Пардозбоп шиша ва шишасимон ашёлар - Arxitektura - Referatlar

Пардозбоп шиша ва шишасимон ашёлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

827.5 KB

Ko'chirib olish

Пардозбоп шиша ва шишасимон ашёлар Режа: 1. Шиша ва шишасимон ҳом ашёлар 2. Шиша ва шиша буюмларни тайёрлаш 3. Қурилишда ишлатиладиган шиша ва шиша буюмларнинг турлари ва хоссалари

Табиий ҳом ашёлар ёки саноат тошқол(шлак)ларини юқори ҳароратда эритиб суюқ ёки бўтқасимон ҳолатда қолипларга қуйилади ва совитгандан кейин тиниқ шиша ва шишасимон қаттиқ, юқори мустаҳкам ашёга айланади. Республикамизда минерал эритмалар асосида олинадиган қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш учун зарурий тоғ жинслари, саноат чиқинди заҳиралари жуда кўп. Табиий минерал заҳиралари - кварц қуми, оҳактош, доломит, тошкўмир, базальт, диобаз сингари ҳом ашёлардан етарли даражада ўта мустаҳкам чидамли ҳар хил қурилиш ашёлари олиш мумкин. Минерал эритмалардан турли конструкциялар, ойна-эшикбоп шишалар, иссиқликни сақловчи маҳсус шиша тахталар ва пардозбоп қурилиш ашёлари тайёрланади. Бундай қурилиш ашёлари зарарли барча муҳитларга чидамли (кислоталардан ташқари), нур ўтказувчан, ишқаланишга бўлган мустаҳкамлиги юқори, ҳамда безакбоп ва самарали бўлганлиги туфайли қурилишда кўп ишлатилади. Шиша ва шишасимон ашёларни тайёрлаш ва ишлаб чиқариш ўзига ҳос тарихга эга. Архиологик изланишлар натижасида маълум бўлдики, шишадан олинган буюмлар биринчи навбатда инсоният турмуш тарзи фаровонлиги учун ишлатилган. Шишасимон идишлар қум ва кул аралашмасини эритиш билан тайёрланган. Шишани тайёрлаш ва қўллаш эрамиздан аввал 4000-йилда Миср, Сирия мамлакатларида бўлган. Миср мутахассислари тошларни глазурлаш санъатини яхши билганлар. Глазурнинг янги таркиби ва турларини яратиш борасидаги изланишлар натижасида шиша яратилган. Эрамиздан аввал 2000- йилнинг бошларида ҳар хил рангда шишаларни ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Эрамизнинг I ва II асрларида ойнанинг дераза ромларига жойлашган. Бунда шишаларнинг қалинлиги 3-6 мм ни ташкил этган. IV асрга келиб шиша буюмларининг сифати кескин яхшиланди. Кўк, яшил ва жигарранг турдаги ойналар ишлаб чиқарила бошланди. Бу вақтларда шиша йўлда тайёрланган. Ойна шишасини олиш тош плиталарида амалга

оширилган. Ойна тахталари 1900-йилда сиқилган ҳаво ёрдамида ишлаб чиқарила бошланди. Бунда ойналарнинг қалинлиги 12 мм, эни 750 см ни ташкил қилган. ХХ асрнинг 2-ярмида ойна ишлаб чиқариш анча механизациялашди. Натижада, юпқа, ялтироқ пардали, қатламли, елимланган, товуш ўтказмайдиган ойна тахталари ишлаб чиқарила бошланган. Қурилиш ашёлари саноатининг ривожланиши ва такомиллашиши замонавий меъморчилик билан чамбарчас боғлиқдир. Меъморлар назарида шиша келажаги порлоққурилиш ашёларидан бири хисобланади. Ўзбекистон халқ хўжалигининг ривожланишида келажакда мустаҳкам, силлиқланган, пардозбоп ойна тахталари ишлаб чиқаришни кўпайтириш кўзда тутилган. Бино ва иншоотларни лойиҳалаштираётганда меъморчилик ва қурилиш ашёларига алоҳида эътибор берилмоқда. Агар 2000-йилда ойна тахталар асосий қурилиш ашёлари хисобланган бўлса, хозирги кунда улар билан фасадни қоплашга катта аҳамият берилмоқда. Ҳозирги кунда замонавий уйлар фасадининг 90% и ойна тахталар билан қопланмоқда. Бундан ташқари, қурилишда шиша буюмларининг маҳсус ёруғликдан химояловчи, фотохром, ток ўтказадиган, ҳавфсиз, мустаҳкам ва х.к. турлари кенг қўлланилмоқда. Шиша ва шишасимон ҳом ашёлар Шиша ва шиша буюмлар таснифга кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: кимёвий таркибига қараб оксидли (силикатли, кварцли, боратли, фосфатли ва ҳ.к.) ва кислородсиз (галогенли, нитратли ва ҳ.к.) шишалар. Ишлатилишига қараб: қурилишбоп ва техник (кварцли атом ва нур техникасибоп шиша оптика, чиниқтирилган, кўп қатламли ва ҳ.к.) шишалар бўлади. Шиша- юқори ҳароратда эриган, минерал (модда)ларнинг қайта совутиш йўли билан тайёрланадиган аморф модда бўлиб, қуюқлиги оширилгани сайин, қаттиқ жисмлар каби механик хоссаларга эга бўлади. Суюқ ҳолатдан қаттиқ ҳолатга ўтиш жараёни тескари ҳам бўлиши мумкин. Шиша изотроп хоссага эга ва унинг эриш ҳарорати аниқ эмас. Шишани

ташкил қиладиган асосий оксидлар кварц SiO 2 80% гача, NaO-15 % гача, CaO – 25 % гача. Шиша ишлаб чиқаришда ишлатидиган ҳом ашёлар шартли равишда асосий ва қўшимча турларга бўлинади. Шиша ишлаб чиқариш учун ҳом ашё турлари 9.1-жадвалда келтирилган. Шиша ишлаб чиқариш учун ҳом ашёлар 9.1- жадвал Ашёлар Номи Асосий ҳом ашёлар: Кремнийли шиша, SiO 2 55-80% Кварц қуми, майдаланган қум, кварцит Гилтупроқли шиша, Al 2 O 3 2-25% Техник алюмин оксиди, Алюмин гидрооксиди Al2O3  3Н2О, дала шпати, каолин, гранит, вулқон кули. Тупроқ-ишқорли CaO, MgO 5-25% Оҳактош, бўр, мармар, доломит, магнезит. Ишқорли, Na 2 O, K 2 O 15% гача Сода, поташ, ишқорий металлар сульфати. Қўшимча ҳом ашёлар: Шишага маҳсус хосса берувчи модификаторлар Фосфор, титан, барий, қўрғошин оксидлари. Оксидловчилар Нитрат, марганец оксиди. Қайта тикловчилар Қалай оксиди, қипиқ, кўмир, кокс. Тезлаштирувчилар Фтор бирикмалари, барий оксиди, аммоний тузлари. Ранг берувчилар Марганец, кобальт, хром, никель, мис, темир бирикмалари Хиралаштирувчила р Фтор, фосфор, қўрғошин, цирконий бирикмалари. Ялтиратувчилар Селитра, натрий сульфати, ош тузи, фтор тузи.

Кристализаторлар Металлар (олтин, кумуш, платина, мис) оксидлар (хром, фосфор, цирконий, титан, қўрғошин), фторидлар (Na3AlҒ6, Na2SiҒ6), темир, марганец, мис сульфидлари. Эритиладиган ҳом ашёнинг келиб чиқиши ва таркибидаги минералларнинг хилларига кўра шиша эритма (асосан, кварц қуми ва бошқа чўкинди тоҳ жинслари); тошли (магматик ва чўкинди тоғ жинслари) ва тошқолли эритма (саноат тошқоли ва ашё хоссаларини яхшилайдиган қўшилмалар) гуруҳларига бўлинади. Республикамизда минерал эритмалар асосида олинадиган қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш учун зарурий тоғ жинслари, саноат чиқинди захиралари жуда кўп. Табиий минерал захиралари — кварц қуми, оҳактош, доломит, тошкўмир, базальт, диобаз сингари ҳом ашёлардан етарли даражада ўта мустаҳкам чидамли ҳар хил қурилиш ашёлари олиш мумкин. Шиша — аморф, яъни бир жинсли модда. Унинг сиқилиш ёки эгилишидаги мустаҳкамлиги структурасига боғлиқ эмас. Шунинг учун ва умуман, бир жинсли бўлганлиги сабабли шишанинг мустаҳкамлиги ҳамма ерда бир хил бўлади. Шиша ҳамма вақт ҳам бир хил кимёвий таркибга эга эмас. У шартли равишда қуйидаги оксидлардан ташкил топган (оғирлигига кўра, %): SiO2 — 64...73.4; Na2O3 — 10...15,5; K2O — 0...0,4; SO3 — 0...0,5; В2O3 — 0...0,5. Ҳом ашёнинг эриш жараёнида унинг таркибидаги ҳар бир оксиднинг ўзига хос таъсири бор. Масалан, натрий оксиди ва бўр оксиди эриш жараёнини тезлаштиради, эриш ҳароратини пасайтиради, аммо шишанинг кимёвий чидамлилигини камайтиради. Калий оксиди шишанинг ялтироқлигини оширади ва нурни кўпўтказадиган, кальций оксиди эса кимёвий чидамлилигини оширади. Алюминий оксиди шишанинг мустаҳкамлигини, юқори ҳароратга ва кимёвий чидамлилигини оширади. Оптик ёки хрустал шиша олишда шишадан ўтаётган нурнинг синиш бурчагини ошириш

мақсадида унинг таркибига қалай қўшилади. Шиша ишлаб чиқаришда ишлатиладиган ҳом ашёлар асосий ва қўшимча хилларга бўлинади. Асосий минерал ҳом ашёлардан ташкил топган шиша таркибида кварц қуми, сода, доломит, оҳактош, поташ, натрий сульфат мавжуд. Буларга қисман, саноат маҳсулотлари ҳам киради. Замонавий технологияларга кўра, бир озгина домна тошқоли, таркибида кварц бўлган ашёлар, кальций тетраборат, шиша синиқлари ва ҳоказолар ҳам асосий ҳом ашё сифатида ишлатилади. Шишанинг қўнғир ёки хира бўлиши учун асосий ҳом ашёга — плавик шпат, криолит, иккиламчи суперфосфатлар қўшилади. Рангли шишаларни олишда кўк ранг берувчи хром, ҳаво рангликобальт, бинафша рангли марганец, жигаррангли темир оксиди ва ҳ.к. ишлатилади. Қурилиш шишасини ишлаб чиқаришда асосий ҳом ашё сифатида таркибида темир оксилари кам бўлган кварц қуми, сода ёки натрий сульфат, поташ, оҳактош ёки бўр ишлатилади. Эритиш олдидан ҳом ашёга 15—20% шиша кукуни қўшилади. Шиша ва шиша буюмларни тайёрлаш технологияси Шиша ишлаб чиқаришни асосий технологик босқичлари қуйидагилардан иборат: 1. Ҳом ашёлар қуритилади, туйилади ва аралаштирилган унсимон таркибий қисмлар (шихта) олинади. 2. Шиша қоришмасини тайёрлашда, таркибидаги моддалар миқдори меъёрлаштирилади. 3. Маҳсус хумдонларда шиша эритилади. 4. Қолиплашга мослашган қуюқлик даражасига келтирилади. 5. Ундан ҳар хил усуллар билан шиша буюмлари тайёрланади. 6. Шиша буюмлар 450 о - 500 о С ҳароратда юмшашига қадар қиздирилади, кейин қолипланиб аста-секин совутилади. 7. Юмшаган шиша бўтқасини маҳсус қозонларда 1500°С гача эритиш ва ниҳоят, қолиплаш.

8 Қўшимча технологик жараёнлар: пардоз бериш, силлиқлаш, чиниқтириш. Асосий ва қўшимча ҳом ашёлар аралашмасидан тайёрланган таркиб 1100 —1150°С гача қиздирилганда, аввало қаттиқ ҳолатдаги силикатлар ҳосил бўлади, кейин улар эрийди. Ҳароратнинг кўтарилиши билан ундаги қийин эрувчи SiO2 ва Al2O3 моддалари эриб, қуюқ шиша бўтқаси ҳолатига ўтади. Бўтқа таркиби бир хил бўлмаган ҳолатда ҳаво пуфакчалари билан тўйинган бўлади. Шиша бўтқасининг тиниқ бўлиши ва уни бир жинсли (гомогенлаш) ҳолатга келтириш мақсадида ҳарорат 1600°С гача кўтарилади. Шиша бўтқаси бироз суюқлашади ундаги ҳаво пуфакчалари чиқиб, бир жинсли тиниқ ҳолатга ўтади ва тобланади. Тобланган шиша бўтқасини қолиплаш учун шиша эритмаси узлуксиз сўриш ускунасидан ўтказилади ёки прокатка қилинади ва секин-аста совитилади. Кейин маълум ўлчамда кесилиб, сирти силлиқланади ва пардоз берилади. Қурилиш мақсадлари учун ишлаб чиқариладиган шиша буюмнинг хилига ва ҳом ашёнинг таркибига қараб маҳсус шиша эритувчи хумдонларда 1500°С гача ҳароратда ишлаб олинади. Шиша бўтқасини қолиплаш беш хил усулда олиб борилади: сўриш, қуйиш, чиғирлаш (прокат), зичлаш ва пуфлаш. Ойна тахталарини қолиплашда шиша эритмаси устида сузиб юрадиган қайиқсимон ускуна шиша бўтқасини лента сингари тик ёки горизонтал ҳолатда сўради, кейин чиғирланади (прокатка). (9.2 Расм). Бу усул хозирги шиша ишлаб чиқариш технологиялари орасида энг самарали, иш унуми юқори бўлиб қалинлиги 2-6 мм ли ойна тахталар олишда қўлланилади. Замонавий услуга кўра шиша эритма суюқ қалайнинг

текис юзасига қуйилади ва керакли қалинликда шиша лист лари кесиб пардозланади. Бу усулнинг афзаллиги шундаки, бунда шиша бўтқасини қолиплаш жараёни суюқ қалай эритмаси устида олиб борилади. Қалай эритмаси юзасида қолипланган шиша тахтанинг сирти текис бўлади, уни қайтадан силлиқлаш керак бўлмайди ( 9.3-расм). Оддий шишаларга қараганда 4-8 баробар юқори мустаҳкам шиша буюмни олиш керак бўлса, шиша бўтқаси юқори ҳароратда қиздирилиб ва жадал суръатда совитилади. Охирги технологик жараёнда шиша силлиқланади ва пардозланади.Шиша қолиплангандан кейин, уни совитиш жараёнида ички тузилиш кескин ўзгаради. Шиша совигунга қадар ундаги кристалл ҳолатидаги майда заррачалар бутунлай тартибсиз жойлашган бўлади. Кейин, совитиш жараёнида кристалл заррачалар бир тартибда ўрнашадилар. 9.2-расм. Қайиқсимон сўриш ускунасида шиша ишлаб чиқариш. 1-шишани керакли ўлчамларда кесиш; 2- шиша бўлакларини кесиш; 3-шишани керакли қалинликкача ўқлоқлар билан эзиш; 4-шиша массасини сўрувчи ускуна; 5совитиш; 6- шишани эзиш; 7-шиша массаси. 9.3-расм. Шиша массани суюқ қалай эритмасида қолиплаш. 1-шиша массани сўриш; 2шиберь; 3- шиша масса; 4-наво; 5бассейн; 6- қалай; 7-совитиш; 8ўқлоқ; 9-тўсин; 10-қиздириш. Қурилишда ишлатиладиган шиша ва шиша буюмларнинг турлари ва хоссалари Шиша буюмларини қурилишда кенг кўламда ишлатилиши : - дераза учун, қалинлиги 2-6 мм, ёруғлик ўтказиши 84-90% га тенг.

- витрина учун шиша тахтанинг калинлиги 5-15 мм, ўлчами 3,5х4,5м.га тенг бўлиши керак. - кўча чироқлари ва саноат бинолари учун ҳар турли рангдаги хром ва никел билан қопланган ҳамда темир сим панжарали шиша, нурни кам ўтказадиган (20-25 %) ғадир-будир, нотекис шиша тахта (лист) лар ойна- ромлари қоплашда ишлатилади. - тез қиздириб ва аста-секин совитиш билан чиниқтирилган шиша – саноат деразалари зарб ва титратиш таъсирида бўладиган бино қисмлари ва автомобил саноатида ишлатилади. - ичи бўш шиша блоклари- бино ва хоналар орасидаги ўтиш жойларини зинапоя ҳамда йўлакларни, ёруғлик ўтказадиган парда девор сифатида ишлатилади. - профилланган ичи бўш узунлиги 2,5-3,0м га тенг нур ўтказадиган шиша- тўсиқ ёки парда девор учун ишлатилади. - шиша қувур, идишлар ва найчалар- асосан кимё саноатида қўлланилади. - шиша толалари, пишиқ ингичка толали (5-6 мкм) ашё. У иссиқ ва товушни кам ўтказадиган ашёлар олишда қўлланилади, ичи бўш юмалоқ донали ҳар хил рангли шиша енгил сувоқбоп қоришма олишда тўлдирғич сифатида, шунингдек, шиша пластик буюмлар олишда ишлатилади. - кремнезит –шиша плиткалари юзаси силлиқланган тоғ жинсларига ўхшаш рангли, ялтироқмас шиша эритмасини ўзаро кристалланишдан ҳосил бўлган рангли шиша доналаридан эритиб олинган шиша плиткалар жамоа биноларини, фойе ва вестибюлларни пардозлашда ишлатилади. - шиша синиқларини кесиб, юзаси сирланган плиткалар ўлчами 150х150мм ва 10х75мм га тенг бўлган хиллари санитар-гигиеник талаблари юқори бўлган биноларда қўлланилади. Шиша чиқиндиларидан кесилган парчалар зарарли муҳитдаги буюмларни қоплашда ҳам ишлатилади. - дераза, эшикбоп қатламли шиша пакетлар-2 ёки 3 та шиша ойналар ораси 15-20 мм ҳавоси сўрилган герметик шиша қатламли дераза ром кўплаб

ишлатилмоқда.. Улар музламайди, деярли терламайди, ойналаш жараёнини арзонлаштиради ва ёғоч ашёларни ишлатилишини 1,5-2 баравар камайтиради. - сиқилишга бўлган мустаҳкамлиги 700-1000 МПа, эгилишдаги мустаҳкамлиги эса 35-85 МПа га тенг чиниққан шишанинг механик хоссалари оддий шишага нисбатан 3-4 баравар катта. - шиша мўрт ашёдир. МООС ўлчами бўйича оддий силикат шишаларнинг қаттиқ кўрсаткичи 5.7, кварцли шишаники юқори. - технологик хоссаларига кўра- шишага механик усулда ишлов бериш осон. Шишани пластик қуюқ ҳолатида (900-1100 о С ҳароратда) ҳаво босими билан шишириш, чўзиш, босим билан қолиплаш мумкин. Темир рудасини эритганда суюқ темир қозоннинг остига чўкади, қолган жинслар эритманинг устида қалқиб туради ва у тошқол деб аталади. Тошқолни эриган ҳолатда қолипларга қуйиб астасекин совитилса, жуда арзон, ҳар томонлама пишиқ ва сифатли қуйма тошқол тоши ҳосил бўлади. Қуйма тошқол тоши қуйма тош сингари юқори мустаҳкам, деярли барча зарарли муҳитда бузилмайдиган хоссаларга эга. Тошқол эритмасини ҳаво пуфакчалари билан кўпиртириб енгил, серғовак иссиқликни сақловчи ашёлар хам олиш мумкин. Эриган суюқ темир руда тошқол(шлак)ига уни қотиши жараёнида ички тузилишини мослаштирувчи ва критализацияни тезлаштирувчи қўшилмалар қўшилган бўлади; 9.4-расм. Енгил бетон учун тўлдирғич-тошқолни кўриниши. Тошқол толалари эриган тошқолни юқори ҳаво босимида пуркаб олинган иссиқликни кам ўтказадиган ўта ингичка толали ашё сифатида ишлатилади. Термозит –эриган тошқолни сув буғида кўпиртириб ва тез сувитиб олинган серғовак тошқол пемзаси. Енгил бетонларда тўлдирғич сифатида қўлланилади. Эриган тошқолни маҳсус қолипга қуйишдан олдин пўлат сим

панжара жойланади ва ҳар хил шаклларда арматурали термозит буюмлар ишлаб чиқарилади. Табиий тош ҳом ашёни юқори ҳароратда эритиб қуюқлик даражаси паст бўлган холатда(кўпинча базальт ва диабаз тоғ жинсларни) сопол ва темир қолипларда ишлов берилиб олинадиган буюмлар қурилишда кўп ишлатилади. Улар тўқ жигарранг ва қора рангда бўлади. Майда кристалли тузилишга эга бўлиши ва яхши кристалланиши учун улар қолипдан чиқарилмай аста-секин совитилади.Бундай буюмлар бир хил ўлчамли майда кристалли тузилишга эга,шунингдек,юқори мустаҳкам ва қаттиқ,музлашга, ишқаланишга ва кислоталарга чидамли. Қувурлар, сочилувчан ашёлар учун жўмрак ва золдирли тегирмонларнинг ичини қоплашда қўлланилади. Шиша буюмлари ва хиллари Ойна тахта эритмани узлуксиз тортиш ва прокатка қилиш усуллари билан олинади. Ишлаб чиқаришда асосан узлуксиз тортиш усули қўлланади. Қалинлиги 2-6 мм гача бўлган дераза тахта ойналарнинг сирти заводда маҳсус текисловчи ускуналарда пардозланади. Нур ўтказувчанлиги 8489%. Бу хил ойна тахталар бино ҳамда вагон дераза кўзларини солишда, кўргазмалар ва шу кабиларни ясашда ишлатилади. Техник мақсадлар учун қалинлиги 20 мм дан ортиқ ойна тахталар ҳам ишлатилади. Деразабоп ойна тахта эни 250 дан 1600 мм гача, узунлиги 250 дан 2200 мм гача ўлчамларда ишлаб чиқарилади. Ойна тахтанинг маркалари ва ишлатилиши 9.2-жадвалда келтирилган. Ойна тахталарнинг маркалари 9.2-жадвал Марка си Қалинли ги, мм Номи Ишлатилиш соҳаси М1 2,6 Сифатли кўзгу Сифатли кўзгу ва автомобиль ойналари

сифатида ишлатилади. М1 2,6 Кўзгу Сифатли кўзгу ва автомобиль ойналари сифатида ишлатилади. М2 2,6 Сифатли кўзгу Турли кўзгулар ва автомобиллар учун ҳавфсиз ойналар тайёрлашда ишлатилади. М3 2,6 Техник силлиқланган Пардозбоп кўзгулар ва автомобиллар учун ҳавфсиз ойналар тайёрлашда ишлатилади. М4 2,6 Деразабоп силлиқланган Бино конструкцияларини юқори сифатли ойналар билан қоплашда ишлатилади. М5 2,6 Деразабоп силлиқланмаган Биноларини ойналар билан қоплашда, қишлоқ хўжалиги машиналари ойналари сифатида ишлатилади. М6 2,6 Деразабоп силлиқланмаган Биноларини ойналар билан қоплашда ишлатилади. М7 6,5.12 Витринабоп силлиқланган Витрина ва витражларни юқори сифатли ойналар билан қоплашда ишлатилади. М8 6,5.12 Витринабоп силлиқланмаган Витрина, витраж ва фонар ойналари сифатида ишлатилади.

Витрина ойнаси икки хил маркада ишлаб чиқарилади: силлиқланган маркаси М7 ва силлиқланмаган М8. Қалинлиги 6,5-12 мм, юзаси 3000х6000 мм 2 ўлчамларга эга. Жамоат бинолари, кўргазма витриналари ва деразаларини қуришда ишлатилади. Нур ўтказувчанлиги 7583% га тенг. Пардозбоп рангли ва рангсиз симли ойна тахта саноат корхоналари, завод ва зарб билан иш юритувчи цех деразалари учун ишлатилади. Шунингдек, бино ва иншоотларнинг ички хоналарида тўсиқ сифатида ҳам ишлатилади. Бундай ойна тахталарни икки ёки бир томони текис ёки безакли штампланган бўлади Нақшли ойналар. Шиша ва бошқа минерал эритмаларни 2 асосий гуруҳга ажратиш мумкин. Ялтироқ ва ялтироқ бўлмаган (маҳсус – иссиқлик ва товушни муҳофазаловчи, кислотага чидамли). Нақшли ғадир-будир асосли расмли ойна ўзининг оригинал эстетик хоссалари билан ажралиб туради. Нақшли ойна рангсиз, рангли ва сим тўрли хилларга бўлинади. Нақшли ойна ўзининг силлиқ юзаси орқали ёруғликни яхши тарқатади. Бундай ойналар турли тўсиқлар ва эшикларга ойна солишда ҳам ишлатилади. Ғадир-будир асосли ойна 3-6 мм ли ойна тахталарга кимёвий ишлов бериш йўли билан олинади. 9.5-расм. Безакбоп ойна турлари. Нақш-асосли ойналар ойна юзасига трафарет ёрдамида расм тушириш йўли билан ҳам олинади . Агар асосли ойна юзасига елим билан ҳарорат таъсирида ишлов берилса, елимни ойна юзасидан олиб ташлагандан кейин музлаган ойнадаги каби нақш ҳосил бўлади. Рангли ойналарнинг бир қатламли бўялган ва икки қатламли 0,1 мм қалинликдаги рангли парда қўйилган турлари мавжуд. Бундай ойналар асосан 10 турдаги – қизил,

кўк, тўк кўк, яшил, оқ, ҳаво ранг, кул ранг, сут ранг, сариқ, лимон рангларида тайёрланади. Ойна қалинлиги 3-4,5 мм. Улар асосан безаш ишларида, витражлар тайёрлашда ишлатилади. Шиша кристалли ашёлар орасида шиша кремнезит, ситалл, тошқол ситалл ажралиб туради. Шиша кремнезит оловбардош қолипларда шиша бўлаклари, кремнезем ва қўшилмалар аралашмасидан олинади. Шиша кремнезит плиталар квадрат ва тўғри тўртбурчак шаклларда, қалинлиги 15 ва 20мм бўлади. Ашёнинг силлиқланган юзасига, турли рангларда ва ноёб расмлар туширилади. Ички юзаси ғадир-будирлиги билан ажралиб туради. Шиша кремнезит ташқи ва ички деворларни, устунларни, полларни қоплаш учун ишлатилади. Ундан пардозлаш ишларида, бадиий композициялар тайёрлашда, мустақил бадиий асарлар яратишда ва бадиий безак қисмлари тайёрланади. Шиша кремнезит плиталари рангсиз ёки рангли шиша бўлакларини эритиб тайёрланади. Девор ва полларни қоплашда ишлатиладиган плиткаларнинг ўлчамлари 150х300 ва 300х300мм. Ойнанинг эстетик хоссалари ўлчов асбоблари (микрометр, линейка, бурчак) ва кўз билан кўриш йўли билан эталон намуналарга маълум масофадан таққослаб баҳоланади. Смальтали мозаика. Шиша мозаикалар 2 турга бўлинади: 1-мозаика ишларида тасвирга қараб ишлатиладиган турли рангдаги ялтирамайдиган қуйма бўлакли ёки зичланган шишали смальта; 2-механизацияланган узлуксиз прокат услубида ишлаб чиқариладиган турли рангдаги ярим тўсилган шиша бўлакли тўшама мозаика. Бинонинг ички ва ташқи юзаларини мозаика билан пардозлашда кўпинча смальта ишлатилади. Смальтадан мозаикали тасвирлар, мавзули ёки нақшли панно тайёрланади. Шиша тўшамали мозаика девор панелларини қоплашда, девор ва устунларни ички юза қисмларини пардозлашда ишлатилади. Смальта олишда плиталар столга ўрнатилган қолипга рангли ялтирамайдиган шиша масса 800 о С ҳароратда қуйилади ва зичлаб олинади.

Шиша массани рангли қилиш учун турли темир оксидлари аралашмага қўшилади. Смальта плитани турли шаклдаги кичкина бўлакларга маҳсус асбобларда синдириб ёки темир дискларда кесиб олинади. Темир оксидлиялтироқ шиша смальтани юпқа олтин ёки кумуш қатлам билан қоплаш йўли билан тайёрланади. Шишали тўшама мозаикалар рангли шиша массани валикда прокат ғўлалар билан керакли қалинликгача ишланади ва усулда тайёрланади. Тарам-тарам чизиқли квадрат плита ўлчамига мос шиша тасма олинади. Прокатдан чиққан кейин куйдирилгандан квадратшиша плиткалар маҳсус ускунага крафт-қоғоз билан қопланган тўшама мозаика тайёрлаш учун жойлаштирилади. Смальтанинг шакли ва ўлчами: квадрат ва тўғри тўртбурчак шаклда, олтинранг – 100х100х10мм, кумушранг – 120х60х10мм, рангли – 20х20х10мм, бўғиқ – 15х15х10мм ўлчамларда бўлади. Смальта ихтиёрий ўлчамда ва нотўғри шаклда ҳам бўлиши мумкин. Тўшама мозаика квадрат шаклда, 20х20 ёки 25х25мм қалинлиги 5-6мм ўлчамда чиқарилади. Руҳсат этилган ўлчамлари фарқи 0,5мм. Плиткалар тўғри геометрик шаклга (квадрат ёки тўғри тўртбурчак) эга бўлиши шарт, ён қирралари асос билан тўғри бурчак ҳосил қилиши керак. Плиткалар эталон бўйича 1000 тагача ранг ва туси ишлаб чиқарилади. Плиткалар юзасидаги фактура силлиқ-кўзгули, ялтироқ, асосли ва тарам- тарам чизиқли бўлиши мумкин. Ранг-баранг ва манзарали тўшама мозаика100х600см ўлчамли қоғозга мустаҳкам елимланган бўлиши керак. Бунинг учун 100 дан 120г/см 2 оғирликдаги крафт қоғози ва мозаика плиткалари енгил ювилувчан елим билан ёпиштирилади.

9.6-расм. Смальта мозаикали пардозбоп ойналар. Смальта ва мозаика атмосфера таъсирига ва нам билан ишлов бериш шароитига чидамли бўлиши керак. Панелларни қоплаш учун тўшама мозаика ўрам кўринишида ишлаб чиқарилади. Триплекс - бир неча ойна тахталарни ўзаро ялтироқ, юмшоқ бутафель - поливинилбитироль елими билан ёпиштириб тайёрланади. Натижада, ойна синса ҳам ҳавф туғдирувчи бўлакларга бўлинмайди. Унинг қалинлиги 9 мм дан кўп, 1 м 2 триплекснинг оғирлиги – 20 кг. Нур ўтказувчанлиги 69-78%, қиздирилганда 100-110 о С да чидамли. Қатламли триплекс ойна тахта. Триплекс ойна турларини ишлаб чиқариш ҳозирда янги йўналишлардан бири бўлиб, ойна саноатида замонавий конструктив буюмдир. Триплекс- жуда мустаҳкам ойналар синфига мансуб бўлиб, улар тиргак ёки ҳимоя вазифасини ҳам бажариши мумкин. Бундай тузилиш сабабли Триплекс нафақат юқори мустаҳкамликка ва катта юкларни ушлаб туриш, шу билан бирга юқори ҳавфсизлиги билан ажрилиб туради. Саноат корхона дераза ва эшик-ром ойналарини қоплашда юқори мустахкам триплекс ишлатилада. Шу билан бирга Триплекс, ойнали полларни ишлаб чиқаришда ҳам ишлатилади. Ойнали поллар хона интерерини безатишда муҳум элемент ҳисобланади. 9.7-расм. Пластик ромга ўрнатилган триплекс. Триплекснинг ишлатилиши 1. Буюмлар, томлар, витриналар; 2. Эшиклар, пардадеворлар, витражлар ва ойнали мебел; 3. Зинапоялар ва зинапоя тутқичлари, полларни ва шифт қоплашда; Триплекс, ломинированли ва молированли (букилган) турларда чиқазилади. Шунингдек, ҳар хил рангли стемалит деб аталувчи чиниқтирилган ойна бино ва иншоотларни ички ва ташқи деворларини

қоплашда ишлатилади. Бир томони рангли силикат бўёғи суртилган стемалитнинг қалинлиги 5...7,5мм га тенг. Мустаҳкамлиги: сиқилидаги 800- 900кг/см 2 , эгилишдаги 250кг/см 2 , чўзилишдаги 231кг/см 2 . Қиздирилгандаги чидамлилиги 100-200 о С. Синганда сочилмайдиган хавфсиз қатламли ойна тахта га зарб билан урилса, унда кўндаланг ёки тартибсиз дарзлар ҳосил бўлади, аммо қатламлар орасидаги елим ойна синиқларини ушлаб, уни бўлакларга бўлиниб кетишдан сақлаб қолади. Бундай тахта ойна эни 125 дан 525 мм гача; узунлиги 250 дан 1200 мм гача ўлчамда ишлаб чиқарилади. Хавфсиз қатламли тахта ойна пакетларнинг баъзи хоссалари 9.3-жадвалда келтирилган. Хавфсиз ойна тахта пакетларнинг физик хоссалари 9.3-жадвал Кўрсаткич Ойна пакет, мм 2 қатламли ойна тахтадан 3 қатламли ойна тахтадан 1 5 2 0 1 5 20 Иссиқлик йўқотиш коэффициенти, Вт/м 2 3, 13 2, 72 1, 97 1,7 4 Ёруғлик ўтказувчанлик, % 7 0 7 0 6 0 60 Шовқин даражаси, дБ 4 0-45 4 0- 45 4 8-55 4855 Дераза кўзларига солинадиган рангли тахта ойна турларига , шиша блоклар, плиталар каби донали шиша буюмлар киради (9.8расм). 9.8-расм. Ҳар хил рангдаги дераза ва эшик ромларибоп ойна. Шиша буюмлар кўринишига кўра жилвали, нур тарқатувчи, қоплама ва рангли хилларга бўлинади. Бундай тахта ойналар қуйма усулда

ишланади. Уларнинг бир сирти текис бўлади. «Витрасил» деб аталувчи нур тарқатувчи тахта ойналар саноат қурилишида ишлатилади. У ўзидан иссиқлик ва товушни кам ўтказади. Қалинлиги 2-6 мм гача бўлган дераза тахта ойналарнинг сирти заводда маҳсус текисловчи ускуналарда пардозланади. Нур ўтказувчанлиги 84-89%. Бу хил ойна тахталар бино ҳамда вагон дераза кўзларини солишда, дўкон кўргазмалари ва шу кабиларни ясашда ишлатилади. Техник мақсадлар учун қалинлиги 20 мм дан ортиқ тахта ойналар ишлатилади. Катта ўлчамдаги тахта ойналар, ҳар хил гуллар билан безатилган ойналар ва пўлат сим тўри билан арматураланган тахта ойналар шиша заводларида узлуксиз ишлайдиган прокат усулда тайёрланади. Тахта шишаларни прокат усулда тайёрлаганда, шиша бўтқа ярим совиганда унинг бир ёки икки юзасига безак берувчи қолип босилади. Натижада ойна юзасида уч ёки олти бурчакли ҳажмий бўртиб чиққан безак ҳосил бўлади. Безак ойна рангли ва рангсиз хилларда чиқарилади. Бунинг учун шиша ҳом ашёга ранг берувчи минерал пигментлар солинади ёки тахта ойна юзасига темир оксидли безакли пардалар ёпиштирилади. Шунингдек, лайлак, қор сингари япроқли безак берувчи рангли штамплар босилади. Шиша буюмларнинг мустаҳкамлигини ошириш ва синган тақдирда бўлакларга сачрамаслигини таъминлаш учун пўлат сим тўр билан арматураланади. Бу хил ойна ёруғлик тушадиган фонарлар, ойна тўсиқларга, саноат бинолари деразалари, зина катаги тўсиқлари ва шу кабиларда фойдаланилади. Энергия тежамкор ойна пакет ром Қурилишда икки-учқават дераза ромлари ўрнида ишлатилади. Икки ёки учта тахта ойна орасидаги ҳаво қатлами иссиқлик ўтказувчанликни камайтиради (9.9-расм). Бундай шиша пакетлар, ойналар иссиқлик ва шовқинни ўтказмайди. Хоналарни иситишда сарфланадиган, энергоресурсни тежаш хусусиятга эга.

Шунингдек, энерготежовчи ойна маҳсус ҳар турли рангдаги полимер парда билан қопланган ойна бўлиб, инфрақизил нурларни қайтариб, иссиқликни эса ютади. Ойна қатламлари жуда юпқа полимер пардалар билан қопланганлиги сабабли, ойнанинг нур ўтказувчанлиги унинг шаффофлиги сезиларли ўзгармайди. Натижада хона қишда иссиқ, ёзда эса салқин бўлади. 9.9-расм. Энергия тежамкор металпластик дераза ромлар ва улардаги ойна қатламларни ўзаро боғлаш схемаси.а) 2-қатламли пакет; б) 3-қатламли пакет.1триплекс ойна; 2-ҳаво бўшлиғи; 3- темирполимертемир ром; 4герметик; 5-қуритувчи; 6боғловчи қисм. Шиша саноатида шакли ва ўлчамлари жиҳатидан асбест-цемент шиферларига ўхшаш томбоп тўлқинсимон тахта ойналар ишлаб чиқарилади. Унинг арматураланган хили ёруғлик тушиб турадиган дераза сифатида том ёпишда ишлатилади. Маълумки, ўта мустаҳкам тахта ойна шиша эритмасини 1000ºС дан 1600ºС га 5-6 марта кўтариб ва тушириб чиниқтирилади. Натижада эгилишга мустаҳкамлиги оддий ойнага нисбатан 58 марта катта бўлади. Қалинлиги 5 мм дан катта бўлган ўта мустаҳкам тахта ойнанинг зарбга қаршилигини синаш учун унинг сиртига 1200 мм баландликдан 800 г оғирликдаги пўлат шар эркин ҳолда ташланади. Бунда тахта ойнада дарз ёки синиш аломатлари бўлмаслиги керак. Ўта мустаҳкам ойна яхлит эшикларини ишлашда, зарбга дуч келиши мумкин бўлган эшик ва деразаларга солишда кенг ишлатилади. Иссиқликни қайтарувчи шиша - темир оксидли юпқа парда ёпиштирилган, нур қайтарувчи, оддий рангдан кўк-ҳаво рангача бўлган ойна. Қуёш нури узоқ вақт таъсир этса ва иссиқ бўлса қалинлиги 0,3...1мкм бўлган парда кўчиши мумкин. Нур ўтказувчанлиги 30-70% га тенг. Парда қоплама

қизиган ойна юзига суюқ ҳолатда пуркалади ва кимёвий реакция воситасида ёпишади. Уй, иншоот иссиқхона ром-ойна ва эшиклари орқали иссиқликни исроф бўлмаслигига бундай парда ёпиштирилган ойнани аҳамияти катта. Иссиқ нур ютувчи шиша буюмлари ҳам бино ва иншоот хоналаридаги иссиқликни сақлаш хусусиятига эга. Бундай тахта ойналар бирозгина кўк - ҳаво ранг билан қопланган бўлади. Оддий шиша буюмларидан фарқи шуки нур ютувчи тахта ойналар таркибида ҳар ҳил ранг берувчи кобальт, никел, ҳамда темир оксид ионли парда бор. Бундай тахта ойналар қуёшни 70-75% инфра қизил нурларини ўзига ютади. Оддий тахта ойналар эса 20-25% гина инфра қизил нурларини ютади (9.10-расм). Катта миқдорда иссиқлик нурини ютиши ҳисобига бундай ойна тахта қизийди ва ички зўриқиши ошади. Ойнанинг эркин ҳолатда ҳароратнинг ўзгариши ҳисобига кенгайиши ва киришиши учун ўрнатиладиган ромдаги чоклар каттароқ қилиб жойланади. 9.10-расм. Шишанинг иссиқликни ютиш схемаси. А-қуёш нурининг ўтиш схемаси. 1-қуёшдан келаётган иссиқлик манбаи; 2-шишадан ўтган иссиқлик манбаи; 3-қайтарилган иссиқлик манбаи; 4-ютилган иссиқлик манбаи; 5-хонадаги иккиламчи радиация; 6- ташқаридаги иккиламчи радиация. Б-иссиқликни ютувчи тахта ойнани ромга ўрнатиш схемаси. 1-иссиқликни ютувчи шиша; 7-таянч ва чокбоп ёстиқча; 8- ғовак резина; 9-қотмайдиган бўтқа; 10-ром. Агар қўш ойнали ром ўрнатилса, унинг ташқи қатлами иссиқликни ютувчи, ичкисига эса оддий тахта ойна ўрнатилади. Инсон саломатлигига фойдали бўлган ультрабинафша нурларни 25 дан 75% гача ўтказадиган ойна таркибида темир, титан, хром оксидлари жуда оз

миқдорда бўлиши керак. Бундай тахта ойналар шифохона, болалар уйи ва оранжереяларнинг дераза ромлари учун ишлатилади. Хиралаштирилган ойна . Офис ва интеръерлар дизайни кенг ривожланиши, ойна юзасини манзарали хиралаштиришга ихтиёж туғилади. Тахта ойнанинг бир томонига босим билан майда қум сепиш усули билан хам ойнани хиралашиб ўзаро кўринмайдиган қилиш мумкин. Қум билан ойнани хиралиштириш, яъни уни юзасига манзарали трафаретни жойлаб юқори босимда қум сепиш усулида ишланган ойна, турли услубдаги интерерларни гормоник ҳолда тўлдириб туради, бу классик, модерн ёки ҳай-тек усулидир.(9.11-расм). 9.11-расм. Деразабоп шиша тахта юзасини қум билан хиралаштириб ишланган манзарали ойна. Чиниқтирилган ойна. Ойнани чиниқтириш яъни мустаҳкамлигини ошириш, маҳсус термик усулда амалга оширилади. Бу жараён яхлит ойнани қиздириш ва дарҳол совитишдан иборат. Бу ўз навбатида ойнанинг кристалл тузилишининг ўзгаришига олиб келади ва зарбга бардошлилигини 8-10 баробарга оширади. Шунингдек, эгилишга бўлган мустаҳкамлиги бир неча марта ортади. Ойнани чиниқтиришнинг асосий хоссаси- уни сингандаги ҳавфсизлигидир. Ойна синиши натижасида кўплаб майда бўлакларга бўлиниб кетади. Унинг майдаланган бўлак қирралари ўтмас бўлиб ўз навбатида бундай ойнадан жароҳат етмайди. Чиниқтирилган ойна ҳавфсиз ёруғлик ўтказувчиқурилиш конструкцияларида (дераза, эшик, витрина ва ҳ.к.) ишлатилади.

Қиздириб силлиқланган шиша - рангсиз кўзгу ва техник автомобиль ойнаси ҳам маҳсус шиша буюмлари сифатида ишлатилади. Ўлчами: 600...1600х400...1300х2...7мм га тенг. Сиграннинг волластонит таркибли шиша кристалли хиллари хаммовжут. Сигран плиткалари янада тиниқ рангли бўлиши учун катализатор сифатидатитан ёки цирконий оксидлари ишлатилади. Шиша массани плитка шаклида зичлаш усулида олинади. Гранитга ўхшаш бўлади. Ўлчами: 300х300мм, қалинлиги 15 мм бўлади. Шиша кристалл ашёларни донодор шаклда қайта эритиш натижасида неопарье ашёлари ҳам олинади. 9.12-расм. Неопарье туридаги ашёларни олиш схемаси. а- хона ҳароратида кристалланган шиша доналар, б - 950°С да кристалланган, в -1 соат давомида 950°С да кристалланган, г -1 соат давомида 1100°С дакристалланган. Икки томондан тўғридан-тўғри кўринмайдиган нурни ёйувчи ойнали дераза ромлар, эшик ва пардадеворлар учун ишлатилади. Бундай тахта ойна совишидан олдин ўйма безак берувчи горизонтал прокат усулда икки ғўла(валец)лар орасидан ўтади ва ялтиратилади. Оддий тахта ойна юзаси қалини 0,5 мкм ли кумуш тузидан ташкил топган юпқа парда билан қопланса электр токи ўтказадиган ойнага айланади. Бундай ойна юзасида ҳарорат 500 дан 700 0 С гача кўтарилиши мумкин. Машиналарнинг орқа ойна юзаси намланса ёки қор қопласа бундай ҳароратда тезда қурийди. Ойна юзаси ҳар хил рангдаги (кўк, сариқ, ҳаво ранг) люминофора юпқа парда билан қопланса, унга тушган нурни қайтариш ҳисобига у янада ёришади. Қалинлиги 5-25 мм ли тахта ойнанинг бир томони нур

ўтказмайдиган рангли эмальлар билан қопланади ва силлиқланади. Иккинчи томонига ўйма чизиқли ёки ҳар хил бурчакли шаклларда безак берилади. Ойнанинг рангли эмаль қопланган томонига мармар ёки бошқа табиий тош тасвири берилса марблитни шиша-мармар хилларини олиш мумкин. Марблит ва унинг бошқа хиллари бино деворларини декоратив безашда, полни қоплашда, бино йўлаклари ва катта хоналарининг деворларини зарарли муҳитдан сақлашда ишлатилади. Рангли ёки ўйма безакли тахта ойналарни 100х100 дан 200х200 мм гача ўлчамларда кесиб олинган плиталар биноларнинг ички деворларини қоплашда ишлатилади. Бундай шишаплиткаларнинг бир томони ялтирамайдиган эмаль ёки уни эритилган ҳолатида қопланади. Пардозбоп шиша ушоқлари ҳар хил рангли шиша бўлакларни 0,4 дан 10 мм гача йирикликда майдалаб олинади. Кейин, биноларнинг ташқи деворларини сувашда ишлатиладиган рангли цемент қоришмаларига шиша ушоқлари қўшилади. Рангли ва рангсиз гулдор ойна тахта прокат усулда бир томони гулдор қилиб қолипланади. Ўлчами 400...1200х600...1600х3,5...5мм, қалинлиги 7мм бўлса 2500мм узунликда ҳам ишлаб чиқарилади. Нур ўтказувчанлиги 65...75% гача. Бундай ойналар "Мороз" ва "Бўрон" хилларда тайёрланади. Ультрабинафша нур ўтказувчи ойна тахта ўзидан 25% гача нур ўтказади. Таркибида темир, титан, хром оксиди жуда кам - 0,01% бўлиши керак. Вақт ўтиши билан бундай ойна сариқ ранга айланади ёки хиралашади. Шиша профилит ҳозирги кунда қурилишда пардозлаш ишларида кўплаб ишлатилиб келинмоқда. Улар швеллер, тавр, ярим айлана ва шу каби профилларда ишлаб чиқарилади. Узунлиги 7 метргача, эни 500мм гача бўлади. 1метр узунликдаги шиша профилитлар оғирлиги 4 дан 9 кг гача бўлиши мумкин. Иссиқликни кам ўтказадиган шиша ашёлар

Ичи бўш шиша блоклар. Қурилишда пардозлаш ишларида турли шиша буюмлари ишлатилади. Буларга ичи бўш шиша блоклар ҳам киради (9.13- расм). 9.13-расм. Шиша блок турлари. а) БК 244/98; б) БКЦ 194/98; в) БПЦ 249/194/98. Ичи бўш шиша блоклар бинонинг ташқи деворлари қуришда, ёруғлик тушадиган ўринларга солишда ҳамда бино томини ёпишда ишлатилади. Шиша блоклар бир хонали (ярим блок) ва уларни ўзаро ёпиштириш йўли билан тайёрланган икки хонали хилларга бўлинади. Ичи бўш шиша блокларининг ўлчамлари 194х194х98 мм (оғирлиги 2,5 кг) ва 194х194х60 мм (оғирлиги 2,1 кг) бўлади. Бир хонали блокларнинг нур ўтказувчанлиги 75%, икки хоналисиники 65-70%. Шиша блокнинг қирраси бўйлаб сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 4 МПа дан паст бўлмаслиги керак. Шиша блокнинг ичи бўш бўлганлиги сабабли, унинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти 0,37 Вт/м . град га тенг, яъни оддий тахта ойнаникига нисбатан икки марта кам. Кўп кавакли шиша ишлаб чиқариш технологияси бўйича газ ёки кўпик шишаларга бўлинади. Ундаги бир тартибда жойлашган юмалоқ ковакчаларнинг диаметри 0,1-5 мм бўлиб, улар ўзаро юпқа шиша девор билан ажралган. Кўпик-шиша енгил серғовак ашё. Бунда шиша кукуни кўпик ҳосил қилувчи билан аралаштирилади ва қолипларга жойланади. Кейин қуритилади ва эритиш учун маҳсус печларга юборилади. Эритиш ҳарорати 650-700 0 С. Кўпик ҳосил қилувчи сифатида совун, бентонит тупроғи ва ҳ.к. лар ишлатилади.

Газ-шишаолиш учун шиша чиқиндиларини обдон туйиб, унга газ ҳосил қилувчи қўшилмалар (кокс, оҳактош, мармар ва бошқалар) қўшилиб қолипга жойланади ва 600-850 0 С ҳароратда эритилади. Шиша бўтқасини ҳажми кенгайиб қолипни тўлдиради. пировардида суюқлик ҳолатига ўтаётган шиша эритмасида қўшилмалар газ ҳосил қилади ва қотиш жараёнида буюмда майда ковакчалар пайдо бўлади. Бу эса буюмнинг зичлигини, иссиқлик ўтказувчанлигини камайтиради. Кўп кавакли шишаларнинг ғоваклиги 85-95%, зичлиги 140 дан 500 кг/м 3 гача, иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти 0,006 дан 0,125 Вт/м град гача, сиқилишдаги мустаҳкамлиги эса 0,08-5 МПа гача бўлади (9.4-жадвал). Кўп кавакли шиша турларининг хоссалари 9.4-жадвал Кўрсаткич Кўп кавакли шиша турлари Иссиқсовуқ ни кам ўтказадиган Иссиқсовуқ ни кам ўтказадига н монтаж Сувда н ҳимоялов чи Ма ҳсус Ўртача зичлик, кг/м 3 150-250 130-160 140180 250 - 500 Иссиқлик ўтказувчанлик, Вт/ (м∙ о С) 0,0160,087 0,0550,007 0,060,07 0,10,1 25 Сиқилишга мустаҳкамлик, МПа 0,08-2 0,5-0,8 0,6-0,9 3-5 Руҳсат этилган ҳарорат, о С +400 - 160…+400 +600 - Кўп кавакли шишадан ўлчамлари 1000х500х125 мм ёки 500х500х125 мм ли блок ва плиталар тайёрланади. Кўп кавакли шишани арралаш осон, кесиш ёки пармалаш мумкин. Ундан тайёрланган буюм совуққа ҳамда кимёвий эритмалар таъсирига чидамли бўлади. Кўп кавакли шиша қурилишда кўп қатламли темирбетон панелларда, темирбетон, ғишт ва ёғоч тахта

деворларда, поллар ва қаватлараро плиталарда иситкич қатлам сифатида ишлатилади. Сирти 400 0 С гача қизийдиган ускуна ва қувурларни қоплашда ҳам иссиқликни сақловчи ашё сифатида кўп кавакли шиша ишлатилади. Минерал пахта - габбро, базальт, диабаз, сиенит, гнейс, слюда ва шу каби тоғ жинслари асосида тайёрланади. Ишлаб чиқариш усулига кўра 600°С ҳароратда ва 1000°С ҳароратда олинган турларга бўлинади. Минерал эритмалар асосида минерал тола ва улар асосидаги иссиқликдан изоляцияловчи буюмлар тайёрланади. Бундай буюмларнинг ғоваклиги 95% гача бўлади. Толанинг узунлиги 2-30см, диаметри 2-15мкм бўлади. Иссиқлик ўтказувчанлиги 25°С ҳароратда 0,045 Вт/(м.К) дан ошмаслиги керак. Минерал тола асосидаги баъзи буюмларнинг физик-механик хоссалари 9.5- казадиган баъзи қурилиш ашёларининг хоссалари 9.5-жадвал Қурили ш ашёлари Зичлиги буйича маркалари Мустаҳкамлик, МПа 0,002МПа таъсирида сиқилиши, % Иссиқлик ўтказувчанлиг и, Вт/(м.°С) чўзи лиш сиқил иш Синтетик боғловчи моддалар асосида Юмшоқ плиталар 50 0,008 - - 0,047 75 0,008 - - 0,047 Ярим 100 - - 20 0,049 125 - - 15 0,049 Юмшоқ плиталар 150 - - 6 0,051 Цилинд р 150 0,010 - - 0,051 200 0,015 - - 0,054 250 0,020 - - 0,056 Ярим цилиндр 100 0,010 - - 0,047 150 0,015 - - 0,051 200 0,020 - - 0,054

Битум боғловчи модда асосида Ярим қаттиқ плиталар 150 - - 27 0,052 200 - - 24 0,056 250 - - 17 0,064 300 - - 12 0,070 Ярим цилиндр ва сегмент плиталар 200 - 0,10 6 0,058 250 - 0,11 6 0,064 300 - 0,12 6 0,070 350 - 0,13 6 0,076 Шиша тола – борсиликат шишасини юқори ҳароратда эритиб, диаметри жуда кичик (0,00002 дан 0,03 мм гача) тешикдан босим остида чиқаётган толаларни ғалтакларга ўраб олинади. Шиша толасини узлуксиз равишда олиш технологиялари - марказдан қочма ва пуфлаш усуллари схемалари 9.14- расмда кўрсатилган. Шиша толасининг қалинлигига кўра: ультра юпқа (1мкм дан кичик); супер юпқа (1-2мкм); юпқа(3-10мкм); қалинлаштирилган(11- 20мкм); дағал (20мкм дан катта) турларга бўлинади. Шиша толасининг чўзилишдаги мустаҳкамлиги жуда катта (R чўз – 200…400 кг/мм 2 ёки 2000… 4000 МПа). Толанинг диаметри кичрайиши билан унинг мустаҳкамлиги ҳам камаяди. Шиша толали буюмнинг зичлиги ҳамда иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти жуда кичик бўлади. Диаметри 0,04 мм гача бўлган шиша толасининг зичлиги 50 кг/м 3 га тенг. 9.14-расм. Шиша толасини (а) марказдан қочирма ва (б) пуфлаш усулларида тайёрлаш схемалари. 1-ванна; 2-шиша бўтқа; 3-горелка; 4-сиқилган ҳаво;

5-центрофуга; 6-шиша тола. Шиша толасидан тайёрланган плита, скарлуп, намат ва шу кабилар қаватлараро плиталар, пардеворлар, том ва ёпма плиталар қурилишда иссиқликни сақловчи сифатида кенг ишлатилади. Чигал ва жуда калта шиша толаларидан зичлаб олинган шиша наматни битум ёки смолаларга шимдириб олинган маҳсулот қурилиш конструкцияларининг ер ости қисмини чиришдан сақлашда ишлатилади. 9.15-расм. Шиша пахталари билан ҳарорати 500 0 С гача, диаметри 250мм гача бўлган темир қувурни изоляциялаш. Панжарасимон шиша толалари билан ишланган изоляция қатлами сиқилишга яхши ишлайди. Бикр плиткалар ховуз деворларини, қувур шамоллатиш каналларни ҳамда саъноат ускуналарини иссиқлик ўтказувчанлигини камайтиришда мухофазаловчи қатлам сифатида ишлатилади. Сигран. Гранит, мармар тасвирини берувчи шиша - кристалл ашёни сигран деб аталади. Майда кристалл заррачали табиий кварцит (авантюрин), хром оксиди қўшилган темир тошқоли ва шишабоп минерал ҳом ашё аралашмаларидан ташкил топган таркибни эритиб сиграннинг бошқа хиллари олинади. Бундай шиша бўтқаси сопол тахтачалар олишда глазур сифатида ишлатилади. Сигран, бино ва иншоотларнинг ички ва қуёш нури тушадиган ташқи деворларни қоплашда, ҳамда пардозбоп шиша ашёлар сифатида ишлатилади. Қуйма тош - табиий тоғ жинслари ва ҳар хил қўшилмаларни юқори ҳароратда эритиб турли шаклдаги қолипларга қўйиб олинган рангли тош ашёдир. Ишлатиладиган тоғ жинсларининг келиб чиқиши ва хилига қараб қуйма тош пироксенли, мелитли, муллитли, корундли ва бошқа турларга бўлинади. Қуйма тош ишлаб чиқаришда асосан, пироксенли конгломератлар ишлатилади. Пироксенли тоғ жинслари гуруҳига кирувчи базальт-диобаз

каби тошларни юқори ҳароратда эритганда қора, кўкимтир, оч сариқ ва оқ рангли қуйма тошлар ҳосил бўлади. Мелитли тоғ жинсларини эритганда эса кул ранг, муллитли - тўқ кул ранг, корундли жинсларни эритиб қолиплаганда оч кул рангдан тўқ оч сариқ ранггача бўлган қуйма тош ашёларини олиш мумкин. Ишлатилишига кўра қуйма тошлар пардозбоп, полбоп ва ўтга бардошли хилларга бўлинади. Қуйма тошлар ўзларининг физик ва механик хоссалари ва ялтироқлиги билан бошқаларидан юқори туради. Уларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 500 МПа гача боради, қаттиқлиги 7 (пироксен тоғ жинслари) дан 9 (корунд) гача ўзгаради, зичлиги 0,2% дан кам, сув шимувчанлиги 0,1%, чидамлилик коэффициенти 0,9-1,0 га тенг. Пироксен гуруҳига тегишли қуйма тошни 500700 0 С гача, муллит ва корунд қуйма тошларини 1500 0 С гача қиздирганда улар эримайди ёки зўриқиши ҳисобига бузилмайди. Ишқаланишга бўлган мустахкамлиги 0,4-0,5 г/см 2 дан ошмайди. Ялтироққўйма тош олиш керак бўлса, ҳом ашё сифатида таркибида темир оксиди кам бўлган ёки маҳсус оқартирувчи кўшилма (руҳ оксиди) лар аралаштирилган кварц қуми, доломит, бўр ёки мармар ишлатилади. Оққўйма тошлар меъморий безак буюмлари сифатида ва ҳайкалтарошликда ишлатилади. Ситаллар Шиша ёки тошқол эритмасининг қисман ёки обдон кристалланиши натижасида ситаллар ҳосил бўлади. Ситаллар юқори мустаҳкам (5000 кг/см 2 ёки 500 МПа гача) ва зарарли муҳитга чидамли, ҳамда буюмларни электр токидан муҳофазалашда катта аҳамиятга эга бўлган ашёлардир. Ташқи кўринишига кўра ситаллар қўнғир, жигар ранг, кул ранг, рангсиз ва ялтироқ бўлади. Ситаллар олиш технологияси шишани олиш технологиясига ўхшашдир. Аммо бунда шиша эритмасига унинг тез кристалланиши учун 4- 5% миқдорида катализаторлар қўшилади. Ситаллар шиша сингари мўрт, эгилишдаги мустаҳкамлиги кичик ва қиздиришга чидамли. Физик-механик хоссаларига кўра ситаллар пўлатни

эслатади. Унинг қаттиқлиги тобланган пўлат қаттиқлигидан кам эмас. Ҳарорат 100 0 С бўлганда ҳам ситаллда бузилиш аломатлари бўлмайди. Ситаллнинг айрим турларини пўлат билан пайвандласа бўлади. Кучли кимёвий зарарли муҳитга чидамли. (9.6-жадвал) Ситалл ва баъзи қурилиш ашёлариниг асосий хоссаларини таққослаш 9.6-жадвал Кўрсаткич Сит алл Тош қол ситалл Ойн а Гра нит Пўл ат Ўртача зичлик, кг/м 3 2600 - 2900 2600 - 2800 2500 - 2600 2600 - 2800 7800 Сиқилишга мустаҳкамлик, МПа 80010 00 50065 0 60070 0 10025 0 42055 0 Эгилишга мустаҳкамлик, МПа 10022 5 90130 6070 15 40016 00 Эластиклик модули, Е.10 3 12135 90100 6070 8-25 21022 0 Сув шимувчанлик, % 0 0 0 0,10,5 0 Кислотага чидамлилик, % 97,8 - 98,9 98,8 - 99,8 5558 9595, 5 - Ишқорга чидамлилик, % - 94,7 - 90 98,9 - - Ишқаланиш га чидамлилик, г/ см 2 - 0,01 0,50,6 - - Саноат корхона полларидан оғир машиналарни юриши, кислота ёки ишқор сингари зарарли суюқликларнинг тўкилишини ҳисобга олганда, полларни ситаллдан ишлаш тасвия этилади. Шунингдек, кимё саноатидаги

ускуналарнинг айрим қисмлари, юқори зарарли суюқликларни узатишда ишлатиладиган қувурлар ва иссиқлик таъсиридаги аппаратларни ситаллдан тайёрлаш иқтисодий жиҳатдан самаралидир. Ситалларнинг қўнғир, кул ранг, жигар ранг, хира ва рангсиз хилларда ишлаб чиқарилади. Шиша ёки тошқол ситалларни ишлаб чиқариш технологиясининг босқичлари: - ҳом ашёни туйиб тайёрланган шихтага кристализацияни тезлатувчи катализатор қўйиш; - оддий усулда қолиплаш; - энг кўп кристализация марказларини ҳосил бўлгунга қадар ситалл буюмни аста-секин совитиб бир соат давомида сақлаш; - тузилишини ташкил этувчи кристалларни ўсиши, кенгайишини охирги даражасигача бир ҳароратда сақлаш; - хона ҳароратигача юпқа, нозик ситалл буюмларни секин совитиш, йирик ситалл буюмларни эса ундан ҳам аста-секин совитиш. - Ситаллар шиша ва тошқолни, шунингдек, тоғ жинсларини эриган ҳолатида қолиплаб олинган ашёнинг бутун ҳажми бўйлаб ички тузилишининг шакилланишини маҳсус йўналтирилган кристаллизация усулида олинади. - Ситалларнинг микро тузилиши уларни бутун ҳажмида бир теккисда тарқалган майда кристалларнинг ўзаро бирикишидан ҳосил бўлади. - Ситал буюмларни тайёрлашда шиша учун ишлатиладиган ҳом ашёлар қўлланилади ва унга яна ўзаро бирикишини тезлатувчи катализаторлар (Ti- титана, Li– литир, Zr- цирконил ва бошқа бирикмалари) қўшилади. Ситал буюмларнинг хоссалари. Ситаллар барча талабларни қониқтирадиган хоссаларга эга. - юқори механик мустаҳкамлиги - олов бардошлилиги - юмшаш ҳароратининг баландлиги - кимёвий моддаларга чидамлилиги - пўлат, қора темирлар ва алюминга нисбатан чидамлилиги

- ситаллар кўпинча кимё, нефткимё саноатида, реакторларни пойдевори, юқори мустаҳкам қувирчалар олишда қўлланилади - ситалларни пўлат билан герметик равишда пайвандлаш мумкин - ядро реакторларини биологик изолятор буюмлари сифатида ишлатилади. Ҳар хил шаклда букилган ранг баранг манзарали ойналар Ноёб санъат ашёлари сифатида архитектура ва дизайн ғояларини амалга оширишда букилган ойналар ишлатилади. Бундай ойналарни ишлатилиш соҳалари чексиз, жумладан: 1. Ойналанган фасад ва пешайвонлар; 2. Ойналанган том ва соявонлар; 3. Устун, девор ва шифтларни қоплаб пардозлаш; 4. Ойнали эшик, ҳаммом, душ хоналарини ишлаб чиқаришда кенг миқёсда ишлатилмоқда. Бугунги кунда илк бора Ўзбекистонда чиниқтирилган рангли, гулли эгри ойнали, максимал ўлчами 2440х1800 мм га тенг бўлган юқори мустаҳкам шиша тахталар ишлаб чиқариш йўлга қўйилмоқда. Эгилган ойнани чиниқтириш унга қуйидаги керакли сифатларни беради: 1. Мустаҳкамлигини 8-10 марта оширади. Бу биноларнинг томлари ва расмли ойналарни ишлатишда муҳим роль ўйнайди; 2. Буклаш ва эгишга қулай. Эгилувчанлиги оддий яхлит ойнага нисбатан 5 баробар қулай; 3. Синганда ҳавфсиз бўлганлиги учун хозирги кунда кўпгина давлатларда биноларни юқори қаватларни ойна билан қоплаш кенг йўлга қўйилган. Шунингдек, пешайвон (балкон) ларга фақат чиниқтирилган ойнани қўллаш руҳсат берилган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Қосимов Э.К. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. Ўқув қўлланма. Тошкент. “О” АЖБНТ” маркази, 2003 й. 2. Ҳамидов ва б. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси. Дарслик. “Шарқ”, Тошкент , 2005 y. 3. Хамидов А. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси фани таълим технологияси (ўқув-услубий мажмуа), НамМПИ.2012 й. 4. Ҳамидов А. Ризаэв Б. Мадумарова Х. Қурилиш материаллари фани машғулотларини интерфаол стратегиялар қўллаб ўтиш учун методик ишланмалар. Нам МПИ, 2005 – 2013 йиллар. 5. Ҳамидов А., Ризаэв Б., Мадумарова Х. Қурилиш материалларидан тажриба ишларини бажариш учун услубий кўрсатмалар тўплами. НамМПИ.2012 йил. 6. Попов Л.Н. Қурилиш материаллари ва буюмлари фанидан лаборатория ишлари Т. 1992й. 7. htt’://dwg.ru/bor/S20.

O'xshashlar

Шиша ва шиша буюмлар

Пардозбоп тоғ жинслари

Пардозбоп сопол ашёлари

Пардозбоп темир

Пардозбоп пластмасса қурилиш ашёлари