Турар-жой биноларини лойиҳалаш асослари - Arxitektura - Referatlar

Турар-жой биноларини лойиҳалаш асослари

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1303.5 KB

Ko'chirib olish

Турар-жой биноларини лойиҳалаш асослари Режа: 1. Турар-жой бинолари ва хонадонларни танлаш ҳамда шакллантириш учун талаблар ва шароитлар 2. Турар-жойларнинг таснифи 3. Ўзбекистон шароитида турар-жой биноларини лойиҳалаш учун қўйиладиган асосий талаблар

Турар-жой бинолари ва хонадонларни танлаш ҳамда шакллантириш учун талаблар ва шароитлар Республикамизнинг шаҳарлари, вилоят ва туманларининг аҳолисининг таркиби, яъни аҳолининг ёши, оила таркиби: эркак, аёл ва болаларнинг таркиби ва бошқа шунга ўхшаш омиллар эътиборга олиниши лозим. Бу эса бутун мамлакатимизда аҳоли рўйхати ўтказилганидан сўнг аниқланади. Турар - жой ва хонадонларни танлашда, албатта ҳисобга олиниши керак бўлган талаблар қуйидагилардан иборат: - аҳолининг демографик таркиби; - оила аъзоларининг урф-одатлари ва ҳунари, яъни қандай иш билан машғул бўлишлари; - қурилиш жойи; - қурилиш жойининг табиий иқлим шароити; - техника - қурилиш базасининг аҳволи ва шароити. Ҳар бир шаҳар, вилоят, туман ва қишлоқ учун уй-жой танлашда уларда яшайдиган аҳолининг демографик таркибига қараб ҳар-хил сонли нисбатлари олинади. Республикамиз аҳолисининг демографик таркиби, албатта бошқа давлатлар кўрсаткичидан ўзгачадир. Ўзбекистонда бир йиллик аҳолининг ўсиши 3%ни ташкил этади. Мустақил давлатлар ҳамдўстлигидаги давлатлар кўрсаткичига нисбатан бизнинг республикамизда кўп болали оилалар анча кўпроқдир. Бу эса ўз навбатида кўп хонали хонадонларнинг нисбий фоизини оширишга олиб келади. Кўп болали оилалар айниқса қишлоқ аҳолисига мансубдир. Турар-жойни танлашда аҳолининг қайси ҳунар билан машғул бўлиши ҳам энг асосий омиллардан биридир. Шунинг учун қишлоқларда турар-жой уйлари ўз шахсий ер майдони билан таъминланган бўлиб, шахсий томорқаси уй билан қулай боғланган бўлиши керак. Бундан ташқари қишлоқ турар- жойининг таркибида ёрдамчи хоналар, молхона, товуқхона, қўйхона, сомонхоналар ҳамда қишлоқ хўжалиги учун керак бўлган асбоб-ускуналар

сақлайдиган хоналар, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлайдиган омборхоналар бўлиши керак. Илм-фан ва санъат аҳллари учун қўшимча хоналар қурилиши хонадон таркибини ва тархини белгилашда ҳисобга олиниши керак бўлган шарт-шароит ҳисобланади. Халқнинг урф-одатлари ҳам хонадон таркибига ўз таъсирини ўтказади. Ўзбек халқининг энг асосий урф-одатларидан бири бу очиқ ҳавода кўпроқ вақтни ўтказишдир. Бу одат мамлакатимизнинг табиати, иқлим-шароитидан келиб чиққан бўлиб, бу нарса хонадон таркибига очиқ ёзги хоналар, айвонлар ва супаларни киритишни тақозо этади. Бу ерда аҳоли меҳмон кутади, дам олади ва ухлайди. Уйнинг турини танлашга унинг қаерда жойлашгани ҳам таъсир қилади. Уйнинг жойлашган жойига қараб уй шаҳардами, қишлоқдами, шаҳар марказидами ёки четдами шунга қараб ҳар-хил талаблар пайдо бўлади, ундан ташқари ернинг паст-баландлиги, уйни ўраб турган табиат, иқлими шароити, тупроқ таркиби ва ер қимирлаш, сейсмика ҳоллатлари ҳам уй турини танлашда муҳим рол ўйнайди. Шимол ва жанубда қуриладиган уйлар бир - биридан ўта фарқ қилади, ундан ташқари нам ва қуруқ иқлим, тоғ ёки пастликлар саҳро ва нам ерларнинг таъсири ҳам турар-жой меъморчилигига катта таъсир ўтказади. Ўзбекистон тоғлардан, саҳролардан, текислик ва пасттекисликлардан, кўкаламзор, лалмикор ерлардан ташкил топган. Шунинг учун Ўзбекистон шароитида ҳамма ерга бир хил турар-жойларни лойиҳалаштириш ва қуриш катта хатоликларга олиб келиши мумкин. Республикамиз илмий текшириш институтлари томонидан табиати, иқлим шароити, ер қимирлаши ҳисобга олинган хариталар ишлаб чиқилган. Шу хариталарга қараб қурилиш мутахассислари уйларнинг турларини танлайдилар, ундан фойдаланадилар ва қурадилар. Уйларни танлаш ва қуришга қанақа қурилиш ашёларининг борлиги, қурилиш-техник жиҳозлари ва асбобларнинг аҳволи ҳам таъсир этади. Лекин бу нарсалар ўзгарувчан бўлиб, умумий техник-иқтисодий ўзгаришларга, фан ва техниканинг ўзгаришига ҳам боғлиқдир.

Шунинг учун лойиҳаловчи меъморнинг олдига қўйиладиган вазифа бу - ҳамма шарт-шароитларни тўла ўрганиб чиқиб кейин энг қулай ва чиройли турар- уйларни лойиҳалаш, айниқса ернинг шарт-шароити жиддий эътиборга олиниши керак бўлган муҳим омиллардир. Турар-жойларнинг таснифи Турар уй-жойлар ўзининг ҳар хил хусусиятларига қараб қуйидагиларга бўлинади. (расм) расм. Турар-жой биноларининг хиллари: 1 - қишлоқ типидаги ҳовлили уйлар; 10 - қариялар уйи; 2 - шаҳар типидаги ҳовлили уйлар; 11 - коммунал меҳмонхоналар; 3 - кам қаватли уйлар; 12 - туристлар меҳмонхонаси; 4 - ўрта қаватли уйлар; 13 - транзит меҳмонхоналар; 5 - кўп қаватли уйлар; 14 - йил бўйи дам олиш уйлари; 6 - баланд қаватли уйлар; 15 - мавсумий дам олиш уйлари;

7 - болалар интернати; 16 - кундалик дам олиш уйлари; 8 - ёшлар ётоқхонаси; 17 – пансионатлар. 9 - ёш оилалар ётоқхонаси; А) Аҳолини жойлаштириш усулига қараб уй-жойлар икки гуруҳга бўлинади: 1. Хонадонларга бўлинган уй жойлар , булар оилаларни алоҳида хонадонларга жойлаштиришга мўлжалланган бўлади. 2. Хоналарга бўлинган турар уй жойлар эса асосан ёлғиз кишиларни алоҳида хоналарга жойлаштиришга мўлжалланган бўлиб, умумий маиший хизмат бўлимларидан фойдаланишади. Бу турар-жойларда ёлғиз ишчилар, талабалар, ҳунар-техника билим юртлари ва мактаб - интернатлар ўқувчилари яшайдилар. Бундан ташқари меҳмонхона ва дам олиш уйларида эса мусофирлар, саёҳатчилар ва дам олувчилар яшайдилар. Иккита гуруҳга тааллуқли бинолар ўзларининг меъморий тархий хусусиятларига кўра бир-бирига ўхшаб кетадиган томонлари борки, булар уларнинг вазифалари, функцияларининг ўхшашлиги ҳамда яшовчиларнинг талаблари бир хиллиги билан ажралиб туради. Энг кўп тарқалган хонадонли турар-жой бинолари шаҳар ва қишлоқларнинг асосий яшаш фондини ташкил этади. Б) Ердан фойдаланиш усулига қараб хонадонли уйлар қуйидагиларга бўлинади. 1.Ҳовлили турар-жой биноларида уй ёки хонадон эгаси уй ҳовлисининг ҳам эгаси ҳисобланади. Ҳовлили турар-жойлар бир хонадонли ва туташтирилган ҳовлили, яъни икки ёки кўпроқ хонадон блокли бўлиб, ҳар бир хонадоннинг алоҳида ҳовлиси бўлади. 2. Ер сатҳи умумий бўлган турар-жой бинолари, б у кўп хонадонли ва асосан кўп қаватли умумий коммунал типидаги шаҳарларда қуриладиган турар-жой бинолардир. Ер сатҳидан хамма хонадонлар ёки бир гуруҳ

хонадонларда яшовчилар фойдаланадилар. Бу хилга хонама-хона бўлинган уйлар киради. В) Қаватлари бўйича турар-жой бинолари иккита асосий гуруҳларга бўлинади: лифтсиз (1-5 қаватли) ва лифтли (6 -16 қаватли ва ундан юқори) турар-жой уйлари. 1. Паст қаватли уйлар 1-2 қаватли бўлиб, бу уйлар асосан қишлоқ жойларда тарқалган бўлади. Бу хилдаги уйлар нафақат қишлоқларда балки ҳозирги пайтда шаҳарларда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. 2. Ўрта қаватли уйлар 3-5 қаватли бўлиб, умумий зинапоядан фойдаланилади, лекин лифтсиз турар-жойдан иборат. Бундай турар-жойлар шаҳарларда жуда кўп тарқалган, улар қурилишда иқтисодий жиҳатдан фойдали деб топилган. Бундан ташқари бу хилдаги уйларни қуриш аҳолини нисбатан зичроқ жойлаштириш имкониятига эга. Аммо йирик шаҳарларда энг асосий нарса ер сатҳини иқтисод қилиш масаласи бўлиб, аҳолини зич жойлаштириш мақсадида ўрта қаватли уйлар қурилиши камайтирилиб, уларнинг ўрнига кўп қаватли турар-жой биноларини қуриш кундан-кунга ошиб бораяпти. Табобат мутахассисларининг текширишларидан шу нарса маълум бўлдики, бизнинг табиат ва иссиқ иқлим шароитида беш қаватли уйларга зинапоядан чиқиб бориш ёши ўтиб қолган одамларнинг соғлигига зарар етказар экан. Шунинг учун Ўзбекистон шароитида ўрта қаватли лифтсиз уйларнинг баландлиги тўрт қаватдан ошмаслиги керак. 3. Кўп қаватли уйлар 6-9 қаватли бўлиб, умумий фойдаланиладиган зинапоядан ташқари тик вертикал боғланишлари учун лифтлар қурилмаси ҳам бўлиши керак. Қурилиш иқтисодиёти нуқтаи назаридан қаралса, уйлар ўрта қаватли уйлардан қимматроққа тушади, аммо ер сатҳида кўпроқ аҳолини жойлаштириш имконини беради. Шунинг учун бу хилдаги уйлар катта шаҳарлар учун асосий турар-жой бинолари ҳисобланади. 4. Баланд қаватли уйлар 10 ва ундан ортиқ қаватлардан иборат бўлиб, биноларнинг киравериш қисмида, яъни подъездида умумий зинапоядан ташқари икки хил лифт (аҳолини ва юк ташийдиган лифтлар)

бўлиши керак. Аҳолини ёнғин ёки зилзила пайтида бинодан тез чиқариб юбориш ёки эвакуация қилиш учун хонадонлар билан ёзги хоналар орқали узвий боғланган бўлиши ва димиқмайдиган эвакуация зинапоялари орқали боғланишни таъминлаш керак. Юқорида кўриб чиқилган турар уйларнинг хусусиятлари ва хиллрига кўра турар-жой бинолари қўйидагича таснифланади. (расм)

расм. Турар-жой биноларининг таснифи. Ўрта, кўп ва баланд қаватли уйлар тархий тузилмасига кўра секцияли (бўлинмали), йўлакли, галереяли, бир секцияли (нуқтали) ва аралаш хилдаги уйлар- секция галерея, секция йўлак ва бошқаларга бўлинади. (расм) Секцияли уй учун ҳар бир қаватда зинапоя атрофида бир неча хонадонларнинг (3-5 қаватли)бирлашуви ёки зинапоя-лифтли бўғин тақсимловчи холи билан характерлидир (5 қаватдан юқори). Битта шундай бўғин асосида юзага келувчи хажмий режавий унсур одатда секция деб номланади (3.а-расм.) Бир неча секцияларнинг бирлашиши натижасида кўп секцияли уй ҳосил бўлади. Шундай уйлар билан бир қаторда, қурилишда бир секцияли (нуқтали ёки минорали) бинолар қўлланилади. Бир секцияли /бир бўлакли/ уйлар тархий ечимлари бўйича кўп секцияли уйлардан катта фарқ қилади ва тархий ечимлари алоҳида rypyҳra бўлинади. Бир секцияли тархий тузилмаларни ҳар қандай хонадонлар учун ишлатиш мумкин ва шунинг учун улар универсал ҳисобланади. Улар кўпроқ кўп қават ва баланд қаватли уйлар учун ишлатилади/башенний тип/. Бу хилдаги уйлар мавзеларни /микрорайон/ жойлаштириш ва силуетларни яхшилаш ўрта қаватли уйлар билан бирга аралаш қуриш учун хизмат қилади. Секцияли уйлар ҳар хил сиғимдаги хонадонлар /бир хонали хонадонлардан то кўп хонали хонадонларгача/ ишлатилади. Бу тархий хилдаги уйлар қурилишида энг кўп ишлатиладигани ва тарқалгани бўлиб универсал аҳамиятга эгадир. Бу хилдаги уйларни ишлатиш (3-4 хонали ва кўп хонали) хонадонлар учун қулайдир. Секция хилли турар-уйлар ўзининг турли-туман режавий тузилиши, яхши техник-иқтисодий кўрсаткичлари ва шаҳарсозликдаги қулайлиги сабабли кенг тарқалган. Йўлакли (коридорли) уйларда хонадонларга кириш зинапоя ва лифтларга олиб борувчи йўлаклар орқали амалга оширилади. (б-расм). Йўлаклардаги хонадонлар сони ихтиёрий бўлиши мумкин, фақат зинапоялар орасидаги меъёрий масофанинг сақланиши муҳимдир. Бундай уйлар

қаватлари турлича бўлиши мумкин (3 тадан юқори). Йўлакли хилдаги уйлар ҳам галерея типидаги уйларга ўхшаб вертикал ва горизонтал йўлаклар орқали уйни қаватлари билан боғланишга эгадир. Бу уйлар ҳам вертикал боғланиш воситаларига, етарли даражада зўриқишга эга бўлиб, улар кам хонали хонадонлар қурилишида унумли ҳисобланади. Кейинчалик, йўлакли уйлар сезиларли холда мукаммаллаштирилган, хусусан Ле Корбюзье лойиҳаларида, у хонадонларни икки сатҳли қуриш ва йўлакларни эса қаватлар оралаб жойлаштириш ғоясини ривожлантирган. Аммо, турли мамлакатларда амалга оширилган, 60-70 йиллар бошларида қурилган уйларда бу тизимнинг бир қатор қизиқарли интерпретацияларига қарамасдан, йўлакли уйлар оммабоп қўлланилган. Йўлакли тизим меҳмонхоналар ва ётоқхоналар режасида устун туради. Галерея типидаги уйлар вертикал /тикка/ боғланишга эга /зинапоя ва лифтлар/ ва горизонтал боғланиш бўлган галереялар кўпинча кам хонадонли уйлар учун ишлатилади, қаерда секция типидаги уйлар тежамкорлик жиҳатдан ёмон натижа берса, /зинапоя ва лифтларда кам зўриқиш бўлса/ галерея типидаги уйларда зинапоя ва лифтлар орқали вертикал боғланишга зўриқиш кўп тушади. Галереяли уй коммуникацион тузилиши бўйича йўлакли уйга ўхшан (в расм). Улар орасидаги фарқ шунда-ки, галерея бинонинг бир томони бўйлаб жойлашади, очиқ бўлади ва табиий равишда ёритилади. Галерея орқали хонадонларни тўғридан-тўғри шамоллатиш таъминланади. Галереяли уйнинг камчилиги галереяни қаватма-қават жойлашувида, секцияли ва йўлакли уйлар билан таққослаганда, корпус кенглигининг кичиклигидир, бу унинг иссиқлик техник сифатларини пасайтиради. Шунга кўра, галереяли уйлар иссиқ иқлимли ҳудудларда кенг тарқалган. Турар-жой қурилишида кўпинча хонадонларни коммуникацион таъминлашнинг аралаш вариантлари қўлланилади, бу йўлак-секцияли, галереясекцияли ва бошқа тизимлар пайдо бўлишига олиб келади. (е-расм). Қўрғонча(усадебный) туридаги ўз ҳовлисига эга уйлар асосан қишлоқ

ҳудудлари ва кичик шаҳарларда қуриш учун мўлжалланган. (3-расм) Уйга кириш қисми ер сатҳида жойлаштирилади, бу ҳовли ва уйнинг хўжалик хоналари орасидаги зарурий алоқани таъминлайди. Ҳовли ўлчами 600-1200 м 2 бўлиб, у бир оиланинг хўжалиги учун мўлжалланган. Блокировкали уйларда ҳар бир хонадон, аввалги холатдагидек, ер сатҳида бўлган алоҳида кириш жойига эга. Томорқали уйлардан фарқли равишда, блокировкали уйлар тўрт қаватгача бўлиши мумкин, бунда бир-бирининг устида жойлашган икки қаватдан иборат икки сатҳли хонадонлар кўзда тутилади. Юқори қаватдаги хонадонларга кириш, ташқи зинапоялар билан таъминланади. расм. Турар-жой биноларининг асосий турлари: а-секцияли; б-йўлакли; вгалереяли; г-қўргонча уй (томорқали); д-блокли; е-аралаш структурали. Кўп функцияли турар-уй бинолари учун бошқа мақсадли ташкилотларни турар-уй қаватларига қўшиб қуриш характерлидир. Бундай уйлар қаватлари ихтиёрий бўлиши мумкин (расм).

расм. Кўп функцияли турар-жой биноси (1- ва 2-қаватларда жамоат муассасалари жойлашган). Ўзбекистон шароитида турар-жой биноларини лойиҳалаш учун қўйиладиган асосий талаблар Ўзбекистоннинг иқлим шароитида хонадонни ер сатҳи ва очиқ ҳаво билан боғлаш анъанага айланиб қолган. Шаҳарларнинг тез ўсиши ва шаҳардаги ер майдонини иқтисод қилиш натижаси ўрта ва кўп қаватли уйларнинг қурилишига олиб келди ва хонадонларни ер билан боғлаш анъанаси йўқолди. Бунинг ўрнини алмаштириш учун хонадон таркибига ҳар хил ёзги хоналарни лойиҳалаш ва паст қаватли уйларга нисбатан ҳар хил қулайликлар, яъни марказлашган иссиқ сув, иситиш электр жиҳозлари ва ахлатни олиб кетиш учун қулайликлар яратилган. Шу сабаблар натижасида Ўзбекистон табиати, иқлимшароитини ва урф-одатларига жавоб берадиган кўп қаватли уйларнинг хилларига талаблар ишлаб чиқилган.

Табиий иқлим шароити бўйича Ўзбекистон ҳудудлари минтақавий зоналарга бўлинади. Бу умумий кўрсаткич албатта, Ўзбекистон тоғли, лалмикор, саҳро ҳудудларига бўлинади ва ҳавоси бир-биридан фарқ қилади. Фарғона, Самарқанд, Тошкент, Сурхондарё вилоятлари эса тез-тез эсиб турадиган иссиқ шамоли билан бошқа вилоятлардан фарқ қилади. ТашЗНИИЭП институти томонидан бу ерларнинг иқлимий кўрсаткичлари ишлаб чиқилган бўлиб, Ўзбекистон ҳудуди 3 қисмга бўлинган: 1- минтақавий қисмга: ёзи жуда иссиқ, қиши қисқа ва юмшоқроқ иқлимли вилоятлар киради. Бу ерда тез-тез жанубий иссиқ шамол эсиб туради. Ҳавонинг иссиқлиги 45 даражагача кўтарилади. Бу ҳудудда иссиқ кунлар кўп бўлганлиги сабабли табиий йўл билан иссиқдан сақланиш қийин ҳудудлар ҳисобланади. 2- минтақавий қисмга: асосий лалмикор ва саноат вилоятлари, яъни Фарғона водийси, Тошкент ва Самарқанд вилоятлари киради. Бу вилоятлар юмшоқроқ қиши ва иссиқ ёзи билан ажралиб туради. Булар жуда кенг ҳудудли ва аҳолиси зич жойлашган вилоятлардир. 3-минтақавий қисмга: совуқроқ, узоқ қиши ва салқинроқ ёзи билан ажралиб туради. Бунга Қорақалпоғистон, Хоразм ва Бухоро вилоятларининг шимолий қисми киради. Турар-жой биноларини лойиҳалаш Ўзбекистон Республикаси ҳудудини КМК 2.01.01га мувофиқ қурилиш-иқлимий минтақалаштиришга мос равишда, минтақа ва минтақа остилар асосий хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилиши керак: I минтақа – саҳро иқлими таъсирида бўлган, ўта ноқулай ёзги шароитли ҳудудлар. I минтақада айниқса юқори давомли жазирама даврли IА ва IБ остминтақалар, ҳавоси юқори даражада чангли IА, IБ ва IГ остминтақаларга ажратилган, IГ остминтақа совуқ қиши билан ажралиб туради.

II минтақа – тоғолди воҳалар, табиий-иқлимий ва ландшафт шароитлари нисбатан яхши бўлган водийлар ва ясситоғли туманлар. III минтақа – тоғли ҳудудлар – ўртаноқулай қишки шароитлари билан ажралиб туради. Минтақалар ва остминтақалар табиий-иқлимий шароитлари хусусиятларини ҳисобга олиш бўйича талаб ва тавсиялар лойиҳалаш меъёрлари матнида келтирилган. (ШНК 2.08.01. -05” Турар-жой бинолари” илова) I қурилиш-иқлимий минтақада турар-жой биноларининг архитектуратарихий ечимлари истиқоматгоҳни ёзги жазирама, шамол ва чангдан ҳимоялашни таъминлаши керак. Яшаш хоналарини чанг-тўзон таъсиридан ҳимояланган ҳовли бўшлиқларига очилишини таъминлайдиган, максимал кенг корпусли турар- жой уйларнинг ихчам қуршалган(ўралган) комопозицион-тархий ечимларини қуллаш тавсия қилинади; кўпқаватли уйларда уй структураси ичига жойлашган ойнаванд пешайвонлар, камқаватли уйларда эса ёпиқ ҳовлилар қўллаш мақсадга мувофиқдир. II қурилиш-иқлимий минтақада архитектура-тархий ечимлар иқлимнинг оромбахш шароитларидан максимал фойдаланишга, шу билан бир вақтда истиқоматгоҳни ортиқча жазирамадан ҳимоялашга қаратилган бўлиши керак. Жазирамадан ҳимоялаш соябонлаш, истиқоматгоҳни ташқи- кўкаламзор муҳитга очиш, оромбаҳш салқин шамоллар йўналишини ҳисобга олган ҳолда шамоллатиш ҳисобига таъминланади. III қурилиш-иқлимий минтақада архитектура-тархий ечимни танлашда етакчи омил, бу истиқоматгоҳни қиш даврида ўта ноқулай иқлим таъсиридан ҳимоялашдир. Истиқоматгоҳ ва пешайвонлар асосан жанубий (жануби-шарқ, жануби-ғарб) уфққа қаратилган, ихчам композицион-тархий ечимлар қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади . Соғлом ва эстетик тўлақонли турар-жой муҳитини шакллантиришда табиий-иқлим шароитлари ҳисобга олиниши керак, бу шароитлар доимо бинолар архитектурасига, уларнинг фазовий ва функционал ташкилий

қисмларига, қурилиш материаллари ва конструкциялар танловига ва кўпгина бошқа нарсаларга сезиларли таъсир кўрсатади. Биринчи навбатда, бундай шароитлар қаторига қуйидагилар киради: ушбу худуд иқлимига мос бўлган температура, намлик ва шамол режими; Қуёш радиацияси даражаси; об-ҳаводаги мавсумий фарқлар ва х.к. Шу шароитларнинг хаммаси инсонга ва турар уйга биргаликда, лекин ҳар бир аниқ холатда турлича таъсир кўрсатади. Агарда кичик фазо микроиқлими ҳақида гап кетса, фарқлар нюансли, агарда жуда катта ҳудудлар иқлими (ўлка, вилоят, зоналар) таққосланса, фарқлар контраст бўлиши мумкин. Иссиқ қуруқ иқлим шароитларидаги турар-жойлари учун кенг корпус, ташқи деворлар периметрининг минималлиги яхши самара беради, бунда биноларнинг исиб кетишига қаршилик юқорироқдир. Бу ерда, ташқи тўсиқлар учун термик қаршиликнинг зарурий коэффициентига эга конструкциялар ва материаллар танлови талаб қилинади. Ташқи муҳит ва турар-уй хоналари орасидаги иссиқлик алмашинуви дераза тешиклари орқали фаол ўтишини унутмаслик керак, шунинг учун дераза тешиклари майдонини кўпайтирмаслик тавсия қилинади. Юқори санитар-гигиеник қулайлик яратиш учун хоналарни яхши шамоллатишни йулга қуйиш катта аҳамиятга эга. Агарда бино шамол йўналишига перпендикуляр жойлашган бўлса, бу самарага кўпроқ эришилади. Шамол эсувчи томонда, яъни шамол кучи юқори босимли зона ҳосил қилувчи томонда тешиклар (дераза, туйнук, вентиляция тешиклари) бинонинг қарама-қарши томонидаги тортувчи тешиклардан кичикроқ ўлчамда бўлиши исботланган. Хонадонлардаги ҳаво алмашинуви интенсивлигига уйнинг жойлашган жойи ва ориентацияси, фасад юзалардаги тешикларни тақсимлаш ва уларнинг ўлчамлари, ички тўсиқлар ҳолати таъсир кўрсатади. Ёз пайтларидаги иссиқ ҳаво ва нисбатан юмшоқ, қисқа даврли қиш хонадонларни иссиқ ҳаводан сақлашни тақозо этади. Бу эса уйлардаги хоналарни қуёшга нисбатан тўғри ориентация қилиш, яхши шамоллатишни

йўлга қўйиш, конструкциялар хусусиятларидан тўғри фойдаланиш, қуёшга қарши қурилмаларни қўллаш орқали эришилади. Инсоляция уйлардаги хоналарга қуёш нурини тўғридан-тўғри тушиши бўлиб, шунингдек санитаргигиёник холатни ушлаб туради. Инсоляция фақат турар уй жойлардаги асосий хоналарга зарур, лекин у ёрдамчи хоналар: ошхона, даҳлиз, ҳожатхоналарга керак эмас, аксинча улар бу хоналарда ноқулайликлар туғдириши мумкин. Шунинг учун инсоляцияни давомийлиги тўғридан-тўғри уйлардаги хоналарни ориентациясига боғлиқ. Уйларни қуёшга нисбатан мақбул даражада тўғри ориентация қилиш шундаки, қиш пайтида хонадонларда қуёш нуридан кўпроқ фойдаланиш, ёзда эса хоналарга камроқ қуёш нури тушишини таъминлаши зарур. Ушбу шароитда энг яхши жанубий ориентация бўлиб, ёз кунлари қуёш тиккадан ўтганлиги сабабли қуёшга қарши кичик қурилма соябон деразаларни иссиқ қуёш нуридан сақлайди. Қишда эса қуёш пастлаб нур сочганлиги сабабли қуёш нури тўғридан-тўғри жанубга қаратилган деразага тушади ва хоналарда яхши инсоляция таъминланади. Демак хонадонларда иккиёқлама ориентация мақсадга мувофиқ: асосий хоналар жануб томонга жойлаштирилса, ёрдамчи хоналар шимол томонга жойлаштирилиши керак. Жанубий шарқий тараф ва шимолий ғарбий тарафга қаратиш, яъни хоналарни икки тарафга жойлаштириш мумкин бўлганлиги сабабли қурилишда бундай тарафларга қаратишга ва лойиҳалашга рухсат берилади. Энг ёмон ориентация, - бу ғарб ва шарқ тарафлари бўлиб, бунда уйнинг бир томони пешиндан кейин қизийди. Бунадай ориентацияда уй жойларни қуришга рухсат берилмайди. (типология) Турар-жой биноларини тархий ечимини жойланиши ва уфққа нисбатан ўрни яшаш хоналарини 22 март-2 сентябр даврида узлуксиз давом этадиган инсоляцияси 2,5 соатдан кам бўлмаслигини таъминлаши керак; кун давомида инсоляциянинг умумий вақти 0,5 соатга ошганда яшаш хоналарини инсоляцияси бир марта узилишига йўл қўйилади.

Бир, икки ва уч хонали хонадонларда камида бир хонада; тўрт, беш, олти хонали уйларда камида икки хонада инсоляцияни нормаланган давомийлилиги таъминланиши керак. Ётоқхоналарда қоида тарзида яшаш хоналарининг камида 60%, интернат-уйлар эса камида 75% инсоляция қилиниши керак. Изоҳ : Турар-жой биноларини жойлашишини, уфққа нисбатан ўрни, бинолар оралиғи ШНК 2.07.01 талабларига мувофиқ бўлиши керак. Турар-жой бинолари уфққа нисбатан ноқулай жойлашганда яшаш хоналарини ортиқча қуёш радиацияси ва жазирамадан сақлаш кўзда тутилиши керак. I ва II минтақаларда яшаш хоналари деразалари уфқнинг ғарбий қисмига 200-290º оралиғида қаратилмаслиги керак. Уфқнинг кўрсатилган қисмига: икки хонали хонадонда – битта хонани, уч хоналикда – иккитагача, ётоқхоналарда – соябон қурилмаси бўлганда ёки махсус ойнакланган бўлса, кўпи билан 25% яшаш хоналари қаратилишига йўл қўйилади. Хонада салқин ҳаво ҳосил қилиш учун уйни шамоллатиш, елвизак катта ахамиятга эга. Елвизак хосил қилиш йўли билан кундузги иссиқ ҳавони кечки салқин ҳаво билан алмаштириш мумкин. Бунга сабаб Ўзбекистоннинг кеча-кундуз давомида тез-тез ўзгариб турувчи иқлим шароитидир. Бунинг учун кундуз куни хоналардаги деразаларни ёпиқ ҳолда ва аксинча кечаси ташқаридаги ҳаво салқинлашганда деразаларни очиш йўли билан хонанинг ҳавоси салқинлатиб турилади. Аммо хонадаги иссиқ хавони тез салқинлатиш учун, яхши санитар-гигиеник шароитни яратишда тўғридан- тўғри, бурчакли ва вертикал (аэрацион шахтлар орқали) шамоллатишдан фойдаланилади . ( расм) Бу эса турар-жой биноларида тархий ечимни тўғри ташкил қилиш, яъни уйлардаги хоналарни икки қарама-қарши тарафга қаратиш ҳисобига ташкил этилади. Ўзбекистон шароитида уйларда хоналарни бир томонга қаратиш елвизак усулини ҳосил қилишга ёрдам беролмайди ва хонадоннинг исиб кетишга

сабаб бўлади. Бундай тархли турар уй-жойлар Ўзбекистон иқлими шароитида қониқарсиз деб ҳисобланади. Табиий ёритилган хоналар, фрамуга, дарча (форточка) ёки бошқа қурилмалар орқали шамоллатилиши таъминланиши керак. Ҳавони бир хонадондан бошқасига оқиб ўтишига йўл қўйилмаслиги керак. Бир томонлама жойлашган бир ва икки хонали хонадонларни, ойнакланмаган холл майдончалар, зинапоя бўлмаси ёки ташқарига очиқ хонадондан ташқари хоналар орқали шамоллатишга йўл қўйилади. Йўлакли турдаги ётоқхона биноларида яшаш хоналарини бевосита табиий ёритилган ва тўғри ёки бурчаклама шамоллатиладиган, узунлиги 24м гача бўлган умумий йўлаклар орқали шамоллатишга йўл қўйилади.

Яхши микроиқлимни таъминлшда (айниқса қуёшга нотўғри қаратилган уйлар учун) қуёшга қарши қурилмалар ишлатилади: горизонтал қурилмалар жанубга қаратилган хоналарлар учун, вертикал қурилмалар шарқ ва ғарб томонга қаратилган хоналар учун ҳамда ҳар хил бошқа аралаш қурилмалар ва уй атрофини ёпиб ўсадиган ўсимликлар ишлатилади. Қуёшга қарши қурилмалар нафақат ҳавони салқинлаштирибгина қолмай уйнинг чиройли кўринишига ҳам ёрдам беради. Улар уйларнинг тарзини бойитишга ва шинам бўлишига катта ёрдам беради. Юқорида айтиб ўтилган воситалар Ўзбекистон шароитидаги микроилимни яхшилашда табиий ҳисобланади. Шулар билан бир қаторда сунъий жиҳозлар совутгичлар (кондиционерлар) ҳам ҳавони салқинлатишга хизмат қилади. Лекин уларни ишлатиш фақат табиий ҳавони салқинлатиш усулларига ёрдамчи бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун Ўзбекистон шароитида сунъий усуллар ишлатиладими ёки йўқми уйларни расм. Шамоллатиш схемалари: а-секцияли уйда бурчакли шамоллатиш; б-секцияли уйда тўғридан-тўғри ( сквозной) шамоллатиш; шахта орқали галереяли уйда тўғридан тўғри шамоллатиш; д- ички ҳовли орқали шамоллатиш.

лойиҳалашда асосан табиий салқинлатиш усуллари, қонун қоидалари қўлланилиши шарт. Ҳудуд рельефи иқлим омиллари сингари, турар-жой бинолари шаклланишида ва қурилиш усулларини танлашда, фаол иштирок этади. Архитектура тарихи ва замонавий амалиётда бу кўп бора тасдиқланган. Бу омилни чуқурроқ бир мунча кейин ўрганамиз, ҳозирда энг асосийларини таъкидлаб ўтамиз: ҳудуднинг енгил қиялиги, қоида бўйича, уй архитектурасида сезиларли таъсир кўрсатмайди, ўйнамайди ва турар-жой қурилишининг ихтиёрий режаси кўзда тутилади, лекин қиялик бурчаги 10- 15 0 гача ошганда биринчи қаватни у ёки бу шаклда шакллантиришга тўғри келади, 15-20 0 дан ошиқ бўлган қияликларда эса алоҳида турли биноларни қуриш (масалан, террасали) мақсадга мувофиқдир. Тоғли ва тоғолди ҳудудларида тикка қияликларни ўзлаштириш кўпинча нисбатан текис майдонларнинг тақчилиги сабабли, жуда қийиндир. Лекин, оддий ҳудудларда ҳам шундай зарурият туғилади. Айниқса, бу ўз ҳудудий заҳирасини ишлатиб бўлган, шаҳарлар учун характерлидир, бу ерларда тураруйлар ноқулай бўлган жойларда қурила бошлайди. (расм)

расм. Мураккаб рельефда жойлашган турар уйи (арх. Д.В.Махароблишвили). Қатъий ифодали рельефга эга майдонларда турар-уй биноларини қуришда ҳудудни тайёрлаш ва жиҳозлаш бўйича қўшимча муҳандислик тадбирларни ўтказиш, хонадонлар инсоляцияси хисоб-китобида қиялик йўналишини ҳисобга олиш, биноларнинг мос турларини ва уларни қуриш усулларини танлаш зарур. Турар-уй қурилиши учун шимолга қараган қияликлар ноқулай ҳисобланади, чунки бу ҳолатда хоналар ва ҳудуд инсоляцияси қийинлашади. Яна таъкидлаш лозим-ки, турар-уйни

лойиҳалашда, юқорида санаб ўтилган барча табиий-иқлим омилларини комплексли ҳисобкитоби талаб қилинади. Фақат шундагина, турар-уй жуда қулай (комфортли) бўлади.

Адабиётлар: 1. Убайдуллаев Х.М., Инагамова М.М. Турар-жой ва жамоат биноларини лойиҳалашнинг типологик асослари: Дарслик. - Т.: Voris- nashriyot, 2005. 2. Абдужаббарова М.Т. Турар-жой биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2018. 3. Қодирова С.А. Жамоат биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2015. 4. Иногомов Б.И. Замонавий бино ва иншоотларни лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2010. 5. Убайдуллаев Х.М., Хидоятов Т.А, Абдурахманов Й.И, Коробовцев Г.И., Мансуров Я.М. Архитектуравий лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2012. 6. Убайдуллаев Х.М., Махмудов В.М. “Методика архитектурного проектирования” Тошкент, ТАҚИ, 2010 й., ўқув қўлланма. 7. Хидоятов Т.А., Кадирова С.А., Магомедова Ф.Х. “Архитектура общеобразовательных школ Узбекистана”. Ташкент 2005 г. 8. Қодирова Т.Ф. Ўзбекистоннинг истиқлол йиллари меъморчилиги: Ўқув қўлланма., ЎАЖБНТ маркази, 2004 й. Рожин И.Е., Урбах А.И. Архитектурное проектирование общественных зданий и сооружений : Учебник., - М.: Стройиздат. 1990 г

O'xshashlar

Саноат биноларини лойиҳалаш асослари

Турар-жой биноларини лойиҳалашга таъсир қилувчи асосий омиллар

Турар жой бинолари

Лифтсиз турар-жой бинолари

Кўп қаватли турар-жой бинолари