Лифтсиз турар-жой бинолари - Arxitektura - Referatlar

Лифтсиз турар-жой бинолари

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4599.5 KB

Ko'chirib olish

Лифтсиз турар-жой бинолари Режа: 1. Лифтсиз турар-жой биноларининг таснифи 2. Кам қаватли турар-жой бинолари 3. Ўрта қаватли турар - жой бинолари 4. Секцияли уйлар 5. Галерея ва йулакли уйлар

Лифтсиз турар-жой биноларининг таснифи Лифтсиз турар-жой бинолари ўзининг типологик хусусиятидан келиб чиқиб икки гурухга бўлинади ва ўзининг хажмий- тархий жиҳатидан бирбиридан фарқланади . Буни лифтсиз турар уйларнинг типологик схемасида кўрамиз (расм). расм. Лифтсиз уйларнинг типологик схемаси Биринчи гуруҳга худуд билан тўғридан-тўғри боғланган хонадонли турар уйлар киради. Бундай уйларнинг ҳар бир хонадони ўз ер майдонига эга бўлиши мумкин. Уйлар қаватлари камроқ, қоида бўйича, бир, икки қаватли бўлади. Айрим ҳолларда, бу гуруҳ уйлари кўп қаватли ҳам бўлади (уч ва хатто тўрт қаватли).

Оммавий қурилишнинг замонавий амалиётида ҳудуд билан бевосита алоқага эга хонадонли уйларнинг икки туридан фойдаланилади. Бу бир хонадонли (якка тартибдаги уйлар) ва икки хонадонли турар уйлар, ҳовлиси билан ва қўшимча хўжалик қурилмаларига эга бўлиб, буларни ҳовлили уйлар деб номланади, ҳамда кўп хонадонли, блокли уйлар, бу блокларнинг ҳар бири ташқарига чиқишига эга бўлиб, турли хонали хонадонлардан ташкил топган. Блокли уйларни қуришда ҳар бир хонадон ўз ер майдонига эга бўлиши имконияти мавжуд бўлади. (расм. А, Б). Ўзбекистон турар-жойлар структурасида ҳовли асосий элемент эканлиги яққол кўриниб туради, буни ҳаттоки “қўрғонча уй” ўрнига “ҳовли” сўзининг қўлланилишидан бундай турдаги уйлар ховлили турар-жой деб юритилади. Лифтсиз уйларнинг бошқа гуруҳига умумий коммуникация – зинапоя, галерея ва йўлаклар орқали хонадонлардан чиқиш йўлига эга, кўп хонадонли турар уйлар киради. Улар шахсий (индивидуал) хонадон олди ер участкасига эга эмас. Уларда яшовчи аҳолининг дам олиши ва хўжалик эхтиёжлари учун, бу уйларда умумий фойдаланишга мўлжалланган яшил майдончалар ва махсус: хўжалик, спорт ва ўйин майдончалари кўзда тутилади (расм. II). Бу гуруҳга кирувчи турар-жой бинолари ўрта қаватдан иборат бўлиб, 3 - 5 қават ташкил топади. Ўрта қаватли турар-жой бинолари ўзининг хажмийтархий ечимига кўра секцияли, галереяли ва йўлакли, бир секцияли ва аралаш хилдаги уйлар (секция-галереяли, секция йўлакли) турларига бўлинади. Бизнинг иқлим шароитда турар-жой биноларини лойиҳалашда асосий эътиборни ёзги мавсумга қаратиш, улардан фойдаланишда ташқи сиртларнинг қизиб кетишидан ҳимоялаш ва хоналар ичида ижобий микроиқлимни яратиш тақоза этилади.

расм. Лифтсиз уйларнинг асосий турлари. I. Ҳудуд билан тўғридан тўғри боғланган кириш чиқиш жойига эга хонадон. А – қўрғонча уй (ўз ҳовлиси билан); а – бир хонадонли; б – икки хонадонли; Б – блокли уйлар; в – тўрт хонадонли уйлар; г – икки қаватга эга бўлган тўрт хонадонли уйлар; д – қаторли уй; е – атриумли уйлар; II. Умумий коммуникация орқали кириш чиқиш жойига эга хонадонлар. з – секцияли уйлар; и – галереяли уйлар; к – йўлакли уйлар.

Кам қаватли турар-жой бинолари Кўп хонадонли уйлардан фарқли равишда, кам қаватли қўрғонча туридаги ҳовлили уйлар юқори гигиеник сифатларга эга, булар яшаш талабларига тўлиқроқ жавоб беради. Хонадонлар катта ёруғлик фронтига эга бўлиб – барча томондан ёки икки хонадонли уйларда уч томондан ёритилгани сабабли, уйлар яхши инсоляцияга эга ва барча хоналар яхши шамоллатилади. Уларни қуриш осонроқ, чунки кўп ҳолларда уйлар чегараланган йўналишга эга бўлиши мумкин. Ер участкасида бинонинг алоҳида жойлашуви яшаш шароитини яхшилайди. Хонадонлар шовқинли йўллар ва қўшни майдонлардан узоқроқ жойлаштирилган бўлади. Икки хонадонли уйларда хонадонларнинг қўшничилигига ноқулайлик туғдирмайди. Кириш эшиклари, айвончалар ва терассалар уйнинг турли томонидан жойлаштирилган бўлиб, бир-бири билан кесишмайди. Хонадонларнинг алоҳидалиги улар орасида қурилган хўжалик қурилмалари ёки ажратувчи деворларни қуришга имкон беради. Қўрғонча туридаги ҳовлили уйлар ўзининг ер майдонига кўра икки хил бўлади, шаҳар ва қишлоқ уйлари. Шахар ва қишлоқ ҳовлили уйлари асосан 1ёки 2 қаватли қилиб қурилади. Улар ер майдонининг катта –кичиклигига қараб, ердан фойдаланиш характерига кўра ва архитектуравий-тархий ечими бўйича фарқланади. Шаҳардаги ҳовлили уйларнинг майдони катта бўлмайди (200-600 м.кв.), бу ерда аҳолини яшашдан мақсад ёз кунлари очиқ муҳит – ҳовлидан фойдаланишдир. Лекин қишлоқ уйларида аҳоли ўзининг шахсий томорқасига эга бўлиб, у ерда ишлайди. Қишлоқ ховлили уйларининг майдони 0,15 га гача бўлиши мумкин. Ҳовлили уйнинг учта асосий тури мавжуд: алоҳида биноли уйлар – тураруй ва ҳовлидаги хўжалик қурилмалари билан; хўжалик хоналари уй ичига ёки уйга улаб қурилган ҳовлили уйлар ва ички турар-уй ҳовлиси атрофида турар-уй ва хўжалик хоналари комплекси эга, ривожланган тузилишга эга ховлили уйлар (расм).

расм. Қўрғонча туридаги ҳовлили уйнинг жойлашуви: 1-яшаш хоналари; 2- хўжалик хоналари. Қўрғонча туридаги ҳовлили уйни ташкил қилиш уй режасига яъни, биринчи навбатда, ундаги турар-уй ва хўжалик ҳудудларининг ўзаро жойлашувига таъсир кўрсатади. Хўжалик ҳудудида хўжалик қурилмалари ёки шахсий хўжалик юритиш учун зарур бўлган хоналар жойлашади. Ҳудуд (зона)ларга бўлишнинг учта принципиал схемасини кўрсатиш мумкин: хонадоннинг хўжалик ҳудуди уйнинг орқа томонида жойлашади; агар шахсий хўжалик минимал ўлчамда ёки умуман мавжуд бўлмаса, хўжалик ҳудуди ён томонда ёки кўча томонда жойлашиши мумкин. (расм). Уйнинг яшаш қисми эса, яшаш хоналарининг кўчага нисбатан йўналишига кўра, ёруғлик томонларига кўра, асосий кириш эшигининг жойлашуви ва хонадоннинг хўжалик хоналари ҳолатига кўра, жойлаштирилади.

расм. Бир хонадонли уйнинг ҳудудий схемаси: 1-хўжалик ҳудуди; 2яшаш ҳудуди; 3-уйга кириш жойи; 4-ҳовлига чиқиш жойи. Бир хонадонли ўйлар хажмий-режавий характеристика бўйича бир ва икки қаватли уйларга бўлинади. Уйнинг икки тури хам, ховлига чиқарилган хўжалик қурилмали ҳам ва шахсий хўжалик хоналари уй хажми билан бир бўлган кўринишда бўлиши мумкин. Бир қаватли (сатҳли) уйлар. Бу турдаги уйлар хонадонлари икки, уч, тўрт ва беш хонали бўлиши мумкин. Кўп сонли хоналарга эга турар уйларни эса, яхшиси икки қаватли турар-жой хонадонларида жойлаштириш мавсадга мувофиқдир . (расм) Қишлоқ аҳолиси 1қаватли уйларни қуришга мойилроқ бўлади, чунки улар ер билан узвий боғланган бўладилар. Бундан ташқари бир қаватли уйларнинг тархи оиланинг ўсишига мос бўлиб, кўпинча уйларни қуришга қулайдир. Уй майдонини кенгайтириш учун шароит бўлса хам, бу жамоа хўжалиги учун ноқулайдир, чунки ўзлаштирилган ерни бошқа ерга алмаштиришда муаммолар туғилиши мумкин.

расм. Қўрғонча туридаги ҳовлили уй Бир қаватли бир хонадонли уйларнинг ҳажмий-тархий ечимларининг кенг тарқалган усулларидан бири уйга кириш қисми бинонинг тарз қисмида жойлашган бўлиб, ҳўжалик хоналари бинонинг ичкарисида яъни орқа тарафида жойлашади. Бундай жойлашиш усулида учта яшаш хонасидан иккита яшаш хонаси доимо кўчага қараган бўлади. Санитар тугунлар қоидага кўра ташқи деворларда жойлашиб, бунда хонадон ичи коммуникациялари минимал бўлади (расм).

расм. Уч хонали бир қаватли уйнинг хажмий-тархий тузилмаси: 1умумий хона; 2-ётоқхоналар; 3-хўжалик ҳудуди; 4- санитар тугунлари. Икки қаватли уйлар. Умумий майдони 90м 2 дан кўп бўлган бир хонадонли уйларни икки қаватли қилиб лойиҳалаш мақсадга мувофиқдир. Бундай уйлар коттедж типли уйлар деб номланади. Биринчи қаватда одатда тамбурли кириш йўлаги, умумий хона, ётоқхоналардан бири, ошхона, хўжалик хоналари жойлашади. Иккинчи қаватда одатда ётоқхоналар

жойлашади. Ётоқхоналар сонига қараб, иккинчи қават қисман ёки тўлиқ банд қилинган бўлиши мумкин. Икки қаватли(сатҳли) уйларнинг бир неча турлари мавжуд: мансардли уй, яъни 2-қавати тўлиқ эмас, пол сатҳи қўзғалувчи уй, бунда уйнинг бир қисми бир қаватли бўлади (расмлар).

расм. Турар уйларнинг икки сатҳли (қаватли) қилиб ечиш усули: а- мансардли уй; b-хонадоннинг бир қисми иккинчи қаватда жойлашган (чордоқсиз ёки чордоғ билан); c-хонадоннинг хамма қисми икки қаватда

жойлашган (чордоқсиз ёки чордоғи билан); d-қияликда жойлашган уй; eмансардли уйнинг қирқим қисмидан фрагмент. расм. Ҳар хил сатхли беш хонали турар-жой хонадони. Мансардли уйда юқори қават хоналари чордоқ чегарасида жойлашади. Том нишаби 45º дан кам бўлмаслиги керак. Том нишабининг бурчаги бундан кам бўлса, мансардли қаватни ўрнатиш мумкин эмас. Чордоқдан тўлиқ

фойдаланиш учун, юқори қават хоналари шифти кесилган бурчакли бўлади. Кесилган қисмлар деворлари баландлиги 1,6 м дан кам бўлмаслиги керак. Мураккаб шаклли томни ўрнатишда, нишаблар кесикли бўлганда, чердак фазосидан тўлиқ фойдаланилади – шифтлар горизонтал бўлиб, деворлар бир баландликка эга бўлади (расм). расм. Мансард типидаги тўрт хонали турар-жой уйи гаражи билан. Архитектор И.Н.Шишков. Иккинчи қавати тўлиқ бўлмаган уй томи бир нишабли ва икки нишабли бўлиши мумкин. Аралаш томли уйнинг биринчи қаватида кўпинча умумий хона жойлаштирилиб, у жуда баланд шифтли бўлади. 2 қаватли уйларда ҳовли билан тўғридан-тўғри боғланиш уларни икки ярусга жойлаштириш ҳисобига эришилади. Икки қаватли уйлар бир қаватли уйлардан афзаллиги

билан фарқ қилади, чунки улар ер сатҳини, том сатҳини, пойдевор ва цокол ҳамда уй ҳажмининг икки марта қисқаришига олиб келади ва шу билан уларнинг нархи арзонроқ бўлишига сабаб бўлади (расм). расм. Беш хонали иккинчи қавати тўлиқ бўлмаган икки қаватли уй. Тарз, 2қават тархи (чапдан), 1-қават тархи (ўнгдан). 2 қаватли турар-жой уйлари томорқали уйлардан тубдан фарқ қилмайди, фарқи шундаки, бу уйларда фақат 2 қарама - қарши томонга ёруғлик (томорқали уйларда эса 3-4 томони очиқ ёруғликни хоҳлаган томондан) бериш мумкин. Хонадонга кириш асосан кўча томондан ташкил этилган бўлиб, йўлак билан умумий хона ва ошхонадан ҳовлига чиқишга қулай шароит яратилган бўлиши керак.

Ёзги хона /айвон/ асосан ҳовли томонга жойлашган бўлиб, умумий хона ва oшxoнa билан чамбарчас боғланган бўлиши шарт. Бу уйлар кўча томондан "қизил чизиқдан" 6 метр масофа ташлаб қурилади. Уй олдига панжарали гулхона, кириш ва чиқиш учун дарвоза ёки эшик ўрнатилади. Томорқанинг орқа томони эса тор хўжалик кўчасига қаратилган бўлиб, унинг хўжалик хоналари шу томонда жойлаштирилган бўлади. Уй атрофига гулзорлар, ҳовузлар, ёзги ошхона, соябонлар ва дарахтлар ўтказилади. Ундан қолган ер сатҳи сабзавотлар ва мевали дарахтлар, узумзорлар учун ишлатилади. Гараж учун ҳам қулай жой танлаш зарур. У уй ичида ҳам бўлиши мумкин. Уйларни қулай жойлаштириш учун уларни бирлаштириш, яъни битта том тагида жойлаштириш мумкин. Кам қаватли уйларни ҳар томондан ёруғликка эга бўлиши /ориентацияси/ кўп қаватли биноларга қараганда унча катта аҳамиятга эга эмас, чунки паст қаватли бинони дарахт ва буталар билан ўраб уларни қуёшдан сақлаш мумкин. Шунинг учун бинони ғарбга қараб қуриш мумкин. Бундай уйларда фақат ётоқхоналарни шимол томонга қаратишдан сақланиш лозим, у ерда яхши санитар-гигиена шароитини яратиш лозим. Ваннахона ва ҳожатхоналарни табиий ёритиш тавсия этилади, чунки бундай биноларда бунга имконият бор (расм). Кир ювиш асосан ваннахонада бажарилади. Ваннахонанинг 2-қаватда жойлашиши ноқулайлик туғдиради. Шунинг учун энг қулайи ошхона энига махсус кир ювадиган хонага кир ювиш машинаси, сув кетадиган жой, дазмоллаш ва кийимларнинг тахлайдиган жой, қуритиш шкафини/ жойлаштиришдир.

расм. Юқори комфортли турар-жой биноси. Архитектор Р.Сахарова. А- биринчи қават тархи; Б- иккинчи қават тархи; В- цоколь қават тархи. Икки хонадонли (жуфт) уй бир умумий деворга эга бўлган иккита бир хонадонли хонадонлар бирлашувидир. Бунда икки хонадонли уй ташқи деворлари периметри ҳар бир хонадон учун кичик бўлади, бу ташқи деворлар учун учун материалларни ва иситиш учун харажатларни камайтириб,

иқтисодга олиб келади. Бундан ташқари, икки хонадонли уйларни қуриш ер майдони кенглигини камайтиришга имкон беради, бу ўз навбатида, кўчалар ва барча коммуникацияларнинг умумий узунлигини қисқартиради. Натижада, бир хонадонга тўғри келувчи, кўчалар ва муҳандислик коммуникациялари, худди шундай майдонли бир хонадонли уйлар қурилиши билан таққослаганда, тахминан 25-30% га қисқартиради. Икки хонадонли уйларнинг тарҳий ечими принципи бир хонадонли уйларга ўхшашдир. Улар бир ва икки қаватли ҳам бўлиши мумкин. Бу уйларнинг фарқли хусусияти – бу ҳар бир хонадонда (улар орасидаги умумий) бир деворнинг яхлит бўлишидир. Икки хонадонли уйларда иккала хонадон санитар бўғинлари ва ошхоналарни блокировкалашга интилиш лозим (расм). Блокли уйлар. Бу хилдаги турар - уй жойлардан шаҳар маҳаллаларида кичик туманларда фойдаланилиб, кўп оилалиларга мўлжалланган. Бир қаватли блокли уйлар асосан қишлоқ жойларида ва туман марказларида фойдаланилган ҳозирда эса ўз самарадорлигини йўқотган. Ҳозирги пайтда қишлоқ жойларида яшовчи оилалар томорқадан унумли фойдаланилмаётгани туфайли блокли уйлар 2 қаватли қилиб қўрилмоқда. Ҳар бир хонадон учун /50-100 м2/ томорқа ажратилган, ёзнинг илиқ кунларида ўз вақтларини ўтказиш учун томорқада гулзорлар, ёзги соябонлар, ҳовузча, болалар ўйнаши учун қум яшиги ва ҳоказолардан иборат бўлиши мумкин (расм). Ҳовлили биноларни қуришда асосан маҳаллий, қиммат бўлмаган қурилиш материалларидан фойдаланиш керак: хом ғишт, пишган ғишт, тахта, ганч, алебастр ва ҳокозолар. Аммо қишлоқ қурилишини индустриал ва механизация усули билан тез қуриш учун заводда тайёр бўладиган элементлар: блоклар, панеллар, темир-бетон ёпқичлар ва бошқаларларга ўтишга тўғри келди ва булар ҳовлили уйларнинг лойиҳалари характерига таъсир қилди. Шунинг учун заводда тайёр бўладиган элементларнинг ўлчовига қараб лойиҳалаш пайтида бино ўлчовлари шу элементлар ўлчовига қapa6 олинади.

Аммо маҳаллий қурилиш материаллари ҳали ҳам ўз қийматини йўқотгани йўқ ва шунинг учун меъмор олдига уларни заводда тайёр бўладиган қурилиш материаллари билан аралаштириб ишлатиш вазифаси қўйилади. расм. Қишлоқ уйларининг тархий ечими. Ўрта қаватли турар - жой бинолари 3-5 қаватгача бўлган уйлар ўрта қаватли турар-жой бинолари турига киради. Бу хилдаги уйларда хонадонлар лифтсиз, фақат умумий зинапоя орқали боғланади. Уларнинг қурилмалари оддий бўлиб, заводда тайёрланган индустриал тайёр қурилмалардан фойдаланилади. Бу хилдаги турар-жой қурилиши зич қурилиш бўлиб, шаҳар майдонидан фойдаланишда иқтисод қилиш имконини беради. Ҳамма замонавий қулайликларга эга бўлиб, қурилишда иқтисодий жиҳатидан тежамлидир. Ҳозирги вақтда бундай уйлар асосидаги турар-жой қурилиши шаҳарларни ташкил этади. Секин аста бундай уйлар қишлоқларга ҳам тарқаляпти. Кейинги пайтда катта турар-жой даҳаларини ривожланиши натижасида Тошкентда ва бошқа Ўзбекистон шаҳарларида кенг миқёсдаги 4-5 қаватли

турар-жой бинолари қад кўтара бошлади, шундан сўнг темир-бетон конструкция заводи кўринишида материал-техник қурилиш базаси ташкил этилди, яъни катта панеллли уй қурилиши, уй қурилиш комбинатлари ишга туширилди. Бир қанча анздозали ғишт, панел, синч-панелли бинолар сериялариишлаб чиқарилди. Қурилиш жараёнида булардан кенг кўламда фойдаланилди. Ўрта қаватли уйларнинг асосий қурилмалари конструкциялар Ўрта каватли турар-жой бинолари асосан 3 та конструктив қурилмадан иборат бўлади: - ғиштдан кўтариб турувчи девор ва тўсиб турадиган қурилма; - катта панели кўтариб турувчи девор ва тўсиб турадиган қурилма; - каркас-панелли ва каркас (синч) ғиштли қурилма. Кўп ишлатиладиган бу ғиштли кўтариб турувчи девор қурилма бўлиб, қурилишни тўлиқ индустриаллаштириб бўлмайди, шунга қарамай у жуда кўп тарқалган. Бу қурилма яхши ўзлаштирилган бўлиб, хар хил ихчам лойиҳани ечишга, кучли ер қимирлашда ўзининг мустаҳкамлиги билан фарқ қилади. Беш қаватгача бўлган биноларни катта ғишт завод базалари Республикани ғишт билан таъминлаб тура олади. Шунинг учун пишиқ ғиштдан бўлган қурилиш ҳозирги кунда кенг фойдаланилмоқда. Тошкентда, Навоий, Фарғона, Самарқанд ва Ўзбекистоннинг бошқа шаҳарларда катта панелли қурилиш кенг қўлламда қўлланилган. Катта заводлар қурилган жойларда панелли ва темир-бетон буюмлар уй қурилиши комбинати бўлса, тайёрлаш вақтини қисқартириши ва қурилиш нархининг камайиши, заводда тайёрлаш сифатини ошиши ўрта қаватли турар-жой биноларини қуришда анча қўл келади. Замонавий катта панелли уйларнинг ҳам камчилиги бор. Ундаги энг катта камчилик иссиқ сақлаш ва товушни ўтказиш, ёзда уйларни қаттиқ исиб кетиши, қурилиш натижасида даҳалар жуда зерикарли, бир хил кўринишда бўлиб қолиши шулар жумласидандир.

Турар-жойларни лойиҳалаганда хар томонлама иқтисодий жиҳатдан унумли фойдаланиш лозим. Турар - жой биноларининг энергия тежамкорлик характеристикаларига қуйидагилар орқали эришилади: - бино ҳажмининг кўп қирралилигини камайтириш йўли орқали ташқи деворларнинг сирти юзасини қисқартириш эвазига; - хоналарнинг ёритилиши бўйича меъёрий кўрсаткичлар сақланган ҳолларда корпус энини ошириш эвазига; - бинонинг узунлигини ошириш (шаҳарсозлик талабларини оптимизациялаш яъни мақбуллаштиришни ҳисобга олиш) эвазига; - қаватдаги хонадонлар майдонини жамлаштиришни ошириш эвазига; - турар-жой уйининг иссиқлик самарадорлигининг оширишга шарт шароит яратадиган тархий элементларни қўллаш орқали. Турар-жой биноларида шовқинни пасайтиришга қуйидаги чоратадбирларни амалга ошириш йўли орқали эришилади: - махсус шовқин ҳимояловчи планировкани магистрал кўчага ориентациялаш орқали: бунда хонадонлардаги ёрдамчи ва хўжалик хоналарини уч хонали хонадонларнинг умумий хоналарини ҳамда хонадон ташқарисидаги хоналари (зинапоя тугуни) кўзда тутилади; - бино ташқи тўсиқ деворларига шовқин ҳимояловчи конструктив воситаларни ўрнатиш орқали; - юқори товуш ҳимояловчи хоссаларга эга бўлган деразалар ва балкон эшикларни ўрнатиш орқали; - шовқиндан ҳимояловчи техник воситалар, жумладан клапан- сўндирувчи мосламаларни қўллаш орқали (бунда хонадонда меъёрий ҳаво алмашинувини таъминлашни эътиборга ва ҳисобга олиш тақозо этилади.)

Секцияли уйлар Секцияли турар-жой уйлари қаватлар, узунлиги ҳамда конфигурацияси бўйича фарқ қиладиган бир типли бир нечта блок-секциялардан ташкил топадиган бинодир. Cекция (бўлинма) деб бир гуруҳ хонадонларни зинапоя ёки лифт тугуни атрофидаги тўпламга айтилади. Ҳар бир қаватда икки, уч ёки тўрт хонадон бирлашиб секцияни, яъни унинг йирик бир тўпламини ташкил этилади. Секцияларнинг тархий ечими хонадонларлар сонига қаватлардаги зинапоя тугуни майдончасига чиқиладиган жойга боғлиқ бўлади. Кўп сонли аъзоларга эга бўлган оилаларни бир-, икки-, уч хонали (кичик ва ўрта катталикдаги оилалар учун) хонадонли блоклаштирилган уйларга жойлаштиришни эътиборга олган ҳолда битта қаватга уч ёки тўртта блок секцияларни ишлаб чиқиш тавсия этилади. Хонадонларнинг ориентацияси инсоляция талабларига жавоб бермоғи лозим, яъни бир-, икки-, уч хонали хонадонларнинг камида битта хонасига қуёш нурларининг тўғридан-тўғри тушишини таъминлаш тақозо этилади. Бино ҳажмини рационал ечиш кўпинча минимал иссиқлик йўқотувчанликни таъминлаш орқали аниқланади. Бунга корпус энини катталаштириш, табиий ёруғлик тушишига эҳтиёж сезилмайдиган хоналарни ўрта қисмга жойлаштириш билан эришиш мумкин, бунда яшаш хонасининг энини ташқи деворларга бириктириш тақозо этилади. Кам ва ўрта қаватли (2-5 қаватли) лифтсиз кўп секцияли уйларда асосан икки маршли зинапоялар қўлланилади, бу зинапоя маршлари секциянинг ўрта қисмига ёки ҳовли томонга яқин бўлган қисмга жойлашлаштирилади (агар бу шимолий ориентацияга мос тушса) шундай йўл тутиш билан горизонтнинг қуёш нурлари кўпроқ тушадиган томонига яшаш хоналарини кўпроқ жойлаштиришга эришиш мумкин. Яшаш секциялари асосан тўғри бурчакли модулли координацион тўр асосида лойиҳаланади, бу эса хонадон элементларининг (яшаш ва ёрдамчи

хоналар, зинапоя маршлари) табиий шаклига, кўп даражада мос келади. Бироқ тархига кўра оддий бўлган блок-секцияларни ижодий уйғунлаштириш яшаш комплексларининг композицион қурилиши (тузилиши) ва қиёфаси бўйича турли хил кўринишлардан биноларни яратишга олиб келади. Бунинг учун секцияларнинг учта асосий - бир қаторли оддий-қаторли /рядовой/, бурчакли угловой, чеккали торцевой турлари қўлланилади. Энг кўп тарқалгани бу оддий секция бўлиб, у бир хил пайтда чеккали секция ўрнига ишлатилади. (расм). жойлаштирилади. Секциянинг деворларидан бири қўшни қаторли секция билан блоклаштирилади. Кўндаланг ён томонли секция кўндаланг секция кўндаланг ташқи девор конструкциясини ўзгартириш билан қаторли секция тархини такрорлайди. расм. Секциялар схемаси. Қаторли секция – бу секция, қоидага кўра тўғри бурчакли шаклга эга бўлиб у яшаш уйининг иккита бошқа қисмлари орасига

Секциялар икки, уч, тўрт хонадон учун лойиҳалаштирилган бўлади, хонадонларнинг сони ошиб кетса, уларга зинапоя майдонидан кириш қийинлаша боради. Шунинг учун йўлакларни ишлатишга мажбур секция типидаги уйлар йўлакли типдаги уйларга айланиб қолади. Хонадонларнинг сонини зинапояни 4-катагига нисбатан кўпайтириш, вертикаль коммуникацияларни нархини камайтиришга интилишдан келиб чиқади, кўп хонали секциялар урушдан кейинги йилларда жуда кўп тарқалган бўлиб, турар уй-жой кризиси даврида кўп хонали хонадонларнинг қурилишига олиб келди. Асосий типларидан бири, 2 хонали хонадонлардир. Энг кўп тарқалгани эca 1 хонали хонадонлар бўлади. Натижада асосан секциялар уч хонадонлик /2-2-2 ва 2-1-2/ ва тўрт хонадонли /2-2-2-2, 1-1-2-2/ бўлиб шаклланди. Тажриба шуни кўрсатдики, 2 хонадонли секцияларда елвизак қилиб шамоллатиш талаблари бутунлай кониқтирилади ва куёшга қаратиб жойланишида горизонтни икки қарама-қарши тарафига жойлашади, уч хонадонли секцияларда эса фақат 2 хонадонгина қониқарли ечилган бўлса, учинчи хонадон эса бир тарафга қараб қолади ва елвизак қилиб шамоллатиб бўлмайдиган бўлиб қолади. Тўрт хонадонли секцияларда эса хамма хонадоннинг ечими қониқарсиз бўлиб қолади. Шундай қилиб тўрт хонадонли секциялар Ўзбекистон шароитида қурилишга ноқулай деб ҳисобланса, уч хонадонли секцияларни эса айрим шароитлардагина қуришга рухсат этилади. Энг яхши ечимга фақат икки хонадонли секция эгадир. Энг чеккадаги уч хонадонли секцияларда икки хонадон бурчакли шамоллатиш ва ориентация билан таъминланиши мумкин бўлганлиги сабабли уларни уч хонадонли қилиб тapx ечимини ечиш мумкин, шунинг учун чеккадаги секциялар уч хонадонли қилиб лойиҳалашга рухсат берилади (расм).

расм. Секцияли уйларнинг тархий ечими: А-секцияларнинг турлари; Бйўл қўйилиши мумкин бўлган ориентацияга эга икки хонадонли секциялар; а,б - чегараланмаган ориентация; в,г - қисман чегараланган ориентация.

Турар уй-жойлар бир секцияли бўлса уларга тўртта хонадонни жойлаштириш мумкин, чунки уларнинг ҳар бири бурчакли шамоллатиш имкониятига эгадир, шунинг учун бу система мумкин бўлган тархий ечимларга олиб келади. (расм). расм. Чегараланмаган ориентацияга эга тўрт хонадонли секция.

Бурчакли (бурилувчан) секциялар –мураккаб конфигурацияли уйларни шакллантириш учун қўлланади. Кўп ҳолларда 135 Сº ёки 90 Сº ли бурчакка бурилган бурчакли секциялар энг кўп учрайди. Бурчакли секциялар қаторли ҳамда чеккали секциялар сингари лойиҳаланади. Ҳар хил конфигурацияли, турли қаватли, хонадонларининг сони ва типи турлича бўлган секциялар битта серияга бирлаштирилади. Битта серия рамкасидаги секциялар бир типли конструктив ва тархий схемалар асосида ишлаб чиқилади. Масалан, агар юк кўтарувчи элементларнинг у ёки бу конструктив системаси қабул қилинган бўлса, у ҳолда бу система барча секцияларда қўлланмоғи шартдир. Бу эса қурилиш жараёнини мақбуллаштириш (оптималлаштириш) учун жуда муҳимдир. Секциялардаги ҳамма хонадонлар бир хил даражадаги комфортлилик (шинамликка) эга бўлмоғи лозим, бунга ягона тархий усул ва бир хил муҳандислик жиҳозлари орқали эришиш мумкин (расм). Қаторли секцияларда секциялараро деворларнинг йўналишини ўзгартириб бурчакли секция хосил қилиш мумкин. Кўпинча булар – бир бурчаги қийшиқ ассиметрик секциялардир. Уй бурчаги икки бурилувчан секциялар блокировкаси йўли билан ҳосил қилинади. Бу энг оддий усул бўлиб, унда қаторли секциянинг барча асосий элементлари – зинапоялар, санитар бўғинлар, ошхоналар сақланади, бу индустриал қурилишда муҳим ахамиятга эга. Фақат қийшиқ девор бўйлаб жойлашган турар-уй хоналари шакли ўзгаради. Секциянинг бу қисмидаги том ёпма ва тўсиқ деворлар индивидуал монолит бетонларни қўллаган ҳолда амалга оширилади. Бурчакли секцияларни ҳосил қилишнинг кўриб чиқилган усуллари – бу катта бурчак остида бурилган қаторли секциялар трансформациясидир. Кичик бурчакларда хоналарнинг жуда катта қийшайиши кузатилади ва бундай усуллар қўлланилмайди. 90º бурчак остида бурилган секциялар фақат бурчакли секцияларга оид бўлиб, мутлақо бошқача ҳажмий-тархий ечимга эга. Бундай бурилишда ички бурчакда зинапоя жойлаштирилади.

расм. Бурчакли секциялар: а – чекка секцияда қийшиқ бурчак билан; б – секцияни ўрта қисмида бурилиш билан; в – секциянинг ички қисмида қийшиқ жойлашув билан; г – “Бурчакли” секция 90 Сº ли бурилишда. Бундай бурилишда ички бурчакда зинапоя жойлаштирилади. Бунда хонадонларга кириш зинапоя майдончасидан, ёки кўпинча, зинапоя тугуни

деворига бирлашувчи майдончадан иборат йўлакда жойлашади. Бундай секциялар одатда уч ёки тўрт хонадонли бўлади. Уч хонадонли секциялар чегараланмаган ориентацияга эга – иккита хона икки томонли, бири эса – бурчакли. Тўрт хонадонли секциялар бир томонли ёруғлик фронтидан иборат бўлган хонадонлар ҳисобига, қисман чегараланган ориентацияга (йўналишга) эга. Лифтсиз уйларни лойиҳалаш ва қуриш амалиётида, айрим ҳолларда, мураккаб тархдан иборат бўлган турар-жойларни яратишда турли хил йўналишга эга бўлган секциялар қўлланилади. Улар орасида крестсимон, уч баргли ва ихтиёрий шаклдаги секциялар учрайди. (расм). расм. Мураккаб секцияли турар-жой тархлари. Бундай секциялар блокировкасида мураккаб конфигурацияли узлуксиз тузилмалар яратилиши ёки нуқтали уйларда қўлланилиши мумкин. Бурчакли секция ҳозирги пайтда кам ишлатилади, чунки яхши тархий режали

хонадонларни ташкил этиш қийин, иқтисодий тарафдан тежамкорлик кам ва қурилмаси қийин. Чеккали (торец) секциялар уй чеккаларида жойлашади. Секция деворларидан бири қўшни қаторли секция билан блоклашган бўлиши керак. Бу секциялар турлича ечимга эга бўлади (расм). Энг оддий ечим – бу чеккадаги ташқи девор конструкциясининг ўзгариши билан секцияларнинг қаторли қайтарилишидан ташкил топади. У яхлит девор (дераза туйнукларисиз) ёки дераза туйнуклари ўрнатилган бўлиши мумкин. Кўндаланг ён томонда лоджиялар ёки балконларни ҳам жойлаштириш мумкин. расм. Чеккали секция: а – қаторли секция тархий ечими ўзгартирилмаган ҳолда; б - қаторли секция тархий ечими ўзгартирилган ҳолда. Қаторли секциянинг чеккали қисми тархини ўзгартириш бўйича радикал ечимлар ҳам маълум. Секция габаритларини сақлаб ва хоналар сонини оширган холда, фақат чеккали хонадон тархий ечимини ўзгартириш ҳам мумкин, хонадонлар сонини оширган холда секциялар тархий ечимини хам ўзгартириш мумкин.

Бир секцияли уйлар. Ўрта қаватли бир секцияли уйлар вертикал коммуникациянинг фақат битта зинапоя тугунига ва бино тархида кичик ўлчамга эга бўлади. Турар-уй тархий ечимида турар-жой хоналарини горизонтнинг барча томонларига қараганлиги билан, ташқи деворлар периметрининг ошганлиги билан фарқланади, шунга кўра уй инсоляциянинг мақбул шароитларига эга бўлиб, хоналарда табиий шамоллатиш жуда яхши йўлга қўйилган бўлади. Бир бўлинмали ёки нуқтали туркумда бир қаватда тўлиқ 4 хонадонни жойлаштириш мумкин. Қулайлиги шундаки унда кам ва ўрта хонали хонадонларни ҳам жойлаштириш мумкин. Шунинг учун бу турум универсалдир. Ўрта қаватли бир секцияли уйлар паст қурилишларда ишлатилади, у кўп секцияли ва блокли уйлар билан шахарсозликдаги бадиий қиёфанинг (силуэтнинг) турли – туманлигини таъминлаш учун, қурилишларда баландлик акцентини яратишда, айниқса мураккаб рельефли участкаларда, ҳамда юқори қаватли шаҳар қурилишларида қўлланилади. Кўп қаватли бир секцияли уйлардан фарқли равишда, ўрта қаватли уйлар тархий ечими оддий ва ҳар бир қаватда кам хонадонлар сонига эга. Кўп қаватли бир секцияли уйлар учун эса, лифт ўрнатиш зарурияти сабабли, ҳар бир қаватда кўпроқ хонадонлар жойлашуви характерлидир (расм). Аммо 3-5 қаватли уйларда булар ўзини кўринишини йўқотади, бино баландлигининг узунлигига нисбати /пропорция/си кубга яқинлашиб қолади. Шунинг учун бундай туркум ўрта қаватли уйларда ўз аҳамиятини йўқотади. Асосан бу туркум кўп қаватли уйлар қурилишида ишлатилади.

расм. Ички ҳовлисига эга 42 хонадонли турар-жой биноси. Кўп секцияли турар-жой бинолари асосий типларининг ҳажмий-тархий структураси. Бино ҳажмий-тархий структурасининг элементлари деб ҳисобланадиган секцияларнинг бир нечтасини блоклаштириш йўли орқали кўп секцияли турар-жой бинолари шакллантирилади. Секцияларни қаторли, бурчакли ҳамда охири ён томон(чеккали) билан тугайдиган ёки тугамайдиган тарзда лойиҳалаштирилади. Қаторли секциялар (жумладан охири ён томон билан тугайдиган) секциялар ўз тархининг шакли бўйича тўғри чизиқли шаклда, чиқиб турувчи шаклда (уступа образный) ҳамда мураккаб шакл (жумладан эгри чизиқли шакл, Т-симон шакл) га эга бўлиши мумкин. Бурчакли секциялар бинони ривожлантирилган ҳолатда лойиҳалаштириш имконини беради: 1. икки йўналишда (90 С, 135 С ли ва бошқа бурилиш бурчакларига эга бўлган секциялар кўринишида) лойиҳалаштирилади;

2. уч йўналишда (бурилиш бурчаклари 90 С, 120 С ва бошқа бурчакли секциялар кўринишида) лойиҳалаштирилади. Тўртта йўналишли секциялар жуда кам учрайди. Хонадонларнинг қуёш ёруғлиги тушиш томонларига қараб ориентациялаш ва уларнинг инсоляциясини таъминлаш бўйича кўп секцияли турар-жой бинолари қуйидаги ориентацияларда лойиҳаланади: - универсал (чегараланмаган ҳолатдаги) ориентация; - қисман чегараланган кенглик бўйича ориентация; - чегараланган (меридионал) ориентация. Агар секцияларни горизонт томонларига нисбатан исталган ҳолатда жойлаштиришда улардаги хонадонларда меъёрий инсоляция таъминланса у ҳолда бундай секциялар чегараланмаган ориентацияга эга бўлади. Қоидага кўра, бундай секцияда бир хил даражали хонадонлар ҳар бир қаватда битта, иккита ёки учтани ташкил этиши мумкин. Чегараланган ориентацияга эга бўлган секция, қоидага кўра ҳар бир қаватда тўртта ва ундан ортиқ бир хил даражали (ёки бир хил даражали ва кўп хил даражали) хонадонларга эга бўлади. Курси- аравачаларда ҳаракатланадиган ногиронларнинг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда турар-жой биноларида зинапоя тугунларидан чиқиш ва хонадонларга кириш жойларида пол сатҳининг ўзгартирилиши тавсия этилмайди. Зинапоя энини зинапоя марши ёни бўйлаб қия кўтариладиган йўлакчани ҳисобга олган ҳолда қабул қилиш тақозо этилади. Шунга боғлиқ равишда зинапоя маршининг энг минимал эни 1,2 метр ўлчамда қабул қилинади. Секцияли биноларнинг фақат биринчи қаватида хонадонлардан уй олди ҳовлисига тўғридан-тўғри чиқиш ва кириш эшикларини ўрнатиш мумкин. Хонадон олди майдонларини турар-жой биноси ичига киритиладиган муҳандислик коммуникациялари ўрнашган жой атрофига ёки коммуникацияларнинг транзит ўтиш жойлари устига жойлаштириш тавсия этилмайди.

Хонадонлар сони бўйича ҳар бир қаватга икки-, уч-, тўрт хонали хонадонларга эга бўлган секцияларга жойлаштириш жуда кенг тарқалган. Кўп хонадонли турар-жой уйлари ҳажмларининг композицион қурилиши бир хил конфигурацияли қаватлар тархини ёки ҳар хил конфигурацияли қаватлар тархини такрорлаш эвазига шакллантирилади. Турар-жой уйларини террасса билан лойиҳалаш улар ҳажмий-фазовий қурилишининг услубларидан бири деб ҳисобланади. Террасали турар-жой уйлари ясси рельефда лойиҳалангани сингари уларни мураккаб рельефда ҳам лойиҳалаштириш мумкин. Турар-жой уйини террессалаштириш бино ён томонлари ёки унинг фронти бўйича жойлашган хоналарнинг ўлчамларини қисқартириш, хонадондаги хоналар сонини, қаватдаги хонадонлар сонини ёки қўшма секцияларда қаватлар сонини қисқартириш эвазига эришилмайди (расм). расм. Терраса типидаги турар-жой бинолари (Австрия). Уй тарзи ва тархий ечими. Хориж амалиётида турар-жой уйларининг юқори қаватларини пастки қаватларга нисбатан кенгайтириш ёки қисқартириш услуби кенг қўлланилади. Бунда пастки қаватларнинг маълум бир фазовий кенлик қисми

ижтимоий хизмат кўрсатиш элементи ёки гараж сифатида хизмат қилади. (расм) расм. Терасса типидаги 16 хонадонли 5 қаватли турар-жой биноси (МАрхИ). Галерея ва йулакли уйлар Бу система энг универсал ва иқтисодий жиҳатдан фойдали бўлиб, битта уйда ҳар хил сиғимдаги хонадонларни нисбатини бериш қобилиятига эга. Бу эса кўп қаватли уйлар қурилишида ишлатиш учун, яъни қандай галерея секциялар учун бўлса, шундай йўлак секциялар учун хам катта имкониятлар туғдиради. Бу уйларда йўлак ва галереялар узунлигини қисқартириш ва

иқтисод қилиш мақсадида уларни икки қаватли ҳам қилиб тарх тузилади. Икки қаватли хонадонлар якка тартибли ва кам қаватли блокли уйлар қурилишида жуда кенг тарқалган. Галереяли туркум кам хонали хонадонларнинг қурилишида ишлатилади 12 хонали ва Ўзбекистон иқлим шароитига тўлиқ жавоб беради. Шунинг учун йўлакли турар-жой бинолари андозали турар-жой бинолари таркибига киритилган (расм). расм. Галереяли уйларнинг схемаси: I - чизиқли: а – тўғри тўртбурчак-ли; б – галерея секцияли; в – қўзғалувчан; II – бириктирилган: г – бурчакли; д – крестсимон; е - уч баргли; ж – синган; III – фазовий: з – қўшалоқ уй; и – умумий галереяли; к – ички ҳовлиси билан. Галереяли туркумга нисбатан йўлакли туркум анчагина арзонга тушади, чунки бу туркумда йўлакнинг икки томонига хонадон жойлаштириш мумкин. Корпуси кенгаяди, коммуникация тежамлашади. Ўзбекистон шароитида бу туркум ноқулай, чунки бунда хонадонлар бир томонга қараб қолади ҳамда елвизакли шамоллатиш йўқолади. Ўзбекистон иқлим шароитига тўлиқ жавоб бера олмагани учун ундан кам кўламда фойдаланилади. Йулакли туркум бир қаватли уйларда ўз аҳамиятини йўқотади. Шунинг учун Ўзбекистон иқлим шароитда бундай уйлар тавсия этилмайди. Даҳалар

қурилишида бир нечта тархий туркумлар тавсия этилади, лекин секцияли, галерея туркумлардан кўпроқ фойдаланилади, чунки булар демографик талабларга жавоб беради ҳамда кам хонали ва кўп хонали хонадонларни унумли ҳал қилиш осон бўлади (расм). Бундан ташқари аралаш туркумдаги лойиҳалар қурилишда даҳаларни ҳар бирини ўзига хос, хар хиллик ва гўзал ансамблларни ташкил этади (расм). расм. Йўлакли турар-жой уйларнинг схемаси: а – тўғри бурчакли қаторли уй; б – йўлакларда ёруғлик ва шамолллатишни таъминлаш учун қўзғалувчан уй; в – уч йўналишли уй.

расм. Аралаш типлардан ташкил топган турар-жой гуруҳи.

Адабиётлар: 1. Убайдуллаев Х.М., Инагамова М.М. Турар-жой ва жамоат биноларини лойиҳалашнинг типологик асослари: Дарслик. - Т.: Voris- nashriyot, 2005. 2. Абдужаббарова М.Т. Турар-жой биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2018. 3. Қодирова С.А. Жамоат биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2015. 4. Иногомов Б.И. Замонавий бино ва иншоотларни лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2010. 5. Убайдуллаев Х.М., Хидоятов Т.А, Абдурахманов Й.И, Коробовцев Г.И., Мансуров Я.М. Архитектуравий лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2012. 6. Убайдуллаев Х.М., Махмудов В.М. “Методика архитектурного проектирования” Тошкент,ТАҚИ, 2010 й., ўқув қўлланма. 7. Хидоятов Т.А., Кадирова С.А., Магомедова Ф.Х. “Архитектура общеобразовательных школ Узбекистана”. Ташкент 2005 г. 8. Қодирова Т.Ф. Ўзбекистоннинг истиқлол йиллари меъморчилиги: Ўқув қўлланма., ЎАЖБНТ маркази, 2004 й. Рожин И.Е., Урбах А.И. Архитектурное проектирование общественных зданий и сооружений : Учебник., - М.: Стройиздат. 1990 г

O'xshashlar

Турар жой бинолари

Кўп қаватли турар-жой бинолари

Турар-жой биноларини лойиҳалаш асослари

Турар жой биноларида жорий ремонт қилиш

Турар-жой биноларини лойиҳалашга таъсир қилувчи асосий омиллар