Нанотехнология архитектура ашёшунослигида - Arxitektura - Referatlar

Нанотехнология архитектура ашёшунослигида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1779 KB

Ko'chirib olish

Нанотехнология архитектура ашёшунослигида Режа: 1. Лок-бўёқ ишлаб чиқаришда инновацион нанотехнологияларни қўллаш 2. Нанонайчаларни микроскопик таёқчава тола сифатида қўлланиши 3. Бетон хоссаларини нанотехнология асосида яхшилаш

Агар дастлабки асрлардаги фан ва техника тараққиётига назар ташласак, унда янгиликларни ихтиро этиш ва уларни ҳаётга татбиқ этиш жараёни бир маромда кечмаслигига амин бўламиз. Инсонниҳаракатланиш тезлиги олдинги даврларга караганда бир неча марта ортди. Ер транспортлари такомиллашиши эвазига уларнинг тезлиги билан бирга юк ташиш каби кўрсаткичлари ошди. Замонавий алоқа воситаларидан ҳисобланган - электрон манзил ва уяли телефонлар бир неча йиллар олдин илмий-фантастика адабиётларининг мавзуси бўлиб қолган эди. Тараққиёт асосида биринчи ўринда сифатли ўзгаришлар ётади. Ривожланиш даврида янги қурилиш технология ва ҳом ашёларини амалиётга киритиш йўналишларини ўрганиш асносида айтиш мумкин, яқин 10-20 йил ичида амалиётга янгиликлар киритишдаги асосий ҳом ашё ва технологиялар нанотехнологиялари асосида олинади. Иқтисодчи олимларнинг таъкидлашича, 2015 йилга келиб, нанотехнология маҳсулотларининг умумжаҳон саноат ишлаб чиқаришидаги умумий улуши 1 трлн. АҚШ $ ни ташкил қилади. Нанотехнологиядаги жўшқин ривожланиш, бир томондан қурилиш фанида фундаментал изланишлар натижасида эришилган ютуқларни қўллашни белгилаб берса, иккинчидан лойиҳалар тузишдаги ва объектлар қурилишидаги янгича ёндошишсиз ривожлана олмайди. Буни тўлиқ англаш учун тушунчаларни аниқлаштириб олиш лозим. «Nano» (юнонча «nanos», митти сўзини билдиради) - бу қўшимча бўлиб, дастлабки бирликни миллиарддан бир улушни англатади.Халқаро ўлчам бирлиги- «СИ»да узунлик бирлиги метр бўлгани учун, нанометр яъни, метрнинг млрд.дан бир қисмига ёки миллиметрни миллиондан бир қисмига тенг. Бу жуда кичкина ўлчам бирлиги бўлишига қарамай, унинг атом ёки молекулаларга асло алоқаси йўқ. Бирор-бир модда кристалл ёки аморф тузилишга эга бўлса, у модда молекулалардан, молекулалар эса атомлардан ташкил топганлигини биламиз.

ХХ-асрнинг иккинчи ярмида, айрим ҳолатларда молекулалар ва моддалар орасида, мураккаб тузилишга эга бўлган жисмлар бўлиши мумкинлиги ва улар молекула ва ҳатто модда сифатида ҳам таьрифланмаслиги маьлум бўлди. Бу жисмлар нанометр диапазони узунликларига эга бўлиб, улар «молекуляр кластерлар» деб номланди. Айнан молекуляр кластерлар учун нано-ўлчам, нанодунё, нанотехнология ва наномеханизм атамалари таклиф қилинган. Молекуляр кластер ўзи нима? Молекуляр кластерлар тартибга солинган фазовий тузилиш бўлиб, ўзаро молекуляр таьсири кучи билан боғланган ва бир кимёвий элемент атомидан ташкил топган. Ўлчамлари бир неча нанометрни ташкил қилади. Ҳозирги вақтга келиб бизга фақат углерод кластерлари маьлум, лекин бу каби тузилишларни кремний асосида ҳам олиш мумкинлигини биламиз. Углеродли кластерлар оиласи кенг бўлиб, уларнинг энг машҳур номоёндаларидан бири бу - фуллеренлардир. Уларни очилиши муносабати билан 1990 йилда кимё соҳаси бўйича Нобел мукофоти ҳам берилган. Фуллеренлар пуч ғовакли сферасимон тузилишлар бўлиб, кўринишидан футбол коптокини эслатади. Уларнинг юзаси кетма-кетликдаги олтибурчак ва бешбурчаклардан ташкил топган. Тугунларида угрерод атомлари туради. Фуллеренлар ҳозирги пайтда илм-фан ва техника соҳаларида кенг қўлланилмоқда. Углерод кластерлари оиласидан камроқ машҳурликга эга бўлган, лекин шунга қарамай нанотехнологияларда кенг қўлланиладиган номоёндаларидан бири бу - «нанонайчалар». Ёпиқ нанонайча тузулишига кўра пуч жисм бўлиб, кўринишидан чўзинчоқ найчага ўхшаш ва (худди графитнинг гексонал кристалли панжарасидек) ён сирти олтибурчаклардан ташкил топган, кўндаланг томони эса фуллерен яримталари билан тақдим этилган. Сўнги пайтларда углерод нанонайчаларининг 30 дан зиёд турлари мавжуд. Улардан кўпчилиги такомиллашган нанобетон ишлаб чиқаришда қўлланиши мумкин. Нанотехнология истиқболи Талабаларга нанотехнологиялар дунёси билан танишиш ва 20, 30, 40 йилдан сўнг бизни қандай ажойибот нарсалар кутишини билиш жуда қизиқарлидир. Бундай саволларга доим аниқ жавоб бериш қийин, шунинг учун биз

нанотехнологиялар бир неча ўн йилликлардан сўнг, замонавий ривожланиш темпини сақлаб қолганда нима бериши мумкинлигини таҳмин қиламиз. 2003 йилда Nanotechnоlogy News Network сайти камандаси 2003 йилдан 2050 йилгача нанотехнологияларнинг ривожланиш жараёнини ўрганиб чиқди. Натижада тахмин қилган, кўпгина нарсалар амалга ошди ва ҳатто, ўзининг ривожланиш тезлиги аниқланди. Бу наноэлектроника, спинтроника, квант ҳисоб-китоби, ашёшунослик ва бошқа соҳалардир. Нанобиология ва нанотиббиёт ривожи билан боғлиқ динамикадан кўринадики, яқин келажакда улар башорат қилинган тахминлардан ҳам ўзиб кетиши кутилмоқда. Бугунги кунда наносаноатдаги асосий муаммо - бу наножараённи бошқариш механосинтезидир, яъни ашё таркибидаги моддалар кимёвий алоқалар ҳаракатига келмагунча, механик яқинлаштириш ёрдамида атомлардан моликулалар ҳосил қилишдир. Механосинтезни таъминлаш учун алоҳида атом ва молекулаларни ушлаб олишга ва 100 нм гача радиусга уларни бошқараоладиган наноманипулятор зарур. Наноманипуляторни бошқарувчи робот-йиғувчига ўрнатилган макрокомпьютер ёки нанокомпьютер билан бошқарилади. Ҳозирги кунда бундай манипуляторлар мавжуд эмас. Ҳозирги вақтда алоҳида моликулалар ва атомларни жойини ўзгартирувчи зондли микроскопиянинг ҳам ҳаракати чегараланган, малекулалардан объектлар йиғиш жараёнининг ўзи ҳам “инсон компьютер-манипулятор” интерфейси мавжудлигини бошқариш нанодаражада автоматлаштирилмаган. Молекуляр ишлаб-чиқариш инстетути (IMM) томонидан атом аниқлигидаги наноманипуляторнинг дастлабки дизайни яратилган. Бундай ускунани тайёрлаш учун IMM фондидан $250000 миқдорида мукофот белгиланган. “Нанокомпьютер-наноманипулятор” тизими яратилиши биланоқ, (эхспертлар бу 2010-2020 йилларда амалга ошади деб тахмин қилишмоқда), худди шундай комплекс дастурни ишга тушириш мумкин-яниу берилган дастур бўйича, инсоннинг бевосита аралашувисиз ўзининг аналогини йиғади. Бошқарувчи наноманипуятор-нанотехнологияларда энг зарурий нарсадир.

“Нанокомпьютер-наноманипулятор” тизими асосида атомларнинг жойлашувини ихтиёрий макроскопик объектларга йиғаоладиган йиғма автоматлаштирилган комплексларни ташкил қилиш мумкин. Ҳозирги кунда Xerox компанияси нанотехнологиялар соҳасида узлуксиз изланишлар олиб бормоқда. Робортлар комплекси (дизассемблерлар) бошланғич объетни атомларга бўлади, бошқа комплекс эса (ассемблерлар) оргиналга алоҳида айнан ўхшаш атомларини нусхани яратиб бўш жойга ўрнатади ва натижада объект (ашё) хоссаси тубдан ўзгаради (экспертлар бунинг амалга ошиш муддатини 2020-2030 йиллар деб тахмин қилишмоқда). Нанотехнологияларнинг ривожланиши ҳозирги кунда мавжуд бўлган “хажмий” технология ёрдамида махсулот ишлабчиқарувчи фабрикалар комплекси ўрнини босади,натижада компьютерлаштирилган тизимда ҳар турли махсулот ишлабчиқариш лойиҳасини яратиш мумкин. Келажакда орбитал тизимларнинг автоматик қурилиши, Ой ва Марсда ўзини-ўзи йиғувчи наноробот калониялар, уларни кўп бўғинли робот-амёбалар томонидан ўрганилиши, дунё океанида сув ости, ер юзи ва ҳаводаги қурилмалар қурилиши мумкин бўлиб қолади (экспертлар тахмини бўйича бундай лойиҳалар 2050 йилларда амалга ошиши мумкин). Нанотехнологиялар ёрдамида машина ва механизмларни лойиҳалаштириш сезиларли даражада ўзгаради, кўпгина қисмлар янги йиғиш технологияси натижасида соддалашиб, бошқа қисмлар эса кераксиз бўлиб қолади. Бу инсон учун иложсиз бўлган машина ва механизмларни яратишга имкон беради. Бу механизмлар моҳиятига кўра, битта жуда мураккаб қисмлардан ташкилтопади . Механоэлектрик наноўзгартиргичлар ёрдамида қуёш нурларидан 90% га яқин бўлган электроэнергия олиш учун самарадор қурилмаларни яратиш мумкин. Чиқиндиларни қайта ишлаш нанотехнология тизимларини глобал назорати инсониятнинг ҳом ашё заҳираларини сезиларли даражада ошишига имкон беради. Глобал экологик назорат, мутадил об-ҳаво назорат қилиш мухитни яратиш ва синхрон ишловчи нанороботларнинг ўзаро ҳаракат тизими ёрдамида амалга оширилади.

Юмшоқ дисплейлар ва электрон газеталар-бу мужиза эмас. Ашёшунослик соҳаси сезиларли равишда ўзгаради “ақлли” деб аталувчи ашёлар пайдо бўлади, улар фойдаланувчи билан мультимедия-мулоқотига кириша олади. Ўта чидамли, енгил ва ўтда ёнмайдиган (алмазоид асосида) ашёлар ишлабчиқариш йўлга қўйилади . Ҳом ашё муаммосига келсак, кўпгина объектлар қурилиши учун нанороботлар бир неча энг кўп тарқалган атомлар тури: углерод, водорот, кремний, азот, кислород, олтингугурт ва бошқа элементларни кам миқдорда ишлатиш имкони туғилади. Инсоният бошқа сайёраларни забт этиши билан ҳом ашё таъминоти муаммоси ҳам ечилади. Илмий асосланган тахминларга кўра, нанотехнологиялар замонавий ишлаб чиқаришда, инсон ҳаётида ҳам радикал ўзгаришларни таъминлайди. Масалан, бизнинг иссиқ-қуриқ муҳитда катта аҳамиятга эга бўлган иссиқликни кам ўтказадиган ашёлар ишлаб чиқаришда нанотехнология қўллаш истиқболли йўналишдир. Жумладан, изоллат деб аталувчииссиқ-совуқни кам ўтказадиган ашё келажакнинг нанотехнологиясидир. Бугинги кунда, энергия ресурслари қимматлашган вақтда, бинолар иссиқлик-изоляцияси самарадорлиги муаммосини ечиш жуда долзарбдир. Бу муаммо юқори самарадор иссиқликни кам ўтказадиган ашёларни қўллашга боғлиқдир. Замонавий ва самарадорлиги юқори бўлган иссиқликни кам ўтказадиган (кўпикполистирол, шишасимон пахта, минерал пахта ва бошқалар), қурилишнинг 99% талабини қондиради. Шунга қарамай, қурилиш конструкциясида иссиқлик ҳимояси нуқтаи назаридан муаммоли саволлар мавжуд, масалан: панеллар уланган чоклар (бурчаклар), дераза тешиклари каби “совуқ кўприклар” йўлини тўсишда талаб қилинган иссиқликни сақлаш муамоларини ҳал қилиш жуда мураккабдир. Изоллат - суюқ керамик қоплама бўлиб, дастлабки ҳолатида сувли эмульсион суспензияни эслатади. У юзага суркалгандан сўнг полимеризация (қотиши) натижасида иссиқликни ҳимояловчи қатлам ҳосил қилади. Изоллат-нанотехнология, асосида олинган ашёнинг 98% хажми диометри 20 дан 100 микрометргача бўлган керамик микросфера (ғовак

микрозаррача)лардан ташкил топган. Айнан микросфералар иссиқлик ўтказувчанлик коэффициентини тубдан камайтиради.(λ=0,002 Вт/м 0 С). Таққослаш учун: кўпикполистиролнинг иссиқлиқ ўтказуачанлик коэффициенти λ=0,0350,040 Вт/м 0 С га тенг. Қалинлиги 2-3 мм ли изоллат қоплама 50мм кўпикполистирол ва 60-80 мм минирал пахта ўрнига ишлатса бўлади . Изоллат суюқ-керамик қопламани қўллаш биноларни иссиқлик ҳимоясидаги камчиликлар муоммосини ечишга имкон беради. Бинони фойдаланишга топширгандан сўнг бурчак девор чоклари музлаш муаммоси юзага келади. Бунда лойиҳани ўзгартириш ҳам техник жиҳатдан мумкин бўлмайди , ҳамда катта молиявий ҳаражатлар талаб қилади. Бунинг учун бутун конструкцияни бўлакларга ажратиш ёки қўшимча иссиқлик ҳимоя қатламалрини киритиш, ёки қимматбаҳо фасад тизимларини ўрнатиш керак бўлади. Изоллат суюқ-керамик қопламасини атиги 1.5 мм қалинликда бурчак хона деворларига суртилса бошқа хоналардек мутадил муҳит яратиш мумкин. Коттеджлар қурилишида изоллатни қўллаш истиқболлини алоҳида таъкидлаш лозим. Чунки кўп лойиҳалар шахсий буюртмалар асосида бажарилади. Шунингдек, кўп қаватли турар- жой биноларда иссиқ сув таъминоти коммунал хизматига боғлиқ бўлиб, хоналардаги ҳарорат фақат қўшимча иссиқлик элементлари (иситгичлар) ҳисобига кўтарилиши мумкин. Лекин табиий газнинг нарҳи кескин ошган вақтда суюқ-керамик иссиқлик изоляцион қоплама изоллатни коттеджлар қурилишида жорий қилиш иссиқ сув таъминоти ва иситиш ҳаражатларининг иқтисодий муаммоси билан боғлиқдир. Хулоса қилиб айтиш мумкин-ки, энергия тежамкор технологияларни жорий қилиш ҳозирги вақтда жуда самарадордир. Лок-бўёқ ишлаб чиқаришда инновацион нанотехнологияларни қўллаш Наноқопламаларнинг имкониятлари унинг юпқалиги орта- борган сари кенгаймоқда. Бир қатор наноашёларнинг ўта юпқа қатлами билан қоплаш усулидан саноатда, тиббиётда ва автомобилсозликда ашёларнинг эскиришга бардошлилигини ошириш учун фойдаланилмоқа. Ҳолбуки, наноқопламаларнинг имкониятлари унинг янада кенгроқ доирадаги ашёллар

ишлаб чиқаришда фойдаланиш учун яроқли яна ҳам юпқароқ қатламларини яратиш бўйича технологияларнинг вужудга келиши билан ортаверади. Корхонада фасадни пардозлаш учун сувли дисперсион бўёқлар (ВД-бўёқлар), ҳимоялаовчиманзарали, кимёвий ва ҳароратбардошли эмаллар, елимлар, каучук-мум бўтқалари, герметиклар ва ҳомаки қопламалар, йўл-белги ва бардьюр тошлар чидамлилигини оширишда ишлатиладиган бўёқлар, нам ва хўл сатҳлар устига ётқизиладиган полимер ашёларнинг таркибилари ишлаб чиқарилмоқда. Шунингдек ёрилишга бардошли асфальт ва эластик бетон ишлаб чиқариш ўзлаштирилмоқда. Эмалларни ишлаб чиқаришда флашинг жараёнидан, яъни пигментларнинг сув босқичидан органик босқичга ўтиши таъминланадиган жараёнда ПАВ эритмасининг сувли қуйқасида оддий тегирмон тош воситасида амалга оширилади. Шундан сўнг нанойиғувчилар ва ПАВ ёрдамида намланмайдиган пигмент қуйқаси амалда ҳар қандай лок компоненти билан аралаштирилиши мумкин. Бу жараён мураккаб бўлиб, битта ускунада 30 дан ортиқ турли хил маҳсулотлар ишлаб чиқариладики, бу бир қатор афзалликларга ҳам эга, жумладан: -туйиш энг майда заррачалар ҳосил бўлгунча амалга оширилади, -жараён юқори даражада экологик ва хавфсиз (бўёқ ҳосил қилувчи барча термомеханик амалиётлар эритма қўлланмасдан бажарилади, алангаланувчан ва заҳарли компонент ҳисобланган локли, асос эса пигментлар ва бошқа компонентлар билан ёнғин хавфсизлиги бўйича талабларга мос шароитларда аралаштирилади. Бунда, макротехноген услулар ўрнига нанотехнология қоидаларидан фойдаланиш ишлаб чиқаришнинг энергетик сарф-ҳаражатларини 190 кВт.с дан 2005 йилда 75 кВт.с гача, 2006 йилда эса 61 кВт.с гача камайтирди. Бу ютуққа асосан ассемблернанороботлардан (дастурий молекулалардан) фойдаланиш ҳисобига эришилди. Натижада бир қатор жараёнларнинг самарадорлиги анча ошиб, ишлаб чиқаришни ихчамлаштиришга эришилди.

Оловбардошли кремнийорганик полимерларини ҳосил қилиш масаласини ҳал этиш ҳамиша мураккаб кечган. Одатда оловбардошли кремнийорганик моддалар юқори ҳароратда синтезлаш орқали ҳосил қилинади. Кристабелит ассемблери билан нанойиғиш ёрдамида оддий хона ҳароратида омегадиметилсилоксандиол асосида оловбардошли (530ºС) полимер ва эмаллар ишлаб чиқарилди. Кунгабоқар ёғи – яримқовушқоқ мой бўлиб ҳисобланади, шу сабабли ундан тайёрланган алиф мой ва бўёқлар маҳсулотларнинг сифатини талаб даражасида таъмин этаолмайди. Нанотехнология усулларини қўллаб ёки улардан олинган алиф мойи асосида тайёрланган ашёларга нисбатан анча устун турадиган ашёлар тайёрланмоқда. Нурга чидамлилиги бўйича нанотехнологиялар ёрдамида ҳосил қилинган алиф мойи қоплама пардаси ПФ-лакларнинг (пентафалли) ҳамда оддий алиф мойлар пардасидан устун туради. Ана шундай алиф мойлари асосида тайёрланган бўёқларнинг табиий шароитда ўтказилган синовлари жанубга юзланган деворда камида икки мавсумдан кам бўлмаган муддатда сақланиб туришини кўрсатди. Оқ бўёқ парда эса ультрабинафша нурга бардошлилик жиҳатидан ГОСТ 21903 бўйича жадал синовларга ҳам (8 соатдан ортиқ ўз рангини ўзгартирмай) дош бера олади. Полимерни кўплаб соат давомида эритишга асосланган машҳур технологиялардан фарқли ўлароқ, нанотехнология унсурлари – ассемблерлардан фойдаланиш амалда бир дақиқа ичида лок (полимернинг эритгичдаги эритмаси) тайёрлаш имконини яратади. Умуман олганда, лок-бўёқ махсулотлари ишлаб чиқаришда нанотехнологик инновацияларни қўллаш қуйидаги эксплуатацион сифатларининг янада яхшиланишига имкон яратади: - бир кеча-кундуз ҳавода қуритиш орқали ВД-композицияларидан ювилиб кетмайдиган бўёқ пардани олиш (импорт ВД-бўёқларига ёғингарчиликларга чидамлилик хоссасини бериш учун 10 кун муҳлат талаб этилади); - полимер компонентларнинг ва пигментларнинг ВД-бўёқлардан ғовакли анорганик (бетон, ғишт, сувоқ) ва органик (ёғоч, қоғоз) сатҳларга сингиб

кетиши камайган ҳолда, айни вақтда уларга нисбатан адгезияси (ёпишиши) кучаяди; - композицияларнинг қопловчанлиги хоссаси ошади ва шу ҳисобдан қимматбаҳо пигментлар тежалади(ВД-бўёқлар учун 4 карра, органик эрувчан бўёқлар учун – 6 карра); - сийрак молекуляр композицияда вицинал ОН-гуруҳларнинг ёки сийрак молекуляр мойли кислоталар мавжудлиги сабабли юзага келадиган қопламаларнинг пардани мустахкам ёпишиш чидамлилигини таъминлайди; - катта юзаларга бўялган бўёқ рангларининг бир текис жилваланишига эришилади, ялтироқлилик чидамлилиги ошади; Истиқболли йўналишлардан бири сифатида битумнинг ўз молекулалари иштирокидаги кард каучукларини ҳосил қилиш имконини яратувчи ассемблерлар ёрдамида бўтқа (мастика)лар тайёрлаш ва ёрилмайдиган асфальтбетон ишлаб чиқариш соҳаларини кўрсатиш мумкин. Бу турдаги қуюқ ва ёпишқоқ қоришмаларни анъанавий технологиялар асосида ишлаб чиқариш, одатда кўп қувват ва темир талаб этадиган ускуналар ишлатилади. Крестолин ва Агата молекуляр уйғунлигидан фойдаланган ҳолда, бир тонна маҳсулот учун 0,16 кВт с. қувват сарфлаб каучук-битум бўтқаларини ишлаб чиқаришни йўлга қўйилди. Молекуляр тартибга солинган композициянинг реакцияси юксак тезликда айланувчи паррак ёрдамида қуюқ ва ёпишқоқ массани осонгина аралаштириш имконини яратади. Эритувчи (10 фоизгача таркибга эга) буғланиб кетгандан сўнг, реакцияни таъминлаб турган тузилманинг ўзи квазивулканизация тўрини ҳосил қилади. Бўтқалар ва асфальтбетонни тайёрлашда кард полимерлари ассемблерлари – Агат ва унинг модификацияси Кардальдан фойдаланилади. Компьютерда моделлаштириш натижаларининг кўрсатишича, битумнинг собитлигини таъминлаб турувчи асфальтоген кислоталар– битумлари Са тузларини ҳосил қиладики, улар кристаллоид ҳосилага эга бўлиб, худди шу нарса асфальт йўл қопламаларининг ёрилиб кетишининг асосий сабачиси бўлса эҳтимол. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра Са ни бошқа элементга алмаштирилиши уларнинг кристаллашувини ва ёрилиш ҳароратини

пасайтиради. Битумнинг асфальтоген кислоталаридан спирал (каучуксимон) ҳосилаларни йиғиб оладиган Кардаль ассемблеридан фойдаланиб, Кельвин- Фойгт моделига мос келадиган янги юқори молекуляр тузилмани ҳосил қилишга эришилди. Натижада – 18ºС ҳарорат шароитида ШГ-1 3 мм эластикликка эга бўлган асфальт бўтқаси яратилди. Нанотехнология ёрдамида шиша, автомобиль бўёқларини ҳаттоки доллар пул бирликлари учун пигментларни ишлаб чиқаришда наноқопламаларни тадқиқ этиш учун электрон микроскопия каби услудлардан фойдаланади. Шунингдек, автомобиллар учун қараш бурчагиниг ўзгаришига боғлиқ равишда ўз рангини ўзгартириб жилваланадиган ўта юпқа наноқоплама бўёқлар яратилди. Ультра юпқа қопламалар ҳатто ультрабинафша нурланишдан ҳимояланиш даражасини ҳам кўтариб, ўз рангини ва шишанинг хоссаларини ўзгартириш имконини беради. Нанотехнологиядан эндиликда нурашга ва эскиришга ўта чидамли кубик циркония кўринишидаги, саноат асбобларининг иш суръатини ва муддатини узайтиришга ёрдам берадиган ультраюпқа ашёларни ҳосил қилиш учун фойдалнилмоқда. У бошқа услубларга нисбатан кубик цирконлашнинг янада юпқа ва зич (тегишли равишда 3 ва 50 нм) қатламини вужудга келтиради. Ушбу технологиясида ўз ечимини топган муаммо наноқатламни асос билан боғланиш ҳисобланади. Чунки кўпинча ўзаро термик кенгайишлари ўртасидаги тафовут сабабли, наноқатлам асосдан кўчиб кетади. Нанотехнология наноқатламни асосга 40 дан 60 нм. гача қалинликда суртиш имконини яратади. Лок-бўёққа оид замонавий нанотехнологиялар ниҳоятда кам қўлланилмоқда. Аммо ҳозирги кунда ультрабинафша локларнинг ва ёғочга суртиладиган қопламаларнинг киришишга чидамлилигини оширадиган Nanobuk-3600 ва Nanobuk-3601 (BYK-Chemie фирмаси) импорт қўшилмалари мавжуд. Наноўлчамдаги турли хил мақсадли қўшилмаларини синтез қилиш соҳасидаги тадқиқотлар Нанозарралар, нанотузилмалар ва нанокомпозитлардан фойдаланиш ва тадқиқ этиш устида ҳам илмий ишлар олиб борилмоқда. Улардан фойдаланиш ишлаб чиқарувчига у ёки бу ранг уйғунлигини

таъминловчи ашёлар олиш вақтини ҳамда ҳаражатларни тежаш имконини беради. Россияда колерловчи пасталарни яратиш борасида, хамда 1300 дан ортиқ жилвага эга ранглар тизими яратилган. Бундай рангли бўтқалар ва цемент, оҳак, алкид, мой, эпоксид, каучук, полиакрилат, силикон ва винил асосидаги ашёлар, сувли-дисперсион, нитроцеллюлоза, силикат полиэфир мумлари, шпатлевкалар ёғочнинг ҳомаки бўёқлари устидан колерлаш учун мўлжалланган. Асфальбетон ва цементбетон қопламали автомобиль йўлларини белгилаш учун мўлажалланган. Белгиларнинг кўриниб туришини яхшилаш мақсадида эмалга диаметро 70-160 мкм бўлган шишазарралар камида 2,45 г/м 2 миқдорида қўшилади, яъни у эмал оғирлигининг 20% ни ташкил этиши керак. Таъкидлаш лозимки, мамлакатда замонавий лок-бўёқ саноатининг ривожланиш тамойили фақат янги ашёлар ишлаб чиқиш соҳасидагина эмас, балки стандартлаштириш масалаларига бир мунча замонавий қараш керак бўлади. Нанотехнологиялар ёрдамида яратилган бўёқ анъанавий бўёқ ашёларга нисбатан бир қанча афзалликларга эга. У оловбардошли, аллергенлар ва касаллик чақирувчи микроорганизмларнинг тарқалишига тўсқинлик қилади. Бундай бўёқ билан деворлар, шифтлар ва полларни бўягандан кейин уларга хлор ташувчи антибактериал воситалар билан ишлов бериш учун ҳожат қолмайди. Нанонайчаларни микроскопик таёқчава тола сифатида қўлланиши «Келажак бетони - нанотехнологиялардан ўта юксак бетон технологияларига» номли маҳсус конгресс сессиясида, нанотехнология изланишлари ютуқларини қўллайдиган немис технологиялари кўриб чиқилди. Тажрибахона шароитларида, сиқилишга чидамлилиги 500 МПа бўлган, яьни оддий пўлатдан мустаҳкам UHPC (наноашё) олинди. Илм-фан ва саноат соҳаларда нанотехнологиялар қўлланиши орқали, бетон тузулишининг зичлигини ошириш учун квазиатом даражасида такомиллашган нанозаррачалар киритилиши мумкин.Бу эса ўз навбатида бетонга ноёб хусусиятлар беради. Шу турдаги тадқиқотларни қўллаб-қувватлаш учун Немис фонди томонидан 9млн. евро ажратилди.

Профессор Р.Треттин цемент матрицасини мустаҳкамлаш ниятида углерод нанонайчалари кўринишидаги фибр(нанотола)ларни қўллаш борасидаги тажрибалари натижаларини намоён этди. Олинган найчалар занглаш жараёнларига ниҳоятда чидамли бўлиб, бетонни квалиметрик хоссаларини аниқлашда катта қизиқиш уйғотиши аниқ. Тадқиқотлар натижаларига таянган ҳолда, UHPCдан ишланган қурилмалар, пўлатдан ишланган қурилмалар ўрнида кенг миқёсда қўлланилиши башорат қилинмоқда. Айниқса, баланд биноларни қурганда. Амалиётда бу турдаги технологиялар Голландияда қўлланилиб, улардан канал соҳилларига тўсиқлар қуйилган. 1 м 3 UHPC баҳоси 1 м 3 оддий В65 бетоннинг баҳосидан сезиларли даражада юқори (4 марта). Лекин тўсиқларни ишлаб чиқаришда одатий бетон миқдори билан солиштирганда, 35% га камроқ бетон сарф бўлди. Японияда UHPC дан пиёдалар ўтиш кўприги қурилди, унинг узунлиги 60м бўлиб, оддий бетондан қурилгандаги оғирликни 20% ташкил қилади. Умумий сарф-ҳаражатлари эса 5% дан камроқ бўлиб чиқди. Ҳозирги пайтда цемент тоши ва бетонни тузулишини таркибига фуллероид микродозалари қўшилиши йули билан, уларни ўта сифатли бўлишига эришиляпти. «Қўшилма» атамаси бу ерда унча тўғри эмас, чунки қўшилма миқдори одатда цементнинг ишлатилиш ҳажмидан 0,1% ни ташкил қилади. Аниқроқ қилиб айтганда гап «присадка»лар ҳақида кетяпти. Сабаби фуллероид ашёларни бетонга гомеопатик миқдорларда қўшиш лозим ва цемент ишлатилиш миқдорининг мингдан бир фоиздан, ўн мингдан бир фоизгача бўлади. Ҳаттоки шундай кичик ҳажмда бўлган фуллероид ашёлари цемент тоши тузулишини яхшилайди, мустаҳкамлигини тубдан оширади. Яъни, қоришмани пластиклигини оширадиган қўшилмалар сувни редуцияловчи (водоредуцируюшую) хоссаларини кўтаради. Цемент тошини тузулишини яхшилаш, уни дарзга мустаҳкамлигини ва динимик ёпишқоқлигини ошириш учун, бетон таркибига углеродли нанонайчалар қўшилади. Углерод нанонайчалар пуч найчалар бўлиб, битта ёки бир нечта углерод атомлари қатламларидан ташкил топган.

Уларнинг диаметри бирдан бир неча нанометргача ва узунлиги бир қанча микронга тенг. Шундай қилиб, нанонайчалар пуч толалар бўлиб, мисли кўрилмаган мустаҳкамликка эга. Мустаҳкамлиги бўйича бир неча 100 гигапаскаль ва турли кислота ва «ишқор»ларга нисбатан чидамли. Бетон қоришмасига нанонайчаларни киритилиши цемент тошини арматура сингари мустаҳкамлайди ва уни композит ашёга айлантиради. Цемент қоришмасида нанонайчалар ўзларини худди кристал толадай тутади. Лекин улар ўткирланган шаклда эмас, чўзинчоқ шаклда бўлгани учун кристаллар ҳам чўзинчоқ шаклда бўлишади. Кристаллар ўсгани сари бир- бирини ичига ўсади ва шу орқали бутун цемент тошини тўр сингари чирмаб олади. Нанонайчаларни цемент тошининг тузилишига таъсири иккита электрон микроскопик расмда кўрсатилган. 14.1-расмда оддий цемент тошини тузилиши кўрсатилган, кейингисида худди шу цемент тошини нанонайчалар билан қотган ҳолатидаги микротузилиши кўрсатилган. 14.1-расм. Цемент тошининг 6000х марта катталаштирилгандаги электрон микроскопик кўриниши. а – оддий цемент тоши; б – нанонайчалар киритилгандан кейинги цемент тоши. Боғловчиларни қотишида нанонайчалар билан «аралашув» усули цемент тошини мустаҳкамлигини 30-40% га оширади. Бетон мустаҳкамлиги бу усулда оддий қўшилмалар билан ишланганда фақатгина 10% ошади. Бетон микрозаррачалар билан қотганда унинг тузилиши яхлит микроарматуралар билан кучайтирилган наноармобетон конструкцияга

айланади. Унинг квалиметрик хоссаларини янада тубдан яхшилашишига нанозаррачаларнинг ўсиш жараёнлари таьсир қилади. Бетон тузулишига микрозаррачаларни сезиларли таьсир кўрсатишининг бошқа усули ҳам мавжуд. Бунинг учун нанонайча модификаторлар олдинги усулдагидай бетон қоришмадаги сув таркибига эмас балки, пластиклаштирувчи супер қўшилмалар таркибига қўшиш керак. Бундай услубда пластиклаштирувчи қўшилманинг самараси янада ортади. Бундай самарали усулни қўллаш натижасида, қайд қилинган супер пластификаторлар миқдорини камроқ ишлатиш ҳисобига эришиш ҳам мумкин. Ёки бетон мустаҳкамлигини, сув ўтказмаслигини ва музлашга чидамлилигини ошириш билан сув:цемент миқдорини ҳам камайтиришга эришиш мумкин. Шундай қилиб, юқорида кўрсатилган цемент тоши тузилишини ва бетонни наномодификатор «зарра»лари орқали самарали такомиллашуви, нанотехнология усулларини бетон тузилишини ташкил топишининг турли босқичларида самарали қўллаш мумкин. Аммо бетон бундан - нанобетон бўлиб қолмайди. Ҳа, унинг таркибида углерод кластерлари бор ва улар бетонни физик ва механик хоссалари ҳамда ишлатилиш хоссаларини яхшилаяпти. Аммо бетон тузилишидаги ўзгаришлар айнан наномодификация орқали юз берди. Шунингдек, бетон тузилишидаги ўзгаришлар фақатгина нанозаррачалар таъсиридагина эмас, балки субмикроскопик ва микроскопик даражаларда ҳам юз беради. Бетон хоссаларини нанотехнология асосида яхшилаш Бетон қадимий қурилиш ашйси бўлиб, ҳозирги вақтда энг кўп қўлланиладиганқурилиш ашёларидан биридир. Республикамиз олимларнинг илмий изланишлари ва ишланмалари, жумладан нанотехнология соҳасида олиб борилаётган илмий-тадқиқот ишларига кўра бетон яқин келажакда ҳам истиқболли қурилиш ашёси бўлиб қолади. Россия Федерацияси Таълим ва фан вазирлиги ушбу мамлакатда фанни ривожлантиришнинг бешта перспектив йўналишини белгилади, уларнинг ичида нанотехнология олдинги ўринлардан бирини эгаллайди.

Нанотехнология бу 1 (нмк) дан 100 µm (нмк)гача бўлган ўлчамдаги зарралар ва системалар соҳасидаги изланишдир. Замонавий ўтказгичли ва компютерли технологиялар зарралар билан микромасштабда (10 -6 ) операциялар ўтказади яъни фаннинг илгарилаб кетган қисмида микрооламдан нанооламга (1 µm=10 -9 m)ўтиш содир бўлмоқда. Таққослаш учун шуни айтиш мумкинки, масалан, микрокремнезем (silica fume)нинг заррачалари 100-1000 гача, Ca (OH)2 нинг кристаллари 100 -4 µm атрофида, одамнинг соч толаси 10 -4 µm дан 10 -3 µm гача бўлади ва ҳ.к. Шунинг учун мутлақо табиийки, ноёб жиҳозларга эга бўлган янги тажрибахона марказларинининг (бу ерда 1 гача бўлган геометрик ўлчамларни ўлчашни амалга ошириш мумкин ва бир неча молекула қалинлигидаги ҳамда юзаси бир неча µm бўлган буюмларни тайёрлаш мумкин) қурилиши анча “илгарилаб кетган” буюртмачиларнияъни илғор буюртмачилар, лойиҳачилар ва пудратчиларни ўзига жалб этмоқда. Масалан АҚШдаги Стандартлар ва технологиялар Миллий институти (NIST)баҳоси 175 млн. долларда ўлчанадиган лабораторияга эга бўлган нанотехнология корпусини қурди, лойиҳачиларнинг фикричабу маскан ички муҳит оламини назорат қилишнинг энг етук биноси бўлиб қолиши эътироф этилмоқда. Ички ҳаво ҳарорати ўзгаришининг тебраниши ± 0,01°С дан ошмайди, тебранишларнинг сатҳи 2500 µm/с чегарадан ташқарига чиқмайди, 1 µA ва 1 µV гача бўлган аниқликда ўтказиладиган тажриба(эксперимент)ларга электр токининг таъсирини бартараф этиш мақсадида бинодаги электрузатгичлар алоҳида (маҳсус) изоляция билан қопланади яъни муҳитнинг электромагнитли чангланишининг олди олинади. Бундай хоналар “clean rooms” (тоза хоналар) деган ном олган ва улар наносатҳда (нанодаражада) ишлайдиган лабораторияларнинг ажралмас қисмидир. Бугунги кунда бетон тоза хоналарни тиклашда зарур бўлган материал деб ҳисобланилмоқда. Бетоннинг ажойиб демпфирланадиган хоссаларни ўрганиш ўтган асрнинг 30 йилларида бошланган эди, лекин унинг мустаҳкамлиги ва эластиклик модулини модификациялаш билан параллел равишда бу хоссаларни

яхилашнинг усулларини ишлаб чиқишга етарлича эътибор ва аҳамият ажратилмади. Ҳозирги вақтда Калифорния университетида бундай изланишлар олиб бориляпти ва мутахассислар бетонга маҳсус қўшилмалар (стирал бутадиен латекслар ва ўсимлик ёғи) киритиш,С/Ц нисбати, структура, тўлдирувчилар ва арматураларнинг бир неча турларини ўзгартириш билан унинг демпфирланадиган хоссаларини ўзгартиришнинг маълум бир усулларига эришишди. Агар бетон узоқ бўлмаган ўтмишда тажрибахонали нанотехнологик биноларнинг фақат пойдевори ва таянч конструкциялари учун маъқул келадиган ашё сифатида қаралган бўлса, бугунги кунга келиб, бетон хоссаларини такомиллаштириш мақсадида нанотехнологиянинг ютуғларини қўллашнинг объекти сифатида эътироф этилмоқда. Бетон ва темирбетон бўйича Германияда ўтказилган навбатдаги 49-Миллий Конгрессда бетондан қуриладиган замонавий қурилишнинг ва нанотехнология ютуғларини қўллашнинг кўплаб долзарб масалалари (маърузаларнинг мазмуни BFT журналининг 2005 йилги 2-сонида ифода этилган) кўриб чиқилди. Конгресснинг “Келажак бетони – нанотехнологиядан ултраюқори технологиялар бетонига ўтиш” деб номланган маҳсус сессиясида бу соҳада немис технологиясининг ютуғларини белгилаб берадиган изланишлар натижаларидан у ёки бу меъёрда фойдаланилаётганлиги муҳокама қилинди. Профессор М. Шмидтнинг “Бетон хай-тек ашёлари сафига чиқиш йўлида” деб номланган маърузасида яқин келажакда бетоннинг пўлатга қараганда (нисбатан) самаралироқ қўлланилиши ҳақида ишончли сўз юритди. DIN 1045 (1998й.) деб аталувчи немис меъёрларида бетоннинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги В55 гача меъёрлаштирилган бўлса, DINEN 206 (2003й.) меъёрий ҳужжатда эса бу мустаҳкамлик деярли икки марта ошган. UHPC нинг замонавий конструкцияларида бетоннинг сиқилишдаги мустаҳкамлигини 200 МПа (2000 кг/см 2 ) ва ундан юқори қийматларга кўтаришга етарлича енгил ва ишончли даражада эришилган, бироқ хозирги кунда унинг чўзилишдаги мустаҳкамлиги 15 МПа дан ошмайди, бетондаги

пўлат ва юқори мустаҳкамликка эга бўлган синтетик фибра(тола)ларнинг улуши 2-3% гача оширилганда унинг эгилишдаги чўзилиш мустаҳкамлиги эса 50 МПа ташкил этади. UHPC конструкцияларидаги олдиндан тарангланган арматуралар бетон конструкцияларда ёриқлар пайдо бўлишининг батамом олдини олиш имконини беради. UHPC конструкциялари кўндаланг кесими сезиларли даражада кичик (кам) юзага эгадир. Бундай конструкциялардаги бетоннинг зичлиги юқори бўлади. Бундай зичлик нафақат бетон, балки конструкциядаги пўлат арматураларнинг турли зарарли омиллар ҳамда музлаш–эриш циклининг таъсирида юзага келиши мумкин бўлган коррозиянинг тарқалишига тўсқинлик қилади. Фан ва саноатнинг бошқа тармоқларида қўлланилаётган нанотехнологиянинг ютуғларидан фойдаланиш билан бетон зичлигини ошириш учун унинг структурасига нанозаррачалар киритилиш мумкин, боғловчилар эса квазиатомли сатҳда (даржада) такомиллаштирилган бўлади, бу эса бетоннинг батомом янги ва ноёб хоссаларга эга бўлишига замин яратади. Нанонайчалар 1991 йилда Японияда ихтиро қилинган бўлиб, унинг узилишга мустаҳкамлиги пўлатникидан деярли 100 марта катта бўлган. Бундай мустаҳкамликка эга бўлган нанонайчаларнинг пайдо бўлиши “Космик лифт” (“Коинот лифти”) деб ном олган халқаро лойиҳанинг яратилишиига замин яратди.Хозирги вақтда бу лойиҳа NASA тасарруфида ишлаб чиқиш стадиясида турибди. Бу трубкалар темирни занглашини деярли тўхтатади. Ўтказилган тажрибалар шуни кўрсатадики жуда кам миқдордаги нанонайчаларнинг нанотолалар сифатида киритилиши композитнинг механик ҳарактеристикаларини яхшилайди. Нанотоланинг матрица билан қовушқоқлиги (горизонтал йўналган кучга қаршилик кўрсатиши)ни яхшилаш йўналишида илмий изланишлар давом эттирилиши кўзда тутилмоқда. Ф.Деннинг маърузасида UHPC ни тайёрлаш технологиясига оид саволлар кўриб чиқилган. UHPC учун бетон ва қоришма тайёрлашда қўлланиладиган техникалар модернизация қилиниши талаб этилади.

Профессор Е. Фелинг баланд бинолар ва катта оралиқларни ёпишда пўлатдан ишланган конструкцияларга нисбатан UHPC дан тайёрланган контрукцияларнинг кенг қўлланиши тўғрисида олдиндан анча батафсилроқ башорат қилган эди. UHPC дан тайёрланган контрукцияларнинг амалда қўллаш тажрибасини профессор Ж. Валравен олдинга сурди. Нидерландияда канал қирғоқларини тўсиш учун шпунтли тўсиқлар тайёрланди ва муваффақиятли қўлланилди. 1 м 3 UHPC нинг баҳоси одатдаги В65 бетон баҳосидан сезиларли даржада (4 марта) қиммат туради, лекин қозиқларни ишлаб чиқаришга уларнинг кўндаланг кесимини кескин камайтириш туфайли одатдаги бетоннинг 35% сарфланди холос. UHPC нинг бошқа устунликларини уйғунлаштириш эвазига шпунтли тўсувчи конструкцияларнинг бутун таннарҳи одатдаги бетон таннарҳидан ошмади. UHPC ва одатдаги бетон самардорлигини аниқлашда 1 м 3 бетон таннарҳидан эмас, балки 1 м 3 конструкциянинг таннарҳини ҳисоблашдан келиб чиққан ҳолда нисбатан баҳолаш анча тўғрироқ бўлади. Бундай фикрни Японияда олдиндан тарангланган арматурали ва UHPCдан тикланган, оралиғи 60 м бўлган пиёдалар кўприкни вазни одатдаги бетондан тайёрланиши мумкин бўлган кўприк вазнининг 20% ини ташкил этади, кўприкнинг умумий таннарҳи эса одатдаги бетондан қурилган кўприкка нисбатан 5% арзон бўлганлигини ҳам таъкидлаш жоиздир. Нанобетон - башоратлар ва хақиқат Ҳозирги вақтда телеэкранлар орқали нанотехнологияларнинг устувор ривожланаётганлиги тўғрисида эълон қилингандан кейин, тортишувлар ва тушунмовчиликлар юзага чиқмоқда, астасекин улар ҳақидаги батафсил тушунчаларнинг ўсиши афсонага айланмоқда. Цементнинг мустахкамлигини ўсиши асосан арматуралаш ҳисобига ҳосил қилинмайди, балки кристалланиш жараёнларининг йўналтирилган тартибда ўсиши эвазига ҳосил қилинади. Нанотрубкалар цементли эритмада (қоришмада) кристалларни “туғувчи” сифатида ўзини тутади, лекин улар нуқтали шаклга эмас, балки чўзинчоқ (бўйига узайтирилган) шаклга эга бўлади,

кристаллар чўзилган ҳолатда ҳосил бўлади. Якка ҳолда ҳосил бўлган кристаллар бир-бирларига ёпишгандай уланади, қисман устма-уст ўсиб боради ва бутун цементли тошни ягона яхлитликка қамраган ва боғлайдиган фазовий тармоқни ҳосил қилади. Структура ҳосил қилиш жараёнига аралашишининг ушбу усули цементнинг тошининг мустаҳкамлигини фақатгина 30-40 фоизга ошириш имконини беради. Бетон структурасига макросатҳда кескин таъсир кўрсатишни бошқа усулда амалга ошириш мумкин. Наномодификаторларни олдинги ҳолатдаги сингари бевосита қотирувчи сувга эмас, балки пластификацияловчи қўшилмалар таркибига киритиш мумкин. Наномодификаторларни киритишнинг бундай усулида пластификацияловчи қўшилмаларнинг самарадорлиги (эффективлиги) кескин ўсади. Қурилиш ашёларида нанотехнологияларнинг келажакдаги истиқболи Минерал боғловчи моддалар асосида бетон ишлаб чиқаришдаги нанотехнология элементларини кўриб чиқсак. Олдиндан белгиланган хоссага эга бўлган сифатли маҳсулот олиш мақсадида, атом-молекуляр даражада цемент тоши ва бетон тузилиши ташкил топишини бошқаришга имкон берадиган нанотехнологиялар кўриб чиқиляпти. Кескин рақобат шароитларида, замон талабига жавоб берадиган қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш, фақатгина замонавий технологиялар асосида ва шу соҳаларга киритилган ютуқларни ҳисобга олган ҳолда мавжуд бўлади. Технология ҳақида гапирар эканмиз, бу фақатгина маҳсулот ишлаб чиқариш ва маҳсулотга ишлов бериш усулларининг йиғиндиси эмас, балки бу алоҳида фан эканлигини эсда тутишимиз керак. Бу фан, маҳсулот ишлатилиш хоссаларини ўзгартиришга қаратилган бўлиб, уларни ишлаб чиқаришда самарали ва тежамкор ечимлар қидиради ва физик- кимёвий, механик ва бошқа қонуниятларни ўрганади. Нанонайчалар цементнинг қотиш жараёнида унда парчаланиб, ашёнинг мустаҳкамлигини оширади ва 14.2- ва 14.3-расмларда кўрсатилган нанонайчаларга айланади.

14.2- расм. Чўзилишга 14.3-расм. Нанонайчалар катталаштирилган кўриниши. мустаҳкамлиги пўлат арматурага нисбатан 100 марта катта бўлган нанонайчалар. Нанонайчалар тушунчасига, аввваламбор «нозик технология» атамаси қўлланилади. Бу технология ашё олинишини атом-молекуляр даражасидаги жараённи бошқаришга имкон беради. Бу эса йуналтирилган кенг миқёсдаги ашёшунослик ва қурилиш ашёшунослиги ҳақида гапиришимизга имкон беради. Кимёвий технологиялар асосларидан хабардор бўлган қурувчи-технолог учун нанотехнология услубларини ўрганиш катта қийинчилик туғдирмайди. Нанотузум ва наножисмлар олишнинг бир неча тури мавжуд. Улардан бири тизим компонентлари олинишига қаратилган бўлиб, атом-молекуляр жараёнларни бошқариш орқали у ёки бу жараённи олиб бориш ва уларни фақатгина нанозаррачалар миқёсида эмас, балки берилган тартибдаги ҳажми, сони ва оғирлиги бўйича саралаб олиш имконини беради. Физик-кимё, коллоид кимё, юқори дисперс системаси ва пардалар борасидаги билимлар, ПАВнинг ғаройиб хоссалари, сув ва қаттиқ заррачаларнинг механик-кимёвий фаоллашувида эришилган ютуқлар боғловчилар асосида олинадиган ашёларни квалиметрик хусусиятларда жуда юқори натижаларга эришиш имконини яратади. Цемент клинкерининг қотиш жараёнлари ҳароратга, цемент тошининг суюқ «ишқор» фазасига, вақтга, қўшилма миқдори ва турига ҳам боғлиқ. Минерал

боғловчиларга хос гидратация ашёларини физик-кимёвий жараёнлари атом- молекуляр даражасида бўлгани учун, нанотехнологик жараёнларнинг типик шакли ҳисобланади. Бу эса, цемент тошининг қотиш жараёнларини бошқариш, зарур бўлган асослардаги янги тузилишларни олиш имкониятлари борлигини англатади. Масалан, гидрат сувининг фаоллашган миқдори, турли ўлчам ва шаклли кристалларни, совуққа, ҳаво ва зарарли муҳитга чидамлиликни ҳамда бошқа хоссаларни яхшилайди ва керакли юқори мустаҳкамликга эришишга ёрдам беради. Цемент тошининг асосий мустаҳкамлигини кристалл ва кристалл панжаралар таьминлаб беради. Гидратли янги тузулишларни ташкил қилишда уларнинг ўлчамлари 10 -7 -10 -9 нм бўлади. Кристаллар орасида, ўлчамлари 10 -9 бўлган гидратация маҳсулотлари жойлашади. Улар бўшлиқларни тўлдириб, янги тузилишларни жипслаштириб туради. Бундай жипслашишнинг натижалари икки хил. Узлуксиз гидратацион жараёнларни ва субмикрокристалларни йиғилиб қолишини ҳисобга олганда, ҳосил бўлаётган тузулишнинг «метастабильности» ни ёдда тутиш керак. Бундай нанозаррачаларни тарқоқ ҳолатда ўсиши ва ўзаро боғланиб қаттиқлашадиган тизимда иккита жараён рўй беради: ўта мустаҳкам тузилиш яратиш ва уни бузилиши ва нанонайчаларни яна қайтадан ўсиши, аста-секин микродарзларни мустаҳкам яшаши каби жараёнлар юз беради. Гидратацион жараёнларни энг нозик томонларига тегишли билимларни қўллаш ва уларга боғлиқ нанозаррача тузилишларни ҳосил қилиш жараёнлари, ҳар турдаги модификаторлар таьсирида таркибида цемент бўлган тизимларни «легирование» қилиш имкониятларини очиб беради. «Легерирование» сўзи, немисча legiren – “ўтказмоқ” ва лотинча ligo – “боғлайман” деган маьноларни билдириб, бегона атомларни олиб бошқа бир тизимга боғлашини англатади. Цементли, гипсли, оҳакли ва органоминерал қўшилмалар билан аралаштириб олинган композитлар, яьни углерод найчалари ва юпқа микрозаррачали фибралар (калта толасимон композит) билан арматуралаш кўпинча

бифуркацион жараёнларни келтириб чиқаради. Бунинг натижасида ашёларда аввал кузатилмаган хоссалар ва хусусиятлар пайдо бўлади. Кўпчилик қурилиш ашёларини ишлаб чиқариш (бетон, сопол, асбестбетон ва бошқалар) коагуляцион-кристаллизацион жараёнлар билан боғлиқ. Худди, микро- ва макротузилиш ташкил топиш қонуниятлари сингари, дисперс фаза ва суюқ муҳит жараёнлари композитини бошқариш мушкуллигича қоляпти. Бу фазовий ўзгаришлар борлиги билан тушунтирилади. Бу эса ўз навбатида фақатгина кукун заррача ўлчамларини ўзгариши эмас, балки заррачалар шаклини ўзгариши билан белгиланади. Айнан шу ерда коагуляцион тузулмадан ташқари кристаллизицион жараён ҳосил бўлади. Бугунги кунда нанотехнология томонидан бетон, қоришма, паста минерал боғловчилар асосида, ишлаб чиқаришда кенг қўлланиладиган усуллардан бири бу - қўшилмалар ишлатишдир. Шу қаторда ПАВ (юзаси фаол модда) ашё хоссаларини олдиндан беглилаб беради. Такомиллаштирилган қўшилма қаттиқ, суюқ ва газсимон бўлиб, улар моддалараро боғланиш тизимларида намоён бўлади. Нанотехнология асосида олинган қўшилмаларни ишлатиш ва умуман нанотехнологияларни барча усулларини қурилиш саноатида турли комбинациялар орқали олинадиган маҳсулотларни олишда ишлатиш ва таҳлил қилиш, аниқ мақсадга қаратилган йўналишли молекуляр инженерликни кенг миқёсда қўлланса қурилиш ашёшунослигида инқилобий ўзгаришлар рўй беради. Цементни қайта туйиш Порландцементни ишлатишдан олдин уни қайта туйиб нанозаррачалар миқдорини кўпайтириш технологияси амалда қўлланилмоқда. Бунинг натижасида сув билан реакцияга киришадиган цемент заррачалар сони ортади. Оддий портладцементда унинг умумий заррачалар сонидан фақатгина учдан бир қисми реакцияга киришади, қолган заррачалар эса тайёр ашёларда «инерт» тўлдирувчи вазифасини бажаради. Қайтадан туйилган портландцементда умумий заррачаларни 80–90% сув билан реакцияга киришади. Натижада цементни тежаш имконияти туғилади.

Ундан ташқари оз миқдорда бўлса ҳам нанозаррачалар буюм мустакҳкамлигини тубдан оширади. Шу сабабдан, АҚШда цемент танқислиги йўқлигига қарамай, уни қайта туйиш услуби кенг қўлланилади. Цементни қайта туйиш жараёнлари «планетар тегирмон» ларида амалга оширилади. Олимлар шакарни қайта ишлаш натижасида чиқадиган иккиламчи шакар қизилчасини (дефекат) пенобетонларда майда тўлдиргич сифатида ишлатилиши борасида бир нечта тажрибалар ўтказилди. Тажрибалардан нанокукунли, ширин қизилча билан тўлдирилган кўпикбетонларни дарзга чидамлилиги ошди. Кўпикбетон блоклар зичлиги 250 кг/м 3 , сиқилишдаги мустаҳкамлиги эса 0.5МПа ни ташкил этди. Кўпикбетонда фақат цемент ишлатилганда, одатда унинг мустаҳкамлиги 0.3МПа дан ошмайди. Бетондаги нуқсонларни йўқотадиган ва занглашга қарши наноқоплагичлар Темир қурилмаларида занглаш масалалари жуда катта муаммо туғдиради. Ҳисоб китобларга кўра темир конструкцияларни занглашдан Европадаги йиллик зарар 200 млрд. евро ва АҚШни ўзида эса 270 млрд. еврони ташкил қилади . Хром оксиди билан қоплаш усули катта зарарлигига қарамай ханузгача занглашга қарши қопламаларда кенг ишлатилмоқда. Иқтисодиётга, табиатга ва инсон соғлигига ушбу усулнинг келтираётган зарари, олимларни янги турдаги ҳимоя қопламаларини яратишга ундаяпти. Янги авлод қоплагичлар таркибида инсон ёки табиатга зарар етказадиган қўшилмалар бўлмаслиги зарур. Бундай қопламалар бошланаётган занглашни тўхтатиш хусусиятига эга бўлиши керак. Нанотехнологиялар асосида олинган кўп қатламли нанотузилмалар темирнинг занглашини олдини олади. Темирни занглашга қарши қоплагичлар билан қоплашдан олдин темир юзасини ультратовуш нурлари билан ишлов бериб кейин нанозаррачалар ҳолидаги полиэлектролитлар ва ингибиторларни суртиш назариясини немис олимлари услуби қўлланилмоқда. Темир сиртида ҳосил бўлган қатламлар фақатгина ташқи таьсирга жавоб бермасдан, ўзининг тузилишидаги ўзгаришлар ҳосил бўлган занг қатлами қўшимча муҳофаза вазифасини ҳам ўтайди. Бу технология ўз ичига электростатик майдонда, бир–бирига қарама-қарши

зарядли бўлган заррачаларни, полиэлектролит ва ингибиторлар ёки нанозаррачаларни нанометрли аниқлик билан қопламани мультифункционаллигини таьминлайди. Таклиф қилинган занглашга қарши охирги янгиликларидан яна бири алюмин оксидли суюқликга ботирилган темирга интенсив ультратовуш нурланиши билан ишлов берилишидир. Ультратовуш нурланиши орқали берилган ишлов, полимер қатламларининг темир сиртига мустаҳкам ёпишиши ва кимёвий бирикиши алюмин сиртини яна чидамлилигини таъминлайди. Ультратовуш нурланиши ишловидан кейин алюмин қатламининг умумий қалинлиги 5-10 нм бўлган полиэлектролит ва ингибиторлар ташкил топади. Нанотехнология ва иқтисод Сўнгги йилларда иқтисоднинг реал сектори томонидан илм ва фан дунёсининг фундаментал изланишларидан нанотехнология ютуқларини амалда қўллашга ўтиляпти. Россияда 2010-йилгача нанотехнологияларни ривожлантириш мақсадида яратилган Федерал Дастур томонидан 30 млрд. рубль ажратилди. Россия ва МДҲ давлатлари бўйлаб наноашёлар яратиш технологияларига ҳаражатнинг умумий кўлами 10 млрд. АҚШ $. ташкил қилади. «Оврўпа кенгаши» мамлакатларида бўлса, наноашёларни ва нанотехнологиялари бозори кўлами 2,5 млрд. еврони ташкил қилади. 2010-йилга келиб мутахасислар башоратига кўра бу йўналишга сарфланадиган маблағ 100 млрд. еврони ташкил қилади. Оддий қиздириш (накаливание) чироқлари ўрнига сариқ ёки кўк светодиодлар қўлланиши, электр қувватини 5-7 марта тежайди. Бу каби ёруғлик манбаиларига ўтилса, бир йиллик тежалган электр қувват эвазига 30 йил янги электр қуввати станцияларини қурмаслик мумкин. Иссиқлик ўтказиш коэффитценти катта ва таркибида темир нанозаррачалари бўлган суюқликларни замонавий совутиш системаларида, иссиқликни тез ўтказувчи ашёлар сифатида қўллаш мумкин. Нанотузулишлардан ишланган қопламалар қуёш нурлари остида ўз–ўзини «тозалаш» хусусиятига эга. Келажакда бу каби технологиялар асосида ўзини

ўзи тозалайдиган қурилиш ашёларини яратишга имкон бор. Қурилиш соҳасида нанотехнологиялар ривожланиш кўламларини аниқлаш мақсадида уларни қурилиш ашёларига нанотехнологиялар киритишнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидагича. Бундай баҳолашга ўтишдан олдин, нанотехнологияларга доир умумий тушунчаларни яна бир бор аниқлаштириб чиқсак. Айрим олимлар дастлабки ҳом ашёни узоқ вақт давомида механик усулда туйишга – нанотузилма олишга қарагандай қарайди. Лекин электрон–микроскопик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, механик туйишнинг чегаралари бўлиб, туйилган кукун модда заррачалари бир дақиқанинг ўзида бир-бирига ёпишади ва ҳатто ҳаводаги намлик ҳисобидан кимёвий реакцияга киришади. Наномодификатор билан ўзаро ёпишиб қолган нанотузулмаланган сув, фуллероид ҳом ашёлар асосида, цемент қоришмаси ёпишқоқлигини 1,4-1,7 марта камайишига олиб келади. Наномодификатор қоришмасида қотиш жараёни бошланиб, 50-55 дақиқа ўтгач, унинг ёпишқоқлиги тубдан ошиши кузатилади. Ўзаро ёпишиб қолган наномодификациялашган (нано-воситасида хоссаларини ўзгариши) цемент қоришмасини ёпишқоқлик кўрсаткичи аввалига ўзгармайди, кейин қотиш жараёни тезлашади. Электр, магнит ва электромагнит ёки узунасига берилган электромагнит майдони сув кавитациясини генератор нурланиши орқали ёки бошқа усуллар билан сув тузулишига таьсир кўрсатиши катта қизиқиш уйғотмоқда. Бундай фаолллаштирилган сувнинг бетон мустаҳкамлигига таьсири тўғрисидаги тадқиқотлар натижаларини жамласак, оддий сувга қараганда, фаоллаштирилган сув бетонни сиқилишга бўлган мустаҳкамлигини 30-35% га ва кўпикбетонни 50% га оширади. Бу янги қурилаётган бинонинг умумий оғирлигини ва пойдеворга бўлган босимни 10-20% камайтиришга имкон беради. Шу қаторда фаоллаштирилган сув устида олиб борилаётган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, у орқали бетоннинг қотиш даври қисқаради.

Яқин келажакда бир неча турдаги наномаҳсулотларни ўзаро қўшиб ишлатиш қўлланилади. Бу борадаги изланишлар бизга кўпгина хоссалари ноёб бўлган ашёларни ишлаб чиқаришда қўл келади. Иқтисодий томондан етарлича маьлумот йўқлиги сабаб, фақат бетонларга доир қисқача баҳо бериш мумкин. 2 ёки 3 қаватли биноларда цемент ҳаражати 1 м 2 га 140 кг атрофида. 22 қаватли бинолар учун эса 1 м 2 га 400 кг ни ташкил қилади. Фаоллаштирилган сувнинг ишлатилиши, цементни 10% га тежашга имкон беради. Ҳозирги кунда дунё бозорида нанонайчалар баҳоси 1 $(АҚШ)/грамм. Цемент баҳоси 100 $(АҚШ)/тонна. Ҳисоб китоблар шуни кўрсатаяпдики, фаоллаштирилган сув қўлланиши иқтисодий томондан оқланган. Чунки бундай сув ишлатилганда 2-3 қаватли биноларга цемент ҳаражати 1.4$(АҚШ)/м 2 ва 22 қаватли биноларда 4$(АҚШ)/м 2 дан ортмайди. Лекин қурилиш соҳасига нисбатан илғор саналган электр жиҳозлар, тиббиёт ва бошқа соҳаларда нанотехнологиялар қўлланишига назар ташласак, қурилишдаги ютуқлар унча баланд савияда эмаслигини кўрамиз. Нанонайчаларнинг энг кам баҳоси 1$(АҚШ)/грамм бўлганида, уни қоришманинг умумий оғирлигидан 0.05% қўшилади. Бунда қурилиш баҳоси қимматлашади. Лекин айрим биноларда нанонайчалар ёрдамида уларни умумий оғирлигини камайиши кузатилади. Олинган натижалар нанонайчаларни қимматлигидан далолат бергани учун, келажакда нанонайчалар ва умуман нанотехнологияларини ишлаб чиқаришнинг иқтисодий томондан самарали усуллари уйлаб чиқилиши кераклигини тақозо этяпти. Механик усулда фаоллашган суперпластификатор С-3ни қуруқ қоришманинг цемент оғирлидан 0.5% ва 0.88% ларда ишлатилиши, сиқилишга бўлган мустаҳкамликни 30% га ва эгилувчанлигини 43% гача кўтаради. Нанонайчаларнинг ҳом ашёларга 0.05% миқдорида қўшиш мустаҳкамликни 2 марта оширади. Бетонга қўшиладиган нанонайчалар миқдорини 3% гача кўпайтирсак унча сезиларли ўзгаришлар юз бермайди. Ундан ташқари тадқиқот

натижалари қоришма ҳароратига, сувнинг умумий хоссаларига ва бошқа хусусиятларга боғлиқ. Масалан, ҳар хил миқдордаги туз ва бошқа минераллар миқдори бўлган оддий сувни ишлатилиш умуман қониқарсиз натижаларга олиб келади. Энг сифатли сопол ашёлар олишда нанотехнологияни қўллаш энг катта самара беради. Сифатли шаффоф сопол одатда куб шаклидаги кристалли тузулмаларга эга бўлган моддалардан ҳосил бўлади. У икки томонлама нур синиши сабабли, нур тарқалиши камаяди. Сифатли шаффоф сопол олишда, заррачалар хаддан зиёд катталашиб кетмаслиги учун, нанокукунни пиширилиши паст ҳароратларда олиб борилиши керак. Ҳосил бўлган кукундан намликдаги зичлиги 60-63% ни ташкил қилган тугмачалар олинади, уларнинг ўлчамлари 50 нм дан ошмайди. Кейин тугмачаларни 1400 градусда зичлаш жараёнида пишириб олинади. Натижада шаффоф тугмача заррачалар ҳосил бўлади. Уларнинг якуний зичлиги 98% бўлиб, ўртача 400 нм узунликда бўлади. Ўлчамлари 4-10 нм бўлган заррачани ноорганик боғловчилар билан қўшиб ғоваклиги 60-65% бўлган енгил шаффоф сопол олиш мумкин (одатий технологияларда бу кўрсаткич 40-42% дан ошмайди). Бу эса юқори сифатли серғовак фильтр сопол буюмлар олиш имкониятини беради. Уларни саноат қувурларида қуйқа (суспензия) ва кран сувини тозалашда қўллаш мумкин. Ундан ташқари нанокукунли ноорганик боғловчилар билан олинган зич сопол буюмларни пишириш ҳароратини 1700 градусдан 1400 градусгача пасайтириш мумкин. Мисол учун нанозаррача даражасидаги алюмин оксидини (Al2O3) ноорганик боғловчиларга 2-4% миқдорида қўшилса қоришмани нам ҳолатдаги ёйилувчанлиги, майин қолипланиши тубдан ўзгаради, натижада мураккаб шаклдаги сопол ашёларни олишга имкон туғилади.

Нанотехнологиялар учун шароит Нано технология фани барча тадқиқотларни наномасштабларда олиб боради. Шу сабабдан асбоб-ускуналар ҳам «нано» даражасидаги талабларга жавоб бериши керак. Улар ёрдамида бир неча нм ўлчамларига эга бўлган геометрик шаклларни кесиш, бир қанча молекула қалинлигида жисмлар яратиш ва умумий ўлчамлари нм 2 дан катта бўлмаган юзаларни ўлчаши мумкин бўлган технологиялар яратиш керак бўлади. Наноизланишлар олиб бориладиган тажрибахоналар овоз ёзиш студиялари сингари акустик хусусиятларга эга бўлиши керак. Айрим чанг заррачалари товуш тебранишидан келиб чиққан тўлқинлар орқали ҳаракатга келиб, уларнинг ўлчамлари 100-1000 нм гача бўлиши мумкин. Шу сабабдан келиб чиқадиган тебранишлар катталиги инсон қабул қила оладиган даражасидан 3-4 марта кичик бўлиши керак. Наноизланишлар учун мўлжалланган хоналарда механик тизимлардан келаётган қувватни қабул қилиши 100 марта катта бўлиши керак. Демак, бу турдаги хоналар ноёб ва улар қурилишига ишлатиладиган ашёлар ҳам ноёб бўлиши керак. 2003 йил мобайнида нанодаражада ишлаш учун мўлжалланган маҳсус тажрибахоналар қурилди. Улар орасида АҚШдаги Cornell ва Northwestern универститетидаги, Лондон универститетколлежидаги, Тайвандаги «тоза хона» тажрибахоналари алоҳида ўринга эга. Бу турдаги тажрибахоналар баҳоси 12 млн. дан 60 млн. АҚШ гача боради. Аммо нанотехнологиядаги тажриба ишларига ташқи муҳит таьсирини янада камайтириш уларнинг таннарҳини янада оширади. Мисол учун, АҚШ нинг Миллий стандарт ва технология Институтида ҳаво ҳароратини ±0.01 градусгача бошқарса бўладиган тажрибахона баҳоси 700 млн. АҚШга тушади (умумий майдони 15.000м 2 ). Нанотехнология тажрибахоналари борган сари тебраниш даражаларига бўлган талабларни оширяпти. Оддий одам тебранишлар сезиш чегараси 500 um/ сек. бўлса, замонавий электрон микроскоплар учун тебраниш чегараси 15-25 um/сек дан ошмаслиги керак. Кўпчилик тажрибахоналарда тебраниш даражасининг катталигига бўлган талаблар ундан ҳам юқоридир. Аслида энг қулай тебраниш даражаси 3-6 um/сек дан ошмаслиги керак. Бундай

тажрибахоналарни қуришда ишлатиладиган энг самарали ашё - бетон ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Қосимов Э.К. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. Ўқув қўлланма. Тошкент. “О” АЖБНТ” маркази, 2003 й. 2. Ҳамидов ва б. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси. Дарслик. “Шарқ”, Тошкент , 2005 y. 3. Хамидов А. Қурилиш материаллари, буюмлари ва металлар технологияси фани таълим технологияси (ўқув-услубий мажмуа), НамМПИ.2012 й. 4. Ҳамидов А. Ризаэв Б. Мадумарова Х. Қурилиш материаллари фани машғулотларини интерфаол стратегиялар қўллаб ўтиш учун методик ишланмалар. Нам МПИ, 2005 – 2013 йиллар. 5. Ҳамидов А., Ризаэв Б., Мадумарова Х. Қурилиш материалларидан тажриба ишларини бажариш учун услубий кўрсатмалар тўплами. НамМПИ.2012 йил. 6. Попов Л.Н. Қурилиш материаллари ва буюмлари фанидан лаборатория ишлари Т. 1992й. 7. htt’://dwg.ru/bor/S20.

O'xshashlar

Давлат органларининг шаҳарсозлик фаолияти соҳасидаги ваколатлари

Ўрта асрлар даври архитектураси

Биноларнинг функционал, ҳажмий-режали, композицион ва конструктив схемалари. Қурилиш стандартлаштирилиши ва унификацияси

Муаллифлик назорати

Роман даври архитектураси