқлаш мумкин. Маълумки, микрокалориметрия усуллари ёрдамида аниқланган миқдорий кўрсатгичлар асосан ашё таркибидаги ҳар модданинг реакцияга киришишида ҳосил бўладиган иссиқлик манбаи, унинг қуввати ва иссиқлик ютувчанлик қобилиятига асосланган. Физик-кимёвий реакция жараёнида ҳар бир модданинг термодинамик холати ҳар хил бўлади. Масалан, цемент заррачаси сув билан намланганда эркин энергия ўзгаради. Бунда цементнинг солиштирма юзаси қанчалик катта бўлса, заррачалараро туташ нуқталар шунча кўп бўлади. Натижада қотаётган цемент тошининг мустаҳкамлиги шунчалик юқори бўлади. Микрокалометрия усуллари ёрдамида заррачаларни намланиш энергиясини тажрибахонада аниқлаганда унинг миқдор кўрсатгичининг ошиши ёки камаяши ашё таркибида модда зарраларининг туташ нуқталарида термокимёвий реакция кетаётганини билиш мумкин. Демек, қурилиш ашёларининг қотиши ундаги физик-кимёвий бирикиш жараёнининг бошланиши ёки бузилишидан дарак беради. Анорганик моддаларнинг қотиши аниқ қонуниятга асосланган тўғри маълумот берадиган асбоблар ёрдамида аниқлаш усуллари илмий ишларда ва амалиётда астасекин қўлланилмоқда. Микрокалометрия тажриба усуллари асосланган термокимё ва термокинетика йўналишидаги илмий изланишлар ёрдамида қурилиш ашёларидаги деструктив (бузилиш) жараёнининг бошланиши тўғрисида ҳам башорат қилиш мумкин, шунингдек ҳар хил физик-кимёвий хоссаларга эга

бўлган гетероген системага оид моддалараро реакциянинг бир меъёрда қотиши ва умумман олганда қурилиш ашёларининг чидамлилигини таъминловчи барча сифат кўрсаткичларни аниқлаш мумкин бўлади. Қурилиш ашёларини олишда моддалараро кимёвий реакция иссиқлик ажратиш жараёнида рўй беради. Ушбу жараённи термокимё ва термокинетик (иссиқлик ажралиши) усуллар билан ўрганилиб, олинган кўрсаткичлар микрокалометрия асосини ташкил этади. Қурилиш ашёлари сифатини макротузилиш даражасида илмий томондан асослаб миқдорий кўрсатгичлар орқали ифодалаш усулларига эса квалиметрия (лотинча gualis - сифати қанақа ва грекча metreo - ўлчайман) деб аталади. Бошқача қилиб айтганда, квалиметрия – қурилиш ашёларининг умумлашган сифатини аниқлаш усуллари ва миқдор кўрсатгичлар йиғиндисини ифодаловчи илмий йўналишни тушунмоқ керак. Қурилиш ашёларининг квалиметриясини аниқлаш деганда уларнинг қайси турини ишлаб чиқариш ва қайерда ишлатилишига қараб асосий сифат кўрсатгичини ифодаловчи хоссаларини тажрибахонада аниқлаш тушунилади. Шулар ичида энг зарур оптимал хоссаларини синаш усуллари билан қурилиш ашёларининг сифат кўрсаткичларини ифодаловчи хоссаларнини давлат стандартларига мослигини аниқлаб, кейин унинг квалиметрияси кўрсатилади. Масалан, тавсия этиладиган қурилиш ашёси билан сув ҳавзаси ёки ховуз деворлврини қоплаш керак бўлса, унинг асосий сифат кўрсатгичи сувни ўтказмаслик хоссасига тегишли синаш ишларини тушунмоқ керак. Қурилиш ашёларининг квалиметриясини аниқлашда турли математик усуллар ҳам ишлатилади. Жумладан, оптимал бошқарув назарияси, текис ва нотекис ҳамда динамик режалаштириш каби ҳисоблаш усуллари кенг қўлланилмоқда. Маҳсулот сифати физик, механик ва деформатик хоссаларни миқдорий кўрсаткичлар орқали баҳолаш усуллари саноатнинг кўпгина йўналишларида қўлланилади. Иншоотларнинг квалиметриясини таҳлил қилиш учун қурилиш жараёнини тегишли қурилиш-монтаж ва пардозлаш ишлари ҳамда

ишлатилаётган ашёларнинг сифатли эканлигини ўрганиб аттестация қилиш ва уларни баҳолаш керак бўлади. Илмий-тадқиқот ишларида квалиметрия усулини қўллаш кенгаймоқда ва такомиллашмоқда. Квалиметрия усули билан қурилиш ашёлари ва конструкцияларини баҳолаганда объектнинг комплекс талабларига жавоб беришини аниқ кўрсаткичлар орқали ифодаоаш мумкин бўлади. Бундай кўрсаткичлар қурувчи ва лойиҳаловчиларнинг кундалик амалий ишларида қандай қурилиш ашёларини, конструкцияларини деворбоп буюмларни, ҳамда пардозбоп ашёларни танлашда катта аҳамиятган эга. Қурилиш ашёларининг хоссалари орасида умумийликни бир қонуниятга бўй сунишини проф. И.А.Рыбьев илмий томондан асослади ва уни “устун назарияси” деб атади. Масалан, ашё тузилишининг зичлиги қанчалик ошса, унинг квалиметрия кўрсаткичлари юқори бўлади ёки ғоваклиги, сув шимувчанлиги, газ ёки сув ўтказувчанлиги камаяди. Шундай мисоллар билан ашёнинг биттагина хоссаси орқали бошқа хоссаларининг сифат кўрсаткичлари квалиметрияси тўғрисида тушунчага эга бўлиш мумкин. Албатта, бундай усул билан ашёнинг сифатига назарий томондан аниқ баҳо бериб бўлмайди. Масалан, мустаҳкамлиги бир хил кўрсаткичга эга бўлган полимер ашёларнинг зичлиги билан темирнинг зичлиги бир-биридан кескин фарқ қилади. Демак, ашёларнинг зичлиги ошиши ҳамма вақт ҳам уларнинг мустаҳкамлигини оширади дегани эмас. Бундай ҳолда ашёнинг таркибий қисмидаги минерал моддаларнинг келиб чиқиши ва уларнинг хоссаларини ўрганиб таҳлил қилиш керак. Қурилиш ашёларининг ҳар бир хоссасининг ошиши орқали уларнинг барча хоссалари тўғрисида фикрлаш мумкинлигини 2.3-расмдаги квалиметрия кўрсаткичларини ифодалаб, қурилиш ашёларини умумлашган сифати – квалиметриясини билиш мумкин. Қурилиш ашёларини бино ёки иншоотнинг қайси қисмида ишлатилиши, қандай зарарли моддалар ёки муҳит таъсирида бўлишлигига қараб ҳар томонлама давлат стандартлари бўйича текширилган сифатли ашёлар тавсия этилади. Масалан, сув хўжалиги қурилишларида ишлатиладиган ашёнинг

мустаҳкамлик маркаси ва сув ўтказмаслик хоссалари чуқур ўрганилган бўлиши керак ёки полни қоплашда қўлланиладиган ашёни ишқаланишга ва сувга чидамлилик хоссалари унинг асосий сифатини ифодалаши зарур. Қурилиш ашё, буюм ва конструкцияларнинг микрокалориметрия ва квалиметрия сифат кўрсаткичи қуйидагиларга боғлиқ: -ҳом ашёнинг кимёвий таркиби, унинг физик ва механик хоссаларига; -ҳом ашёни қайта ишлаш технологияси стандарт талабларига тўла риоя қилинганлигига; -ашёни ишлаб чиқариш технологияларининг ҳар бир жараён сифати ва стандарт талабларини тўла қондирилишига; -ниҳоят тайёр қурилиш ашёси, буюм ва конструкция бино ва иншоотларнинг қайси қисмида ишлатилишига қараб унинг квалиметрия кўрсаткичи аниқ ва юқори бўлишлигига; -боғловчи модда – цементни солиштирма юзаси (см 2 /г) ни унинг қотиш жараёни ва чидамлилигига таъсири; -цементни куйдириш жараёнида ҳослил бўладиган фаол кремний миқдорини физик-кимё усуллари билан модда алмашув кўрсаткичини аниқлаш; - қоришма ёки бетон таркибидаги намланувчан сирти фаол модданинг фаоллик кўрсаткичини аниқлаш. Қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш технологиясини хоссаларига таъсири Қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш жараёнлари илмий амалий томондан таҳлил қилиш ва уни асослаш технология фани деб аталади. Технологик жараёнларда ҳом ашёдаги моддаларнинг парчаланиши, ўзаро реакцияга киришиши ва моддалардан қурилиш ашёлари олиш усуллари кимётехнология фанида ўрганилади. Қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш технологиялари кимёвий жараён бўлишидан қатъи назар, улар механик равишда ҳам бириккан бўлади. Бундай технологик жараёнда ҳом ашё ўзининг шаклини, кўринишини ўзгартиради, унинг юзаси силлиқланади ёки акси ғадир-будир қилинади. Механик

равишда қайта ишланган тоғ жинсларининг фаоллиги ортади, солиштирма юзаси катталашади ва ниҳоят ундан тайёрланган ашёларнинг хоссалари кескин ўзгаради. Технологик жараёнлар хилма-хил бўлишига қарамай, уларда умумийлик бор, яъни ашёнинг физик хоссаларига таъсир этувчи омиллар қонунияти бир- биридан кам фарқ қилади. Технологиянинг умумийлиги, аввало, тайёрлов ишларидаги кетма-кетлик, тарозида тошилган ҳом ашёларни аралаштириш, қоришманиқолиплаш ҳамда зичлаш, ашё ва буюмларни маҳсус усулларда қайта ишлашдадир. Шунингдек, умумийликка ҳом ашёларни ташиш, сақлаш, ашё ҳамда буюмларни техник андозаларга кўра текшириб туриш ва бошқалар киради. Тайёрлов ишларида ҳом ашё мавжуд технологияга мосланади ва барча босқичларда ҳом ашёга осон ишлов бериш таъминланади. Ҳом ашёни технологияга мослаб тайёрлаш босқичларига уни майдалаш ва майда кукун даражасигача майда-йирик доналарга ажратиш, элаш, ювиш, заррачалар юзасини тозалаш, намлаш, қуритиш, қиздириш ёки ҳом ашёдан қоришма тайёрлагунга қадар зарурият бўлса, ундаги минерал тўлдиргичлар сиртини фаоллаштириш ва умуман, олинадиган ашёнинг сифатини яхшилаш учун зарур бўлган барча физик-кимёвий усулларни тадбиқ этиш каби ишлар киради. Моддани қанчалик майда қилиб туйилса, унинг солиштирма сирти катталашади ва фаоллиги ортади. Олинадиган моддаларнинг солиштирма сиртининг ўзгаришига заррачалар майдалик даражасининг таъсири 2.3- расмда кўрсатилган. Минерал кукунини ҳаддан ташқари майдалаш унинг фаоллигини оширса- да, аммо жуда майда кукун заррачалар ўзаро бир-бири билан ёпишиб қумоқ доналарга айланади ва унинг солиштирма сиртини (Х1, см 2 ) кичрайтиради. Шунингдек, бундай майда заррачаларни суюқлик билан аралаштирганда ҳаво кириб қоладиган ғоваклар миқдори ортади. Аксарият минерал кукунининг майдаланиш даражаси тажриба йўли билан аниқланади. Майдалаш жараёнида унга сирти фаол моддалар қўшилса, минерал кукуни заррачаси сиртида фаол парда ҳосил бўлади ва уларни ўзаро ёпишиб қумоқ доналарга

айланишига йўл қўймайди. Ўта майдаланган минерал кукунини узоқ вақт сақлаганда ҳаводаги намликни ютиши ҳисобига унинг фаоллиги сусаяди. Минерал кукунини олишга доир технологик жараёнда, у майда-йирик доналарга алоҳида қилиб ажратилади. Бу жараёнда элаш ёки сепарация қилиш (солиштирма оғирлигига кўра саралаш) усули қўлланилади. Қурилиш ашёлари технологияси фанидаги яна бир умумийлик майдаланган минерал тош доналаридаги (қум, шағал, чақиқ тош) чанг ва тупроқни тоза сувда ёки тўлдиргич фаоллигини ошириш мақсадида сувга кимёвий модда қўшиб ювишдан иборат. Ҳом ашёни тайёрлаш технологиясида уларни қиздириш ёки куйдириш жараёнлари алоҳида ўрин тутади. Майдаланган минерал ҳом ашё қуритилади ёки керак бўлса, юқори ҳароратда куйдирилади. Минерал тош таркибидаги сувнинг камайиши ҳисобига унинг намлиги камаяди. Бир хил ҳароратда иситилган тошдаги майда ва йирик ғовак ёки капиллярларда сувнинг буғланиб кетиш тезлиги ҳар хил бўлади. Йирик ғоваклардаги сув тез, майдасида эса секин буғланади. Ашёнинг қизиши, ундаги намликнинг йўқолиши, яъни иссиқлик билан совуқлик орасидаги боғланиш жараёнини ўрганиш иссиқликни узатиш қонуниятига боғлиқ бўлади. Тайёрлаш технологиясига оид ишлардан бири майдаланган ҳом ашёни қориштиришдир.Қориштиришдан аввал ҳом ашё иссиқ бўлса совимаслик, тоза бўлса ифлосланмаслик, қуруқ бўлса намланмаслик, майда-йирик доналарга ажратилган бўлса, ўзаро аралашиб кетмаслик чораларини кўриш керак. Кўпинча қоришмани тайёрлаш жараёни билан уни ташиш бир вақтда бажарилади. Ҳар бир технологик жараёнда ҳом ашёларни сақлаш тадбирлари кўрилган бўлиши керак. Майдаланган ва туйилган ҳом ашёларни узоқ муддат сақланса, улар қотиб қолиши мумкин. Шу сабабли заррачаларнинг ўзаро таъсирига қараб, уларни сақлаш муддати аниқланган бўлиши лозим. Ҳом ашёлар асосан механик усулда аралаштирилади. Аралаштириш икки босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда ҳом ашё қуруқ ҳолатда аралаштирилади, иккинчи босқичда эса суюқлик билан аралаштирилади.

Ҳамма ҳом ашёлар суюқлик билан осонгина аралашмайди. Агар майдаланган заррачалар сирти гидроксид модда ионлари билан қопланган бўлса, минерал кукуни тезда намланади ва осон аралашади. Бундай ҳом ашёлар гидрофил (намланувчан) моддалар гуруҳига киради. Заррача сирти оғир темир ионлар билан қопланган бўлса, сувдан кўра ёғ билан осон аралашади. Бундай тош заррача гидрофоб (намланмайдиган) моддалар гуруҳига киради. Осон намланадиган ҳом ашёлар суюқликда осонгина эрийди ва ҳақиқий тўйинган гомоген қоришма ҳосил қилади. Тўйинган заррача сирти ўзаро чегараланган икки хил ионлар билан қопланган бўлиши мумкин. Заррачалар сирти ўзига мос зарядланган молекулалар тўдасига йиғилади ва ёпишади. Уларнинг зичлиги ортади ва чегараланган сиртга молекулалар ботиб киради. Модда сиртининг энергияси ортади. Бу жараён адсорбция ва абсорбция ёки «сорбция» деб аталади. Аксарият эритмаларда кам эрийдиган моддалар катта куч билан сорбцияланади. Адсорбция одатда, диффузия жараёни билан бир вақтда рўй беради. Юза қатламлардаги молекулалар эркин ҳолатда иссиқлик манбаини ўзаро бири иккинчисига узатади. Диффузия жараёнида намликни ёки иссиқликни кичик заррачалардан йирикларига ўтиш тезлиги катта бўлади. Қаттиқ дона юзасига ёпишган адсорбция қатлами моддалар юзасининг ўзаро тошиш кучини камайтиради. Қоришманинг қулай жойланувчанлиги ҳамда қўзғалувчанлиги ундаги ўзаро аралашмаган қуюқ ва суюқ қисмнинг борлигига боғлиқ. Янги тайёрланган қоришма кераклича аралаштирилмаса, унинг тузилиши қониқарсиз бўлади. Демак, мустаҳкамлиги пасаяди. Оқувчанлик жараёни бузилади. Қуюқ ва суюқ қоришма ёки эритмаларнинг оқувчанлиги, аввало уларнинг таркиби ҳамда унга таъсир этувчи кучга боғлиқ. Қоришмаларга, биз истагандек, шакл беришда, унинг қуюқ-суюқлигини ўрганувчи йўналиш оқувчанлик (реалогия) фани деб аталади. Бундай қоришмаларга куч таъсир этганда, аввало, жуда секин оқади, кейин тезлашади. Агар куч янада оширилса, оқаётган қоришма тузилиши бузилади ва сочилиб кетади. Юқоридаги қоришмаларда рўй бераётган физик-кимёвий

жараённинг ўзгаришига атроф-муҳит ва оқаётган юзанинг текислик даражаси ҳам таъсир этади. Ушбуфан ёрдамида аниқланган энг қулай қуюқликдаги қоришма қолипга жойланади ёки йўл юзасига ётқизилади, кейин зичлаш жараёни бошланади. Бунда заррача, майда ва йирик тўлдиргич доналари ўзаро боғловчи модда пардалари орқали жипслашади. Агар боғловчи модда етарли бўлмаса, қоришмадаги доналар юзаси парда билан тўла ўралган бўлмайди. Натижада, боғловчи модда тегмаган очиқ сиртларда микро ва макроғоваклар пайдо бўлади. Қоришмада фойдасиз сув миқдорини оширмаслик учун унга қўшилмалар қўшилади. Технологик усуллар ёки қўшилмалар қўшиб (пластификатор, суперпластификаторлар) қоришманинг самарали оқувчанлигига эришилади ва ундаги тўлдиргичлар сиртини тўла миқдорда боғловчи модда пардалари билан қопланиши таъминланади. Юқоридаги тадбирларни амалда қўллаш имкони бўлмаса, қолипга жойланган қоришмани икки марта титратиб зичланади, яъни биринчи билан иккинчи зичлаш орасидаги вақт боғловчининг қуюқланиши бошланишидан ўтмаслиги керак. Бундан ташқари, қуйма қоришма тайёрлаб уни қолипга қуйиб зичламасдан ёки зарурият бўлса бироз шиббалаб жойлаш мумкин. Қоришманинг жойлашиши, зичланиши ва қотишига доир технологик жараёнлар мунтазам равишда техник назоратда бўлиши керак. Қолипга жойланган янги қоришмага маҳсус ишлов берилиб оддий шароитда сақлаганда астасекин ёки иссиқ-нам муҳитда тез суръатда қотади, кейин қаттиқ буюмга айланади. Қоришма таркибидаги барча тўлдиргичларни боғловчи модда ўзаро боғлайди ва у яхлит буюмга айланади. Боғловчи моддаларнинг қотиш жараёнини икки босқичга бўлиш мумкин. Биринчи босқичда, боғловчи модда сув билан аралаштирилганда, ундаги заррачалар сув билан майда бўлакларга (дисперсия) бўлинади. Иккинчи босқичда бўтқасимон қуйқага ўтиш даври бошланади. Бу икки босқични аниқ бир чегара билан бўлиш мумкин эмас. Чунки боғловчиларда ўзига хос майдаланиш ва қотишнинг бошланиш даври бўлади. Бундан ташқари, атроф-

муҳит таъсири ҳам қоришманинг қотиш жараёнини ўзгартиради. Биринчи босқичда боғловчи модда заррачалари молекула, атом ва ионлар даражасигача парчаланади ва жуда юқори потенциал кучга эга бўлган ҳолатга айланади. Заррачалар ўзаро бир-бирлари билан ёпишиб яхлит қотаётган жисмга айланади. Кимёвий реакциялар жараёнида янги моддалар ҳосил бўлади ва улар ҳосил бўлаётган жисм зичлигини оширишда иштирок этади. Кукун даражасигача туйилган, солиштирма юзаси 2000 см 2 /г. га тенг бўлган боғловчи модданинг суюқлик билан қоришмаси, ҳақиқий ва коллоид қоришмалар деб аталади. Фаол моддалар аралаштирилган лойқа сув (суспензия) бир жинсли ва гетероген эритмалар ҳолатида бўлади. Ҳақиқий қоришма таркибида боғловчи модданинг атомлари, ионлари, молекулалари эриган ҳолда учрайди. Табиий сув ҳақиқий эритувчидир. Унинг таркибидаги тўла эриган заррачалар бир хил ҳолатда сузиб юради. Ҳароратнинг ортиши билан заррачаларнинг эриши кўпаяди, ундаги кимёвий реакцияни зўрайтиради, заррачаларни бўлакларга бўлиниш жараёни тезлашади ва янги бирикмалар, моддалар ҳосил бўлади. Коллоид эритма - заррачалар кристалланмайдиган, сувда крахмал, елим сингари қуюқ эритма ҳосил қиладиган ўта кичик заррачалардан иборат (2·10 -7 м гача) тизим. Коллоид эритманинг ўзига хос хусусияти ундаги заррачаларнинг суюқлик молекулалари билан кимёвий реакцияга киришишидир. Суспензия таркибидаги заррачалар коллоид эритмаларидагига нисбатан йирикроқ бўлади. Майдаланган заррачалар эримайди, балки қаттиқ кристалл ҳолда суюқликда эркин сузиб юради ва шу модданинг суви деб аталади. Масалан, битумли сув, цементли сув. Агар заррачалар миқдори кўпайиб кетса, у бўтқага ёки қоришмага айланади. Суспензиядаги қаттиқ моддалар солиштирма оғирлигига қараб суюқлик тагига чўкади. Агар суспензия жуда суюқ бўлса, заррачаларнинг чўкиш тезлиги ортади ва бу жараён седиментация дейилади.

Силикатлар, алюмосиликатлар, фосфатлар каби қаттиқ моддаларни юқори ҳароратдақиздирганда эриб, суюқ ҳолатга айланади ва ундаги молекулалар таркибий қисмларга бўлинади. Қаттиқ модда бошқа молекулалар билан юқори ҳароратда кимёвий реакцияга киришиб, янги фазагаўтади. Натижада, ўзаро бириккан кристалланиш хусусиятига эга бўлган эритма, ҳарорат пасайиши билан молекулалари бир тартибда жойлашган чидамли қаттиқ жисмга айланади, яъни қотишнинг иккинчи босқичи - конденсация даври бошланади. Бунда микрозаррача макро ўлчамгача бўлган тартибли тузилишга эга бўлади ва уларда ўзаро эркин ҳолатдаги кучланиш камаяди. Қурилиш ашёлари ва буюмларининг ҳоссаларини табиатан уч асосий гуруҳга бўлиш мумкин – физик, механик ва кимёвий. Маҳсулотларнинг сифатини баҳолашда, унинг ички тузилишининг хоссалари билан боғлиқ қонуниятларни ўрганишда, илмий текшириш ишларида юқоридаги уч гуруҳга тегишли хоссалар тажрибахоналарда аниқланади. Қурилиш ашёлари таркибини илмий асослаш усуллари Бундай усуллар билан қурилиш ашёларининг кимёвий ва физик хоссалари илмий томондан тажриба қилиш, қурувчи ва архитектор мутахассислар учун ўқув дастурда кўрсатилмаган. Аммо, бундай усулларни асл моҳиятини келажак магистр ва менежерлар билиши зарур. Кимёвий усул - қурилиш ашёлари таркибидаги кремний оксидлари, алюмин, темир, магний, калций ва шу сингари фаол моддалар миқдори аниқланади. Қурилиш ашёларини (цемент, бетон, қоришмалар, битум, ҳар турли бўтқалар) олишда уларни суюқликдан қуюқликка ва қаттиқ ҳолатга ўтиш жараёнини, яъни коагуляция тузилишда коагуляция-криссталл ва кристаллга айланиши пластометрия усулида тажриба қилиб аниқланади. Оқувчан моддаларни (битум, цемент суви, смола, лок-бўёқлар ва ҳ.к.) суюқлик даражаси вискозометрия усуллари билан топилади.

Электрокимё усули - ашё таркибидаги моддаларни ўзаро кимёвий бирикишидан улар ўртасида электрофизик ва электрокимё жараён кўрсаткичлари таҳлили қилинади. Темир-бетон конструкциялардаги арматурани занглаши, эритмаларни РН кўрсатгичларини аниқлашда потенциометр усули қўлланилади. Ушбу усул эритмага ботирилган электродлар орасида кучланиш фарқини ўлчаб аниқлашга асосланган. Термоаналитик усул ёрдамида қурилиш ашёларини тайёрлашда ёки ишлатишда ундаги физик-кимёвий жараёнлар давом этаверади. Натижада кичик иссиқлик энергиялари пайдо бўлади (экзотермик) ёки иссиқликни ўзига ютади (эндотермик) яна моддалар аро бузилиш, кристалларни парчаланиши рўй беради. Ушбу физик жараён термоаналитик усул ёрдамида ўрганилади. Дифференциал- термик анализ (таҳлил) ДТА – усул ёрдамида иссиқли таъсирида рўй бераётган моддалараро кимёвий бирикиш ва физик ўзгаришлар ўрганилади. Тажриба бажарилаётганда бир йўла наъмунанинг оғирлигини ўзгариши дериватограф асбобидан фойдаланилади. Натижада, наъмунани иссиқликни ўзида сақлаш даражаси (ДТА), наъмуна ҳарорати (т), оғирлиги (тг) ва унинг ўзгариш тезлиги (ДТГ) аниқланади. ДТА усули билан ашёдаги экзо- ва эндотермик жараёнлар ҳам ўрганилади. Маълумки ҳар бир қурилиш ашёси атом кристалл тўрлардан ташкил топган. Атомлар орасидаги масофа қанча кичик бўлса, ашё шунча мустаҳкам бўлади. Кристалл тўрдаги атомлараро масофани рентген нурлари тўлқинларни узунлиги билан аниқланади. Рентгенграфик усули. Қурилиш ашёларини ташкил қилувчи моддалар ва уларнинг атомлари ҳар турлидир. Рентген нурлари эса ҳар бир атом юзасидан ҳар хил тезликда, узунликда ва оралиқдаги нурлар тарқатади. Натижада, қурилиш ашёларининг таркибини, тузилишини, хоссаларини ва қандай бириккан ёки бирикмаган моддалардан ташкил топганлигини, уларни ўлчамлари ва фаоллигини аниқлаш мумкин.

Инфрақизил спектроскапия (ИК) усули. Моддани спектр нурларини ютиш ва қайтариш узунлиги ва нур тўлқинларини ўлчамини аниқлаб уни таркиби қандай моддалардан ташкил топганлиги аниқланади. Шунингдек, модда молекулаларини қандай боғланганлиги тўғрисида маълумоларни ушбу усул билан аниқланади. Электрон парамагнит резонанс (ЭП) (тебраниш) усули. Қурилиш ашёларига куч берганда молекула ва атомларда кучланиш рўй беради ва улар тебранади. Бир хил тебраниб турувчи молекулаларни бошқаси таъсирида тебранишини ўзгариши ундаги электрон зарядлар кучланиши ҳам катталаштиради. Технологик жараёнда бўладиган кимёвий реакция натижасида эркин радикаллар ҳосил бўлади ва ашёни тузилиши ҳамда ўзгаришига доир кўрсатгичлар аниқланади, шунингдек бу усул билан ашёдаги парамагнит моддалар миқдорини ҳам аниқлаш мумкин. Оптика (ёруғлик) усули. Қаттиқ ва суюқ жисмларни оптик хоссалари уларни қотиши ва қуюқланиш жараёнида ўзгаради. Оптик микроскоплар ёрдамида 0,2 мкм гача бўлган заррачаларни кўриш мумкин. Электрон микроскоп билан бир тўп электронларни кичик тўлқинли нур ёрдамида, ўлчами 10 -6 мм гача бўлган заррачалар ҳолатини ўрганиш мумкин. Замонавий электрон микроскоп ўлчами (3-5) 10 -10 м гача бўлган микрозаррачани 300000 марта катталаштириб кўрсатади. Қурилиш ашёларининг физик хоссалари Маҳсулотларнинг сифатини баҳолашда, унинг ички тузилиши хоссалари билан боғлиқ қонуниятини ўрганишга доир илмий текшириш ишлари маҳсус тажрибахоналарда аниқланади. Ашёларнинг физик хоссаларига қуйидагилар киради: ашёнинг ҳақиқий ва ўртача зичлиги, ғоваклиги, бўшлиғи; нам ютувчанлиги, сув шимувчанлиги, буғ ва газ ўтказувчанлиги; иссиққа, юқори ҳароратга, алангага, совуққа ва радиацияга чидамлилиги, ток ўтказувчанлиги, товуш ютувчанлиги, товушдан муҳофазалаш ва ҳ.к.

Пардозбоп ашёлар тажрибахона шароитида чидамлиликка, деформацияланишга, ишқаланишга ва иссиққа бардошлиликга, ҳамда бошқа хоссаларга синаб кўрилади. Қурилиш ашёлари ва буюмларнинг хоссаларини ўрганишда асосий ўлчам бирликлари тўғрисида мукаммал тасаввурга эга бўлмоқ керак. Ашёларнинг узунлиги, эни, қалинлиги ва бўйи, мм, см ҳамда метрда ифодаланади. Юза майдони, ашёнинг ёки буюмнинг кесими, см 2 ва м 2 да; ҳажми – см 3 , литр, м 3 ; оғирлиги, г, кг ва тонна билан ифодаланади. Дарсликдаги барча ўлчам бирликлари Ҳалқаро ўлчам тизими (СИ) ва стандартлар талабларига мосдир. Зичлик . Ашё зичлиги унинг табиий ва ғоваксиз ҳолатдаги ҳажм бирликлар нисбати, унинг ўртача зичлигини (ρ) ифодалайди: Ғовак ва сочилувчан ашёларда ρ<1, зич ашёларда эса ρ=1 га тенг бўлади. Ашё зичлиги орқали бино деворларининг иссиқликни сақлаш қобилиятини, хажмига кўра оғирлиги каби кўрсаткичларни билиш зарур. Ғоваклик. Ашёдаги майда бўшлиқлар ғоваклар деб аталади. Ғоваклар ҳаво, газ ёки сув билан тўйинган бўлади. Ашёдаги ғоваклар ҳажмини, унинг тўла ҳажмига бўлган нисбати унинг ғоваклилигини (F, %) ифодалайди: F 0 =(1– ρ о / ρ )·100% бунда: F 0 - ғоваклик, %; &#55349;&#57042; о - ўртача зичлик, г/см 3 ёки кг/м 3 ; ρ -ҳажмий зичлик, г/см 3 ёки кг/м 3 . Ғоваклик ва зичлик ашёнинг асосий хоссаларини ифодаловчи кўрсаткичлардир. Бу кўрсаткичлар орқали ашёнинг мустаҳкамлиги, намланувчанлиги, иссиқлик ўтказувчанлиги, музлашга чидамлилиги ва бошқа хоссалари тўғрисида фикр юритиш мумкин. Ашёдаги ғоваклар ўлчами 1-2 мм дан катта бўлса, у ҳолда улар бўшлиқ деб аталади. Айрим қурилиш ашёларининг ғоваклилиги қуйидаги 2.1-жадвалда ёритилган. Ғоваклилига кўра ашёлар кам ғовакли F<30%, ўртача F=30-50% вa кўп ғовакли F>50% гуруҳларга бўлинади.

Ашёга тўла шимдирилган сув ҳажмининг ундаги ғоваклар ҳажмига нисбати шимилиш коэффициенти деб аталади. Ашёларнинг сув шимувчанлигини аниқлаш учун уларнинг қуруқ ва тўла сув шимдирилган ҳолатдаги оғирлик фарқини билиш кифоя. 2.1-жадвал. Айрим қурилиш ашёларининг ғоваклилиги Ашё Ғоваклиги, % Ашё Ғоваклиги, % Оддий ғишт 30-40 Оҳактош 2-35 Оғир бетон 10-35 Мармар 0,4-3 Енгил бетон 30-80 Базальт 0,6-19 Қурилиш шишаси, полимер, пўлат, битум ва сув 0 Қумтош 2-40 Ёғоч 50-75 Биринчи гуруҳдаги (F<30%) ашёлар конструкциябоп, охиргиси (F>50%) эса ис-сиқликни сақловчи ашёлар сифатида ишлатилади. Ғовак ашёнинг тўла сувга шимилиши учун сарфланган сув оғирлиги шу ашёнинг қуруқҳолатидаги оғирлигига бўлган нисбати орқали ифодаланади. Ғовакларнинг сувга тўла қондирилган ҳолати ашёнинг ҳажмий сув шимувчанлиги деб аталади. Одатда, ғовакларнинг ҳаммаси сув билан тўлмаслиги сабабли ашёнинг сув шимувчанлиги унинг абсолют ғоваклигидан кам бўлади. Чунки ашёлардаги кичик (0,0001 мм дан 0,001 мм ларга тенг бўлган) ғовакларга нормал атмосфера босимида сув кирмайди. Сув шимувчанликни аниқлашда ашёларни аста-секин сувга чўктириш, қайнатиш ва босим остида синаш усуллари бор. Жисмнинг ҳаводаги намликни ўзига ютиш хусусияти ҳаводан намланиш (гигроскопиклик) деб аталади. Гигроскопиклик грекча сўз бўлиб, «намликни кузатаман» деганидир. Қаттиқ ва сочилувчан ашёлар атроф муҳитдан намни ўзига тортади. Ўзгармас босим остида ашёнинг ҳавоий нам ҳолатидаги оғирлигининг қуритилган ҳолдаги оғирлигига нисбати шу ашёнинг ҳаводан намланиш хусусиятини ифодалайди.

Ашёларнинг сув шимувчанлиги билан ҳавоий намлик кўрсаткичларининг ортиши, уларнинг хоссаларига ёмон таъсир кўрсатади. Масалан, ашё сувга тўла тўйинганда унинг мустаҳкамлиги ва чидамлилиги камаяди, зичлиги, иссиқлик ўтказувчанлиги ва эгилувчанлиги эса ортади. Сувга чидамлилик. Ашёга муттасил ёки вақти-вақти билан сув таъсир этганда, унинг техник хусусиятлари ўзгармаса, бу ашё сувга чидамли деб аталади. Айрим ашёлар, масалан, ҳом ғишт намланса, мустаҳкамлиги камаяди ва ўз шаклини ўзгартиради. Оддий гипсдан тайёрланган буюмларга ҳам сув таъсир этса, уларнинг мустаҳкамлиги камаяди. Ашё ғовакларининг юзаси газ ва сув молекулаларини адсорбция (молекулаларни юзага ботиб кириши) қилади ва намланади. Намланиш ашёнинг табиий таркибига ва унинг тузилишига боғлиқ. Агар ашё, табиатан ўзига сув молекулаларини фаол суръатда ютса - уни гидрофил (намланувчан) ёки сув молекулаларини ўзидан қочирса - гидрофоб (намланмайдиган) деб аталади. Ашёларни, айниқса майдаланган хилларини намланмайдиган ҳолатда сақлаш керак. Акс ҳолда унинг намланиши натижасида кукун боғловчи моддаларнинг хоссалари ёмонлашади. Намлик . Ашёнинг намлиги унинг ғовакларидаги сув миқдори билан ўлчанади. Ашёнинг нам ва қуруқҳолатидаги оғирликлари орасидаги фарқни 100 га кўпайтирсак, унинг намлик даражасини (%) аниқлаган бўламиз. Ашёларнинг намлиги ортиши билан боғловчи модда заррачалари орасидаги ёпишиш кучи сусаяди, бинобарин, унинг мустаҳкамлиги камаяди. Ашёнинг сувга шимдирилган ёки 100% нам ҳолатидаги мустаҳкамлигининг (R шим ) қуритилган ҳолатидаги мустаҳкамлигига (R қур ) нисбати юмшаш коэффициенти (К юм ) деб аталади, яъни К юм =R шим /R қур . Бу коэффициент 0-1 оралиғида ўзгаради. Кюм=Rшим/Rқур Ашёнинг юмшаш коэффициенти 0,8 дан ортиқ бўлса, сув ва намга чидамли, ундан кам бўлса, чидамсиз деб юритилади.

Намга чидамлилик деганда қурилиш ашёларининг вақти-вақти билан нам таъсирида бузилишига нисбатан қаршилигини тушунмоқ зарур. Нам таъсирида бузилиш жараёни бошланган намунанинг сиқилишдаги мустаҳкамлигини R н сиқ эталон намунанинг мустаҳкамлигига бўлган нисбати ашёнинг намга чидамлилик кўрсатгичини билдиради. Намга чидамлилиги бўйича қурилиш ашёлари қуйидаги кўрсатгичларга эга бўлиши керак. Агар К н чид =0,8-1 бўлса, намга чидамли, 0,8>К н чид >0,65 бўлса намга чидамлилиги ўртача, К н чид <0,65 бўлса, намга чидамсиз қурилиш ашёлари деб аталади. Ҳом ғишт ёки шу сингари лойли қурилиш ашёларинингсув ва нам таъсирида юмшаш коэффициенти К юм =0 га тенг. Бошқаларники эса (шиша, битум, пўлат, чинни) К юм =1 га тенг. Нам ва сув таъсирида бўладиган қурилиш ашёлари ва иншоотларнинг (гидротехника, йўл қурилиши, пойдеворлар, ховузлар ва ҳ.к.) юмшаш коэффициенти 0,8 дан кам бўлмаслиги керак. Сув ўтказувчанлик. Қурилиш ашёлари юқори босимида сув бўлсаўзидан сув ўтказиши унинг сув ўтказувчанлиги деб аталади. Ашёнинг бу хоссаси томёпиш, сув иншоотлари ва ховузлар қуришда жуда катта аҳамиятга эга. Сув ўтказувчанлик кўрсаткичи намунанинг 1 см 2 юзасидан 1 соат давомида ўзгармас босим остида ўтган сув миқдори билан (см 3 ) ўлчанади. Жуда зич ашёларгина, масалан, битум, шиша, пўлат, полимер ва маҳсус таркибли бетон амалда сув ўтказмайди. Музлашга чидамлилик . Ашёни сувга тўйинган ҳолатида музлатиб яна қайта эритганда унда сезиларли бузилиш аломатлари бўлмаса, яъни мустаҳкамлиги 25% дан, оғирлиги эса 5% дан кўп камаймаса бу ашё музлашга чидамли деб ҳисобланади. Ашё ғовакларидаги сув ҳарорати пасайиши билан музлайди ва ҳажми 10% гача кенгаяди ва буюмни мустахкамлиги ва чидамлиги камаяди. Ашёнинг музлашга чидамлилиги маҳсус музлатгич камераларида аниқланади.

Бунинг учун синалаётган ашёдан тайёрланган намунани қуруқ ва тўла сувга шимдирилгандаги қуритилиб оғирлиги топилади, кейин музлатгич (ҳарорати -15°С бўлган) камерага қўйилади. Музлаган ашёни эритиш учун, уни нормал ҳароратдаги (20-25°С) сувга ботирилади. Ашёнинг турига қараб, музлатиш ва эритиш учун 4-6 соат вақт кетади. Намунанинг 1 марта музлатиб эритилиши бир цикл деб аталади. Серғовак ашёларнинг сув шимиш даражаси 85% дан ошмаса, уни музлашга чидамли ашё деса бўлади. Шунингдек, тузилиши зич бўлган, ҳамда ҳар томони берк ғоваклардан ташкил топган ашёларнинг музлашга чидамлилиги юқори бўлади. Музлашга чидамлилик даражасига кўра қурилиш ашёларини қуйидаги маркаларга (цикл) бўлиш мумкин: Муз 10, Муз15, Муз25, Муз35, Муз300, ва ундан кўп. Намуналарни 10, 15 ёки 300 циклгача синаб, уларни сиқилишга бўлган мустаҳкамлигини эталон намуналарга нисбатан қанчага камайганлиги аниқланади ва у музлашга чидамлилик коэффиценти - К муз орқали ифодаланади. Музлашга чидамли қурилиш ашёларининг К муз кўрсатгичи 0,75 дан кўп бўлиши керак, яъни К муз ≥0,75. Тажрибахона шароитидаги музхоналарда синалган ашёларнинг музлашга чидамлилик кўрсатгичи уч йиллик табиий муҳит таъсирига тўғри келади. Таққослаш учун айрим қурилиш ашёларининг музлашга чидамлилик маркасини келтирамиз: деворбоп қурилиш ашёлари - Муз15, Муз35; томбоп асбестцемент - Муз30, Муз50; юк кўтарадиган конструкциялар, гидротехник иншоотлар, йўл қурилиши бетонлари - Муз50, Муз300 ва ҳ.к. Иссиқлик ўтказувчанлик . Ашёнинг бир юзаси (сирти) иссиқ, иккинчи юзаси совуқ бўлса, ундан иссиқ оқим ўтабошлайди. Унинг иссиқликни ўтказишига қараб иссиқлик ўтказувчанлик даражаси топилади. Ашёнинг бу хусусияти иссиқлик ўтказувчанлик коэффиценти ( ) орқали ифодаланади. Иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти ҳароратлар фарқи (t1-t2) 1°С га, қалинлиги 1м, юзаси 1 м 2 га тенг бўлган намунанинг бир юзасидан иккинчи

юзасига ўтган иссиқлик миқдорига тенг. Ашёнинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти – λ тажрибахонада аниқланади. Иссиқлик ўтказувчанлик, аввало ашёнинг тузилишига боғлиқ. Масалан, органик зич ашёлар (полимерлар ва битумлар) учун λ=0,25-0,35 га, анорганик ашёлар учун эса λ=5,0 Вт/(м∙°С) гача бўлиши мумкин. Ҳавонинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти ниҳоятда кам бўлганлиги учун (λ=0,02), бу кўрсаткич доимо ашёнинг ғоваклилигига боғлиқ бўлади. Ашё қанча серғовак бўлса, унинг зичлиги шунча кам бўлади. Бинобарин, ғоваклар ҳаво билан тўлганда унинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти камаяди. 2.2-жадвал. Баъзи ашёларнинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффиценти Ашёлар Ўртача зичлиги, кг/м 3 Иссиқлик ўтказувчанлик коэффиценти, Вт/(м°C) Оддий лойғишт 1800 0,70 Ичи ковак лойғишт 1200 0,40 Оғир бетон 1800-2500 1,10-1,33 Енгил бетон 300-1800 1,10-0,07 Қарағай 600 0,15 (толасига кўндаланг) Минерал пахта 200-400 0,05-0,08 Ёғоч толали плита 300 0,08-0,50 Ҳаво 0,00129 0,02 Ғовак пластмасса 20 0,035 Қурилиш ашёлари иссиқлик ўтказувчанлик коэффициентига кўра қуйидаги синфларга бўлинади: А-λ=0,08 гача; Б-λ=0,8-0,12; В-λ=0,12-0,2 ва Г-λ=0,2- 0,24. Иссиқликни сақловчи конструкциялар ва конструкцияларбоп ашёлар учун λ>0,21 Вt/(м∙°С). Ташқи деворларни қуришда, томбоп ва қаватлараро плиталарни тайёрлашда, иссиққувурларни муҳофаза қилишда ишлатиладиган ашёлар илмий асосда танланса, республикамиз коммунал хўжалиги соҳасида энг

қимматли энергия манбаини тежаган бўламиз. Ашёнинг ғоваклари сувга тўлиши билан унинг иссиқлик ўтказувчанлиги ортади. Чунки ҳавоникига нисбатан 25 марта кўп. Баъзи қурилиш ашёларининг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти 2.2- жадвалда келтирилган. Газ ўтказувчанлик. Бинонинг ички ва ташіи томонларида босимлар фарқи бўлганлиги сабабли, деворлар ва қаватлараро плиталардан ҳаво ўтади. Ашёнинг ҳаво ёки газни ўтказиш хусусияти унинг газ ўтказувчанлик коэффициенти билан белгиланади. Газ ўтказувчанлик коэффициенти µ—деворнинг қалинлиги а=1 м, юзаси S=1 м 2 ва унинг икки томонидаги босимлар фарқи (Р1-Р2)=1 атм симоб устунига тенг бўлган ҳолда τ=1 соат давомида ўтказган газ миқдори билан ўлчанади. Баъзи ашёларнинг газ ўтказувчанлик коэффициенти қуйидаги 2.3- жадвалда келтирилган. 2.3-жадвал Ашёлар Газ ўтказувчанлик коэффициэнти-µ Оддий гил ғишт Ёғоч (толасига кўндаланг ҳолатда) Зич бетон Фибролит 0,49 10 -3 0,275 10 -3 0,43 10 -4 0,47 10 -2 Ғовак тупроқ 0,366 10 -2 Газ ўтказувчанлик ашёларнинг физик хусусиятларига, аввало ғоваклигига ва ғовакларнинг тузилишга боғлик. Намликнинг ошиши билан газ ўтказувчанлик кўрсаткичи камаяди. Агар қуруқ бетоннинг газ ўтказувчанлик коэффициенти µ=0,04 га тенг бўлса, уни сувга тўла шимдирилганда у ўзидан газни умуман ўтказмайди. Оловбардошлик. Қурилиш ашёлари ёнаётганда ва олов манбаи йўқотилгандан сўнг ҳам ёнаверадиган ашёларга (ёғоч, қамиш, жун ва

бошқалар) ёнувчи ашёлар деб аталади. Баъзи ёнувчи ашёлар (смола, битум, мум ва ҳ.к.) алангаланишдан аввал юмшайди ва эрийди. Олов таъсирида қийин аланга олувчи, тутайдиган ёки ёнмай кўмирга айланувчи, олов манбаи йўқотилганда алангаланмай сўниб қоладиган ашёлар қийин ёнувчи ашёлар деб аталади. Масалан, органо-минерал ашёлардан: арболит, фибролит, цемент-қириндили плита шулар жумласидандир. 2.4-жадвал. Баъзи ашёларнинг эриш ҳарорати Ашёлар Эриш ҳарорати, град Вольфрам Корунд Тальк Бўр Шамот ғишт Оддий ғишт Алюминий Битум 3390 1850-1920 1850-1920 1800 1580-1750 1150-1300 658 30-110 Ёнмайдиган ашёлар ўт таъсирида алангаланмайди, тутамайди, кўмир ҳолатига ҳам ўтмайди. Бундай ашёларга табиий анорганик ашёлар: ғишт, черепица, бетон ва бошқалар киради. Ёнмайдиган ашёлар ўз навбатида яна иссиқликка ва юқори ҳароратга чидамли ашёларга бўлинади. Агар ашё 1580°С дан юқори ҳарорат таъсирида узоқ вақт қолганда эримаса ва деформацияланмаса, бундай ашёни олов таъсир этмайдиган деб аталади. Масалан, шамот, динас ва бошқалар. Бино ашёлари ва конструкциялари бўйлаб тарқаладиган овоз тўлқинлари қувватини пасайтирувчи ва бир қисмини қайтараолиш хоссасига эга бўлган қурилиш ашёлари акс-садо берувчи (акустика) хусусиятга эгадир. Товушдан сақловчи ва товуш ютувчи ашёлар, акс-садо берувчи ашёлар хилига киради. Бино ва иншоот деворлари ва шиплари орқали ўтувчи зарб товушлари, ҳаводаги ва ашё тузилиши бўйлаб юрувчи товуш тўлқинлари, ашё ғоваклари ичидаги заррачаларни тебранма ҳаракатга келтиради ва уларнинг бир қисми сўнади. Бинони ўраб турган ашёларнинг товушдан сақлаш қобилияти децибалл (dB) билан ўлчанади. Товуш тўлқинлари юқори бўлган бино ва

иншоотларда, уларни қувватини пасайтириш учун ишлатиладиган буюмларга товушдан сақловчи қурилиш ашёлари деб аталади. Товушдан сақловчи қурилиш ашёларига минерал пахта ва шиша толали плиталар, кўпик полимерлар ва ҳоказоларни мисол қилиш мумкин. Қурилиш ашёларининг нур ўтказувчанлиги деганда, тўғри ва тарқоқ нурларни ўзидан ўтказиш қобилиятга айтилади. Ашё қатламидан ўтаётган тўғри ва тарқоқ нурлар миқдорининг ашёга тушаётган нурларнинг умумий миқдорига нисбати нур ўтказувчанлик коэффиценти деб аталади. Ашёларнинг нур ўтказувчанлиги нафақат унинг кимёвий таркибига, балки унинг юзасини силлиқлиги ва ғадир-будирлигига ҳам боғлиқ. Масалан, қалинлиги 2 мм ли, юзаси силиқланган шишага тўғри қуёш нури тушса, унинг нур ўтказиш коэффициенти η=0,78 га, шиша юзаси камроқ силлиқланганда эса у η=0,85 га тенг бўлади. Шишадан ўтадиган ҳамма ультрабинафша ва ультрақизил нурлар ашёнинг нур ўтказувчанлигини ифодалайди. Инсон организми учун фойдали бўлган органик шишадан ўтадиган (полиметилметакрилатдан) ультрабинафша нурлар миқдори, кўпинча 0,9 дан ошмайди. Қолган шишапластик ашёларнинг нур ўтказувчанлик коэффициенти 0,75-0,8 га тенг. Силикат (оддий) шиша ойналари ўзидан ультрабинафша нурларни ўтказмайди. Қурилишнинг муҳим йўналишларидан бири атом қувватидан фойдаланишга доир йирик капитал қурилишларидаги ашёларга таъсир этувчи радиактив нурлар унинг тузилишини ва хоссаларини ўзгартирмаса радиацияга чидамли ашёлар деса бўлади. Радиоактив нурланиш натижасида кўп қурилиш ашёларининг хоссалари кескин ўзгаради. Жумладан, темирнинг оқиш чегараси ошади (зангламайдиган пўлатники 3 мартагача) углеродли, ҳамда алюминий қотишмаларининг эзилувчанлиги камаяди, сопол ашёларнинг зичлиги ва иссиқлик ўтказувчанлиги ҳам камаяди. Шунингдек, шишаларнинг ранги ўзгаради. Радиацияга чидамли ашёларни танлашда, уларнинг кимёвий таркиби ва зичлигига қараб олинган намуналар синалади.

Натижалар эса ўзаро таққосланиб ичидан энгониқарлиси нурланиш бор бўлган бино ва иншоотлар қурилишида ишлатилади. Ашёга жумладан темирга зарарли модда таъсир этганда унинг юза қатламидаги занглаш даражаси фотометрик усул билан аниқланади. Мос равишдаги синаш учун ашё намуналарининг бир ёки бир неча қирралари берилган ялтироқликгача келтирилади (масалан, бетон намуналарни қолипга жойлаштирганда бетонга кам ёпишадиган силлиқ шиша, пўлат ёки полимер пластинкалар), уларнинг миқдори ялтироқликни ўлчовчи асбоб билан ўлчанади. Синаш давомида ялтироқликни йўқотиш ўлчанади ва унинг миқдори билан коррозия баҳоланади. Қурилиш ашёларининг механик хоссалари Ашёларнинг механик хоссалари деганда, ташқи куч таъсирида уларнинг эгилишга, букилишга, сиқилишга бўлган қаршилигини тушунмоқ лозим. Бунга мустаҳкамлиги (сиқилишга, чўзилишга, эгилишга, ишқаланишга, зарбга, буралишга ва ҳ.к.), қаттиқлиги, деформацияланиши, мўртлиги, юмшоқлиги, оқувчанлиги, силжиши, киришиши ва ҳоказолар киради. Маълумки, барча қурилиш ашёлари ва конструкциялари ташқи табиий ва сунъий куч таъсирида бўлади. Натижада, ашё ёки буюм танасида эзилиш, букилиш, ишқаланиш, эгилиш ва сиқилиш кучланишлари ҳосил бўлади. Қурилиш ашёларининг механик хоссалари шартли равишда деформатив ва мустаҳкамлик хоссаларига ажратилади. Деформатив хоссаларга - қайишқоқлик, пластиклик, нисбий деформация ва ҳ.к. киради. Мустаҳкамлик хоссаларига ашёнинг сиқилишдаги, эгилишдаги ва чўзилишдаги мустаҳкамлиги, зарбга ва ишқаланишга қаршилиги киради. Ашёга таъсир қилаётган куч олингандан кейин тезда, ўз шаклига қайтиши ашёнинг эластиклиги дейилади. Эластиклик деформацияси таъсир қилаётган кучлар олингандан кейин йўқолгани учун уни қайтувчи деформация деб ҳам айтилади. Пластиклик. Ашёнинг куч таъсирида ўз шаклини ўзгартириш ва куч олинганда ўз шаклига қайтмаслиги пластик деформация дейилади.

Қисқа муддатда қолдиқ деформациясини ҳосил қилувчи кучлардан кичик бўлган кучлар таъсирида, узоқ вақт давомида пластиклик деформациясининг ошиб бориши силжиш дейилади. Бошланғич деформация ўзгармай қолган ҳолда ашё кучланишининг ўз- ўзидан камайиши релаксация деб аталади. Бунда кучланиш бошланғич деформациянинг табиатини, яъни пластикликдан эластикликка ўз шаклини сақлаган ҳолда ўзгартиради. Кучланишнинг йўқолиш ҳолати, ашёнинг ички тузилишидаги молекулаларнинг ҳаракати туфайли содир бўлиши мумкин. Мўртлик. Ашёнинг куч таъсирида сезиларли деформацияланмасдан бузилиб кетишига унинг мўртлиги дейилади. Мўрт ашёларнинг сиқилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамликлари орасида катта (10-15 баробар) фарқбўлади. Қурилиш ашёларининг бузилиш табиати ҳарорат, намлик ва кучнинг қўйилиш тезлигига боғлиқ. Намуна сиқилишга ёки эгилишга синалганда ундаги кучланиш билан нисбий деформация орасидаги боғланишни ашёларнинг механик хоссаларини «деформация диаграммаси» орқали ифодалаш мумкин. Ашёларнинг мустаҳкамлиги. Ашёга ташқи куч таъсирэтганда унда ички зўриқиш пайдо бўлади. У маълум қийматга етганда ашё бузилади (синади, парчаланади). Ашёнинг бузилишга қаршилик кўрсатиш хусусияти мустаҳкамлик деб аталади. Ашёларнинг мустаҳкамлиги одатда мустаҳкамлик чегараси R орқали ифодаланади. Мустаҳкамлик чегараси деб, ашёнинг максимал куч таъсиридан бузилган вақтида унда ҳосил бўлган ички кучланишга айтилади. Бино ёки иншоот қисмларининг мустаҳкамлигини ҳисоблашда Давлат стандартлари бўйича руҳсат этилган кучланишдан фойдаланилади. Ашёнинг руҳсат этилган кучланиши унинг мустаҳкамлик чегараси орқали аниқланади. Ашёнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегарасини топиш учун улар гидравлик зичлагичда бузилгунга қадар сиқилади. Ашёнинг хилига қараб намуна ҳар хил бўлади. Ашёнинг мустаҳкамлилиги тайёрланган намунанинг

шаклига, ўлчамларига, берилаётган кучнинг ўсиш тезлигига ва куч тушаётган юзанинг ҳолатига боғлиқ (2.5-жадвал). 2.5-жадвал. Стандартларга кўра қурилиш ашёлари намуналарини сиқилишга синаш схемаси Намуна Эскиз Ҳисоблаш формуласи Ашё турлари Намуналар ўлчами, см Куб R=ρ/a 2 Бетон, қоришма 10х10х10 15х15х15 20х20х20 Қоришма 7,07х7,07х7, 07 5х5х5 Цилиндр R=4ρ/πd 2 Бетон d=15, h=30 Табиий тош d=h=5, 7, 10, 15 Призма R=ρ/a 2 Бетон a=10,15,20 h=40, 50, 80 Ёғоч a=2, h=3 Қоришма да боғланган намуна R=ρ/S Ғишт a=12,b=12,3 h=14 Иккига бўлинган цемент- қум призма R=ρ/S Цемент a=4, S=25 cм 2 Цилиндр да сиқилаётган чақиқ тош (гравий) Dρ=(m1m 2 )/ m 1 100% Бетон учун йирик тўлдирғич d=15,h=15 Қурилиш ашёларининг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 0,05 дан 1000 МПа гача бўлиши мумкин (2.6-жадвал).

2.6-жадвал. Баъзи ашёларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси Ашёлар Сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа Чиғаноқ тош 0,5-5 Енгил бетон (тошқолли бетон, кўпик бетон ва бошқалар) 1,5-15,0 Оддий лой ғишт 7,5-30,0 Силикат ғишт 7,5-20,0 Оғир бетон 10,0-80,0 Гранит 120,0-250,0 Қурилиш пўлати (чўзилишдаги) 380,0-450,0 Пластмассалар 0,4-500,0 Ўта мустаҳкам пўлат 10000 ва ундан юқори Эгилишдаги мустаҳкамлик чегараси. Қурилиш ашёларининг мустаҳкамлигини аниқлашда, улар эгилишга ҳам синалади. Бунинг учун синалаётган ашёдан кўндаланг кесими квадрат ёки тўғри тўртбурчакли қилиб намуналар тайёрланади. Айрим ашёлар тайёр буюм ҳолатида (ғишт, черепица, томбоп шифер ва ҳ.к.) синалади. Ашёларни эгилишга синаганда намуна икки таянчга қўйилади ва унинг ўртасига куч таъсир эттирилади. Одатда, қурилиш ашёларидаги бузилиш аломатлари (дарз, ёриқ ва ҳ.к.), уларнинг чўзилиш бўлагидан бошланади (2.7-жадвал). 2.7-жадвал. Баъзи қурилиш ашёларининг чўзилишдаги ва эгилишдаги мустаҳкамлиги Ашёлар Мустаҳкамлик чегараси, кг/см 2 чўзилганда эгилганда Оҳактош 0-50 0-70 Бетон 2-70 15-80 Оддий ғишт 15-30 8-28 Гранит 50-80 100-140 Ёғоч,толаларибўйлаб 700-1300 700-1200 Пўлат 3500-10000 -

Зарбга қаршилик. Табиий ва сунъий тош ашёлар автомобил йўллари, йўлкалар, пол ва пойдеворларга ишлатилганда, улар зарб кучи таъсирига синаб кўрилади. Тош ашёларни зарбга синаш учун намуна диаметри ва баландлиги 25 мм бўлган цилиндр тўқмоқ тагига ўрнатилади. Ашёнинг зарбга қаршилик кўрсатувчанлиги, стандарт намунани бузиш учун сарф этилган иш миқдори ёки ҳажм бирлигига (кг/см 3 ) сарфланган солиштирма иш билан ифодаланади. Қаттиқлик. Ашёларга ўзидан қаттиқ жисм ботирилгандаги қаршилик кўрсатувчанлик хусусияти унинг қаттиқлиги деб аталади. Ашёларнинг қаттиқлик даражаси бир неча усуллар билан аниқланади. Унинг ўлчам бирлиги ҳам турличадир. Шунинг учун қаттиқликни умумий бир миқдор деб тушунмоқ лозим. Бир жинсли тош ашёларнинг қаттиқлик даражаси 2.8-жадвалда келтирилган. Ашёларнинг қаттиқлиги Моос шкаласи орқали аниқланади. Ашёнинг қаттиқлиги унинг текис юзини юқорида келтирилган минераллардан бири билан тирнаб аниқланади. 2.8-жадвал. МООС нинг қаттиқлик шкаласи Ашёлар Кимёвий таркиби МООС нинг қаттиқлик кўрсаткичи Тальк Гипс Кальцит Эрувчан шпат Апатит Ортоклаз Кварц Топаз Корунд 2MgO×4SiO2×H2O CaSO 4 ×2H 2 O CaCO 3 CaF 2 Ca 5 ( П O 4 ) 3 ×FCl K(Al×SiO3×O8) SiO 2 Fl(F×OH)×SiO2 Fl 2 O 3 C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Олмос Ишқаланишга чидамлилиги. Пол, зинапоя, йўл сингари ишқаланиш кучи таъсирида бўлган жойларда ишлатиладиган ашёлар ишқаланишга синаб кўрилади. Бунинг учун куб, плита ёки диаметри 25 мм га тенг бўлган цилиндр (намуна)лар тайёрланади. Ашёни ишқалаш доирасида 1000 марта айлантирилганда намунанинг 1 см 2 юзасидан йўқотган оғирлигига ишқаланиш деб аталади. Нам ва қуруқ ҳолатдаги деформацияланиш. Баъзи ашёларни (гил, ёғоч ва ҳ.к.) сувга шимдирилса, ҳажми ўзгаради, яъни айрим холларда маълум даражагача шишади. Шишиши ёки ҳажми катталашганда ашёнинг чизиқли ҳажм ўлчамлари ўзгаради, аммо қуритилганда у яна ўзининг аввалги ҳолатига қайтади. Қотиш ёки қуриш жараёнида айрим ашёларнинг (гил, ёғоч, бетон ва бошқалар) ҳажми кичраяди. Бу хол ашёнинг киришиши деб аталади. Қурилиш ашёларининг умумий хоссалари Ушбу тушунча барча пардозбоп қурилиш ашёларига ҳам тегишли бўлиб, уларнинг хоссалари ва ички тузилишларига кўра зарарли муҳит таъсирига чидамли механик кучлар, биологик ва кимёвий моддалар таъсирида ишончли хоссаларни ўзида мужассам этган ашё бўлмоғи керак. Масалан, қурилиш ашёларининг чидамлилиги деганда, улар қаерда ишлатилмасин ҳамма хоссалари бўйича давлат стандарт (андоза) ларини қониқтирадиган, шунингдек, узоқ давр зарарли муҳитда ишлатилганда ҳам сифат кўрсатгичлари ёмон бўлмайдиган ашёларни тушунмоқ лозим. Пардозбоп қурилиш ашёларининг чидамлилиги уларнинг таркибига, тузилишига ва сифатига, шунингдек, унга таъсир этувчи зарарли моддалар хилига, ҳарорат, намлик каби кўрсатгичлар даражасига боғлиқ. Уларқандай муҳит шароитида ишлатилишига қараб танланади. Масалан, конструкция ёки буюмкислота ёки унинг эритмалари таъсирида бўлса, шу муҳитга чидамли бўлган ашёлар (кислотага чидамли бетонлар, тош эритмаси асосидан ишланган буюмлар, суюқ шиша ва ҳ.к.) тавсия этилади.

Пардозбоп қурилиш ашёларининг чидамлилиги ишлатилишида таъсир этувчи зарарли муҳитда қанча даврда бузилиш нуқсонлари пайдо бўлиши, намуналарни тажрибахоналарда зарарли суюқликларда сақлаб уларнинг оғирликлари ва мустаҳкамликларини, ҳамда рангининг ўзгариши билан баҳоланади. Бино ва иншоотларни кўтариб турувчи барча конструкцияларнинг зарарли муҳитда чидамлилик муддати улардан фойдаланиш даврига тенг бўлиши керак. Ашёларни зарарли муҳитда чидамлилик кўрсаткичи чидамлилик коэффициенти – Кch орқали ифодаланади: К ch = R з / R т бунда: R з -намунани зарарли муҳитда n кун сақлагандан кейинги мустаҳкамлиги; R т -табиий шароитда n кундан кейинги мустаҳкамлиги. Агар, К3<0,8 дан кам бўлса, ашё шу зарарли муҳитга чидамсиз бўлади ва бундай ашё ишлатишга тавсия этилмайди. Пардозбоп ашёлар бундан истисно. Чунки, бундай ашёлар ижтимоий шароит, муҳит ва маънавий нуқтаи назардан тез эскириши ёки бузилиши мумкин. Қурилиш ашёлари узоқ вақт сақланганда эскириш хусусиятига эга. Унинг тузилиши, ранги ва хоссалари ишлатилиши даврида ўзгаради. Бундай ашёлар ҳаводаги намни ўзига ютади, ундаги кимёвий моддаларда алмашиш ва парланиш жараёнлари рўй беради. Ашёнинг ички заррачалар юзасида энергия ҳолати ўзгаради. Натижада, моддалараро боғланиш кучи сусаяди. Ташқи об-ҳаво тасири, қор, ёмғирлар ашёда физик-кимё жараёнини яна фаоллаштиради. Пардозбоп қурилиш ашёлари ичида полимерлар, гипс-қоғоз плиталар, гипс-ўсимлик чиқинди буюмлари, юпқа полимер пардалар, резиналар табиий шароитда хиралашади, мўртлашади ва ниҳоят эскириб ишлатишга яроқсиз бўлади. Қурилиш ашёларининг таркибини ҳисоблашда, уларнинг ўзаро мослиги инобатга олинади. Шунингдек, девор юзаларини пардозлашда ишлатиладиган елим ва ҳар хил локбўёқларнитанлашда, ўзаро мослик бўлмаса, улар қатлам-қатлам бўлиб кўчиб кетади.

Ўзаро мослик бўлмаган таркибли қурилиш ашёлари оз вақт ишлатилгандан кейин аста-секин бузила бошлайди. Чунки, ашёнинг таркибий қисмини ташкил этувчи моддаларнинг ўзаро ёпишиш мустаҳкамлиги анчагина кичикдир. Ўзаро мосликни таъминлашда ашёларни ишлаб чиқариш технологиясининг аҳамияти катта. Ўзаро мослик бўлмаса, пардозбоп ашёлар юзасидаги энергия қувватини пасайтирувчи тадбирларни қўллаш лозим. Бунинг учун айрим темир юзалари бўяшдан олдин оксидланади ёки бўяш керак бўлган девор юзалари олдин ҳомаки мойланади (грунтовка). Кимёвий чидамлилик. Ашёга кимёвий зарарли муҳит таъсир этганда рўй берадиган реакция жараёнига ва бузилишга қаршилик кўрсатиши, унинг кимёвий хоссасини ифодалайди. Масалан, ашёларни туз, кислота, ишқор ва уларнинг эритмалари таъсирига чидамлилиги ва ҳ.к. Булардан ташқари, қурилиш ашёларининг биологик хоссалари, уларни замбуруғлар, микроорганизмлар, қурт-қумурсқа ва қўнғизлар таъсирига чидамлилигини ифодалайди. Қурилиш ашёларининг ушбу хоссаларини мукаммал билиш архитектор, қурувчи ва пардозловчи мутахассислар учун зарурдир. Ашёларнинг кислоталар, ишқорлар ва газлар таъсирига қаршилик кўрсатиш даражаси кимёвий чидамлилик деб аталади. Турли кимёвий реактивлар таъсирида ашёнинг бузилиши унинг емирилиши ёки коррозияланиши деб аталади. Саноатнинг кўпгина тармоқларида, айниқса кимё саноатида қурилиш ашёлари зарарли суюқликлар ва газлар таъсирида бўлади. Шунингдек, чиқинди суюқликларидаги эркин кислоталар ёки ишқорлар қувурларга зарарли таъсир этади. Ўрта Осиё ҳудудларига хос бўлган шўр ҳоқ ерлар ҳам қурилаётган иншоотлар учун зарарлидир. Қурилиш ашёларининг кўплари кислота, ишқор ва туз эритмалари таъсирига чидамсиздир. Табиий тош ашёлари (масалан оҳактош, мармар, доломит ва бошқалар) кислоталар таъсирида тезда бузилса, битумлар эса бунга чидамлидир. Аммо, улар ҳам тўйинган ишқор эритмаларида бузилиш хусусиятига эга. Сирланган ва юқори мустаҳкам сопол буюмлар (қоплама,

полбоп тахтачалар, қувурлар ва ҳ.к.), пластмассалар, битум ва қатронлар зарарли муҳит таъсирига анчагина чидамли ашёлардир. Ашёнинг кимёвий чидамлилигини аниқлаш учун уни кукун ҳолатида зарарли муҳит таъсирига қўйилади ва эталонга нисбатан таркиби, оғирлиги, мустаҳкамлиги ва шаклининг ўзгаришига қараб чидамлилик даражаси аниқланади. Ашёларнинг зарарли муҳит (кислота, ишқор, туз эритмалари) таъсирида чидамлилигини аниқлаш учун шу муҳитда синалган намуна туйиб тарозида тортилади ва эталон намуна оғирлигига бўлинади. Кислотага чидамли ашёларга - таркибида 25% дан кўп углерод бўлган пўлат ва чўян, гранит, диобаз, базальт каби тоғ жинслари қотишмаси, силикат шиша, сопол ашёлар, тошқолситалл, кислотага чидамли бетон ва бошқалар киради. Ишқор эритмаларига чидамли ашёларга маҳсус хромникел, пўлат, никел латуни, оҳактош, портланцемент ва глинозем цементли бетонлар киради. Кимёвий чидамли ашёларни тавсия этишдан олдин ҳар бир объектни қандай маҳсулот ишлаб чиқариши ва уларнинг қай даражада зарарлилиги тажрибахоналарда ўрганилади ва кейин таққослаб танланади. Адгезия. Қурилиш ашёларининг муҳим кимёвий хоссаларидан бири, майда, кукун заррачаларини ашёлар юзасига ёпишишини ифодаловчи адгезион мустаҳкамлигидир. «Адгезия» лотинча сўз бўлиб, ёпишиш деган маънони англатади. Атомлар ўлчамидаги майда заррачалар ўзаро бир-бирига тортиш кучи воситасида ҳар хил таркибдаги моддалар сиртига ёпишади ва моддани фаоллаштиради. Агар лойқа суюқликдаги нодир заррачаларни йиғиш керак бўлса, унга маҳсус адсорбентлар қўшилади ва улар керакли зарралар сиртига ёпишиб суюқлик остига чўкади, кейин қуйқани қайта ишлаб нодир заррачалар ажратилади. Адгезия билан ашёларни ўзаро маҳкам ёпиштириш ёки икки туташ юзаларни умуман ёпишмайдиган қилиш мумкин. Адгезияни топиш учун ёпиштирилган намунанинг бир ўлчам бирликдаги юзасини ажратишга кетган кучни аниқлаш кифоя. Ушбу кўрсаткич темирларни пайвандлашда, ёпиштиришда, девор юзасини безаш учун ашёлар танлашда (эмал, лок-бўёқлар ва ҳ.к.) катта аҳамиятга эга.

Эстетик хоссалар . Архитектура шаклларининг инсон онгига эмоционал таъсири пардозбоп ашёнинг эстетик хоссалари билан боғлиқ. Пардозбоп ашёнинг эстетик хоссаларига, унинг ранги, шакли,фактураси, текстураси ва бадиийлиги киради. Бу хоссалар бино ваиншоотларнинг фасади, умумий кўркамлилигини оширишда катта аҳамиятга эга. Ранг кўринишни сезиш ва ҳис қилиш туйғулари орқали ашё ёки бинонинг эстетик ҳолатига баҳо берилади. Биз кузатаётган ҳар қандай жисмда ранг бўлиб, уни кўриб идрок қиламиз. Фактура – бу ашёнинг бўртма нақши ва ялтироқлигини ифодаловчи кўриниш юзасининг тузилиши. У кўриниши бўйича - силлиқ, ғадир-будир (0,5 см гача) ва бўртма нақшли (0,5 см дан кўп) турларга, ҳамда ялтироқлиги бўйича ялтироқ ва хира қўринишли турларга бўлинади. Фактура ҳам рангга ўхшаб кўриш усули билан аниқланади. Фактурани кўриниши ва сифати бўйича баҳолаш уни қанча масофадан кузатилишига боғлиқ. Фактура танланаётганда ашёнинг рангги ҳам ҳисобга олинади. Фактура ёрқин юзаларда яхши кўринади. Бўрма нақшли фактура силлиқ фактурага нисбатан хонанинг ҳажмий кўринишини кичрайтиради. Замонавий архитектор ва дизайнерлар ялтироқ бўлмаган хира фактураларни ишлатишни хуш кўради. Чунки, ялтироқ фактуралар интерьер кўринишини бузиб кўрсатиши мумкин. Расм – бу ашёнинг юзасидаги турли шакл, ўлчам, рангларнинг жойлашуви ва уйғунлиги. Бу кўриниш табиий ҳолда бўлса улар текстура деб аталади (масалан ёғоч ёки табиий тош текстураси). Расмлар функционал аналогни эслатувчи (масалан, ўсимлик орнаменти), геометрик аниқ ва суст кўринишли, йирик ёки майда масштабли турларга бўлинади. Расм ҳам бошқа эстетик хоссаларга ўхшаб бино ва иншоотларнинг ички ва ташқи пардознинг ўзига хослигига таъсир кўрсатади. Текстура - бу ёғоч, табиий тош ва бошқа ашёлар юзасидаги табиий бадиийлик тасвири. Пардозбоп қурилиш ашёларининг тасвири эталон намуналар билан солиштириб аниқланади. Бунда уларнинг ўлчамлари ва

рангларининг кескин фарқ қилиши катта аҳамиятга эга. Тасвир қора рангга нисбатан оч рангларда равшан кўринади. Пардозбоп қурилиш ашёларининг эстетик хоссалари бино ва иншоотларга архитектура шаклини беришда муҳим ўрин тутади. Табиий қурилиш ашёлари билан бир қаторда сунъий пардозбоп қурилиш ашёлари ишлаб чиқариш жараёнида, уларга архитектура шаклини бериш билан эстетик хусусиятини яхшилаш мумкин. Ҳозирги кунда турли тасвир ва рангларни бетон, пластмасса ва бошқа ашёларга бериш ривожланиб бормоқда.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Қосимов Э.К. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. Ўқув қўлланма. Тошкент. “О” АЖБНТ” маркази, 2003 й. 2. Ҳамидов ва б. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси. Дарслик. “Шарқ”, Тошкент , 2005 y. 3. Хамидов А. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси фани таълим технологияси (ўқув-услубий мажмуа), НамМПИ.2012 й. 4. Ҳамидов А. Ризаэв Б. Мадумарова Х. Қурилиш материаллари фани машғулотларини интерфаол стратегиялар қўллаб ўтиш учун методик ишланмалар. Нам МПИ, 2005 – 2013 йиллар. 5. Ҳамидов А., Ризаэв Б., Мадумарова Х. Қурилиш материалларидан тажриба ишларини бажариш учун услубий кўрсатмалар тўплами. НамМПИ.2012 йил. 6. Попов Л.Н. Қурилиш материаллари ва буюмлари фанидан лаборатория ишлари Т. 1992й. 7. htt’://dwg.ru/bor/S20.

O'xshashlar

Йўл қурилиш материалларининг тузилиши ва асосий хоссалари

Қурилиш ва қурилиш монтаж ташкилотларида қурилишни амалга ошириш

Цементбетон ва қурилиш қоришмалари

Қурилиш механикаси

Қурилиш қоришмалари