Металл қурилиш материаллари

Металл қурилиш материаллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

108 KB

Ko'chirib olish

Металл қурилиш материаллари ва буюмлари Режа: 1. Металл ҳақида умумий тушунчалар. 2. Металларнинг турлари. 3. Пўлат ва чўян ишлаб чиқариш.

Пўлат ишлаб чиқаришда ёқилғи сифатида асосан табиий газ, электр, аргон гази ишлатилади. Шунингдек, электр тошқол билан қайта эритиб махсус пўлат олиш, электр нури билан эритиш, плазмали ёй билан эритиш усуллари пўлат олишда кенг тарқалган. Саноатдаги иншоотлар жуда мураккаб технологияларга асосланган. Барча ишлаб чиқариш жараёнлари автоматлашган механизмлардан ташкил топган. Сифатли пўлат ишлаб чиқаришда кислород-конвертор ҳамда пўлатни узлуксиз қуйиш технологияси энг самарали деб ҳисобланмоқда. Бундай усул билан қуйилган пўлат қуймаси киришмайдиган ва нуқсонсиз бўлади. Қурилиш материаллари ичида рангли темирлар ва улар аралашмасидан олинаётган эритмалар алоҳида ўрин тутади. Жумладан, алюмин ва улар асосида олинадиган бошқа рангли темир буюмларнинг қурилишдаги салмоғи каттадир. Рудадан қўрғошин, рух, кадмий, германий, селена, индий, галлий ва шу сингари рангли темирларни ажратиб олиш технологиялари мавжуд. Темир саноати ўсиши билан иккиламчи тошқоллар миқдори ортмоқда. Тошқолдан янада самарали Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш оғир саноатнинг асосий вазифаларидан ҳисобланади. Углеродли темир эритмаларидан олинадиган ашёларга асосан пўлатни киритиш мумкин. Пўлатни юқори ҳароратда эритганда ёки совитганда углероднинг камайиши ёки ортиши хисобига пўлатнинг хоссалари кескин ўзгаради. Эритма таркибида углерод миқдори 2 % гача бўлса – пўлат, 2 %дан ортса чўян деб аталади. Пўлатда углерод 1 % бўлса, унинг эриш ҳарорати 1539°С га тенг. Кристалланиш жараёни 1490°С да бошланиб, 1320°С да тугайди. Ҳарорат 910°С ва 758°С га тушганда эритма қаттиқ ҳолатга ўтади. Совиш жараёнида темир углеродли пўлат эритмасининг тузилиши ҳар хил ҳолатда бўлади: Цементит. Эритмада углерод микдори 6,7 %гача бўлганда ҳосил бўлади. Эритма совиши жараёнида ундаги цементит парчаланиб феррит ва графитга айланади. Цеменит жуда қаттиқ ва мўрт.

1-расм. Таркибида ҳар хил миқдордаФеррит – альфатемирдаги углероднинг қаттиқ эритмаси. Унинг мустаҳкамлиги ва қаттиқлиги кичик, қайишқоқлиги юқори. Перлит – таркибида 0,8 % углерод бўлган эвтектоид. У феррит ва цементитнинг майда кристаллари аралашмасидан иборат. Аустенит – гамма-темирдаги углероднинг қаттиқ эритмасидир. У қайишқоқ, кимёвий чидаши ва магнитсиз. Ледебурит – таркибида 4,3 % углерод бўлган эвтектид. У аустенит билан цементитнинг эритма ҳолатида бошланғич кристалларнинг аралашмасидан ҳосил бўлади. Ҳарорат 723°С га пасайганда, ледебурит таркиби асосан цементит ва перлитдан ташкил топади. Темирнинг хоссалари Қурилишда ишлатиладиган темирларнинг хоссалари махсус тажрибахонада механик ва технологик усуллар воситасида аниқланади. Темирнинг механик хоссаларига унинг чўзилишдаги мустаҳ камлик чегараси, оқувчанлик чегараси, чўзилувчанлиги, қаттиқ лиги, зарбдаги қайишқоқлиги; технологик хоссаларига эса суюқ ҳолатдаги оқувчанлиги; пайвандланиши, болғаланувчанлиги, электр токини ўтказувчанлиги, магнитланиши ва бошқалар киради. Чўзилишдаги мустаҳкамлик чегараси деганда темир намунани чўзганда унинг узилиш вақтидаги кучланиш тушунилади. Оқувчанлик чегараси – намунани чўзишда берилган куч ўзгармаган ҳолатда чўзилишнинг давом этиши. Чўзилиши – темир намунанинг бошланғич ва чўзгандан кейинги ўлчамларининг нисбати. Энг юқори кучланиш вақтида намунанинг чўзилиши билан қўйилган куч орасидаги фарқ пропорционал чегара деб аталади. Намунани синаганда илк бор пластик

деформация аломатлари аниқлангандан кейин юк олинади ва қолган кучланишга қайишқоқлик чегараси дейилади. Темир намуналар махсус чўзувчан машинада синалади. Бунда, юкнинг ортиши билан намунанинг чўзилиши эгри чизиқ билан ёзиб борилади ва уни чўзилиш диаграммаси деб аталади. Айрим темир намуналарни чўзганда чўзилиш диаграммасида оқиш чегараси деб аталадиган ясси чизиқ ҳосил бўлади. Бошқаларида эса юкнинг ортиши билан намуна бир текисда чўзилаверади. Таркибида ҳар хил миқдорда углерод бўлган пўлатнинг чўзилиш диаграммасини қуйидаги 1- расмдан қўриш мумкин. Темирнинг мустаҳкамлиги қаттиқлига орқали ҳам ифодаланади. Темирнинг қаттиқлигини унинг юзасига қўйилган пўлат золдирни катта куч билан босганда қолдирган изининг диаметри ва чуқурлиги орқали аниқланади (Брюнел усули) ёки бўлмаса олмос конусининг ботиш чуқурлиги орқали (Роквелл усули) топиш мумкин. Темир ишлаб чиқариш технологияси Чўян ишлаб чиқариш. Чўян – темир рудаси ҳамда темир чиқиндилари ва флюсларни эритиб олинади. Тоғ жинси таркибидаги темир ҳар хил моддалар кислород, олтингугурт ва ҳоказолар билан кимёвий бириккан ҳолатда бўлади. Чўянда темирнинг ҳар хил турлари мавжуд. Жумладан, 72 %гача магнитли темир (Ғе 3 О 4 ), 70 % қизил темир (2Ғе 2 О 3  3Н 2 О) лар бунга мисол бўлади. Шунингдек, чўян таркибида легирловчи аралашмалар бўлган (хром, никел, титан, марганец ва бошқ.) рангли темир рудасидан ҳам олинади. Темир рудасидан чўян ва рангли темирларни ажратиб олиш ҳамда эриш ҳароратини пасайтириш мақсадида эритмага флюслар ёки эритувчилар қўшилади. Чўян ишлаб чиқаришда ёқилғи ўрнида кокс (тошкўмирнинг қуруқ ҳайдалгани) термонитрацит, табиий газ ишлатилади. Темирга 2 % углерод қўшиб эритилса чўян ҳосил бўлади. Унинг таркибидаги Si , М n фойдали, Р, S зарарли аралашмалар ҳисобланади. Чўян олиш учун темир рудаси флюс,

ёнувчан моддалар қатлам-қатлам қилиб домна ўчоғининг энг юқори қисмидан тўкилади. Домна ўчоғи тик ўрнатилган, ички қисми ўтга чидамли глинозем тошлари билан қопланган пўлат шахтадир (2-расм). Домна ўчоғини қуйи қисмидаги чўян эритмаси билан суюқ тошқолнинг тарновлар орқали тушиши ҳисобига майдаланган хом ашё билан тўлғазиб турилади. Ўчоқнинг қуйи қисмидаги юқори ҳарорат юқоридаги хом ашё қатламларини қуритади ва ниҳоят у эрийди. Эриган чўяннинг оғирлиги тошқолга қараганда катта бўлгани сабабли, у домна ўчоғининг қуйи қисмига йиғилади (чўяннинг зичлиги 7803 кг/м 3 , тошқолники 2310 кг/м 3 дан 3030 кг/м 3 гача) ва тарнов орқали қолипловчи қозонга қуйилади. Чўян эритмаси юзасидаги суюқ тошқол уни оксидланишдан ва тез совишдан сақлайди. Суюқ чўян (1420 0 С) ўчоқнинг қуйи қисмидаги тарнов орқали қолипларга қуйилади. Темир саноатида суюқ чўянни босим остида ва марказдан қочирма (қувурлар, ҳалқалар ва ҳ.к.) усуллар билан қолиплаш технологияси кенг тарқалган. Қолипга қуйилган чўян тўла қаттиқ ҳолатга ўтишининг бошланғич дақиқаларида бироз кенгайсада, аммо совиганда 1 % га киришади. Қотаётган чўянни 980– 1050°С да 2–3 соат чиниқтирилса, бироз қайишқоқ хусусиятга эга бўлади. Бундай чўянни қотиш жараёнида икки пўлат рўла орасидан сиқиб ўтказилса, юпқа тасмасимон 2-расм. Домна ўчоғи: 1–суюқ чўян; 2– чўян эритмаси тушадиган тарнов; 3– суюқ тошқол; 4– суюқ тошқол учун

ҳолатга ўтади. Кейин уни тўла қотишидан олдин тешиш, кесиш ёки эгиш мумкин бўлади. Пўлат ишлаб чиқариш. Пўлат конвертор, мартен ёки электр ўчокларида олинади. Конвертор усулга кўра ўчоқдаги эриган чўянни бойитилган кислородли ҳаво билан тозаланади. Оксидлаш жараёнида пўлат чала оксидлар билан тўйинган бўлади. Пўлат хоссаларини яхшилаш мақсадида эритмага 51, Мп, А1 ва бошқа моддалар қўшилади. Мартен усулида пўлат олиш учун ўчоқ олов билан қиздирилиб, қайта ишланган чўян, пўлат парчалари ва флюс эритилади. Ёқилғи сифатида газ ёки суюқ ашё ишлатилади. Энг юқори сифатли пўлат олишда кислород- конвертор усули кенг ишлатилади. Бу усулга кўра, кислород суюқ чўяннинг устки қисмидан ҳайдалади ва пўлатнинг сифатли бўлишлигини таъминлайди. Пўлатни электр токи билан эритиб олиш усули чўян аралашмасининг оксидланишини тезлатишда ҳамда чала оксидланишининг олдини олишда қўлланилади. Чўян хоссалари. Тузилишига кўра чўянлар оқ ва кулранг бўлади. Бундай ранглар, чўянни иккига бўлганда унда цементит ёки графит борлигини билдиради. Оқ чўян мўрт ва жуда қаттиқ. У асосан пўлат ва болкалашбоп чўян олишда ишлатилади. Кулранг чўяннинг механик хоссалари асосан ундаги графит сингари моддаларнинг миқдорига боғлиқ. Мўртлиги бўйича оқ чўяндан кейин туради. Ишлатилаётган вақтдаги сиқилишга бўлган мустаҳкамлиги чўзилишга қараганда 3–4 марта катта бўлади. У асосан сиқилишга ишлайдиган буюм ва конструкциялар (устун, таянч таглик, оқова сув қувурлари ва ҳ.к.) тайёрлашда ишлатилади. Кулранг чўяннинг механик хоссаларини янада яхшилаш учун оқ суюқ чўянга махсус модификаторлар қўшилади ва юқори масъулиятли объектлар қурилишида ишлатилади. Болғалашбоп чўян юқори пластиклиги, қайишқоқлиги ҳамда қайта ишлаш осонлиги билан бошқа чўянлардан фарқ қилади. Оқ чўян нейтрал ёки оксидловчи (қум ёки симобда) муҳитда узоқ вақт (100 соат) давомида юқори

ҳароратда (980–760°С) қиздириб олинади. Бу жараён чўяннинг толиқиши деб аталади. Қурилишда пўлат, пластмасса, шишапластик, ситалл, шиша, сопол сингари ашёлар ишлатиладиган жойларда чўян ишлатилса анча қимматга тушади. Чўян асосан масъулият катта бўлган объектлар қурилишида ишлатилиши лозим. Масалан, оқова сув қувурлари ишлатиладиган жуда зарарли муҳитда чўян анча чидамлидир. Чўян хоссалари. Тузилишига кўра чўянлар оқ ва кулранг бўлади. Буидай ранглар, чўянни иккига бўлганда унда цементит ёки графит борлигини билдиради. Оқ чўян мўрт ва жуда қаттиқ. У асосан пўлат ва болгалашбоп чўян олишда ишлатилади. Кулранг чўяннинг механик хоссалари асосан ундаги графит сингари моддаларнинг миқдорига боғлиқ. Мўртлиги бўйича оқ чўяндан кейин туради. Ишлатилаётган вақтдаги сиқилишга бўлган мустаҳкамлиги чўзилишга қараганда 3—4 марта катта бўлади. У асосан сиқилишга ишлайдиган буюм ва конструкциялар (устун, таянч таглик, оқова сув қувурлари ва ҳ.к.) тайёрлашда ишлатилади. Кулранг чўяннинг механик хоссаларини янада яхшилаш учун оқ суюқ чўянга махсус модификаторлар қўшилади ва юқори масъулиятли объектлар қурилишида ишлатилади. Болғалашбоп чўян юқори пластиклиги, қайишқоклиги қамда қайта ишлаш осонлиги билан бошқа чўянлардан фарқ қилади. Ок, чўян нейтрал ёки оксидловчи (қум ёки симобда) муҳитда узоқ вақт (100 соат) давомида юқори ҳароратда (980—760°С) қиздириб олинади. Бу жараён чўяннинг толиқиши деб аталади. Қурилишда пўлат, пластмасса, шишапластик, ситалл, шиша, сопол сингари ашёлар ишлатиладиган жойларда чўян ишлатилса анча қимматга тушади. Чўян асосан масъулият катта бўлган объектлар қурилишида ишлатилиши лозим. Масалан, оқова сув қувурлари ишлатиладиган жуда зарарли муҳитда чўян анча чидамлидир. Шунингдек, суюқсаноат чиқиндилари учун ҳам чўян қувурлар кўп ишлатилади. Ҳозирги вақтда ишқаланишда зарар келтирувчи оқова сувлар учун икки қатламли темир тошқол қувурлари ишлатилмоқда. Бундай қувурлар марказдан

қочирувчи ускуналарда тайёрланиб, уларнинг ташқи қисми темир, ички қатлами эса тошқолдан ишланади. Пўлатнинг хоссалари. Қурилишда темир конструкциялар тайёрлашда асосан оддий углеродли, қиздириб қайта ишланган конвертордан чиққан, кам легирланган конструкциябоп пўлатлар ишлатилади. Динамик (тўсатдан таъсир этувчи куч) куч таъсирида ишлайдиган конструкциялар мартен ўчоғида эритилган ёки кам легирланган пўлатлардан тайёрланади. Қурилишда пайвандлайдиган конструкциялар тайёрлашда оқиш чегараси (350—400) 9,8·10 5 Н/м 2 га тенг бўлган мустаҳкамлиги оширилган пўлатлар ҳамда оқиш чегараси (600—800) 9,8·10 5 Н/м 2 га тенг юқори мустаҳкам пўлатларни ишлатиш иқтисодий томондан самаралидир. Қурилиш конструкцияларини тайёрлашда асосан кам углеродли ва кам легирланган пўлат навлари ишлатилади. Кам легирланган пўлат ишлатилганда 20 %га, юқори мустаҳкам пўлат ишлатилганида эса 40 %га яқин пўлатни тежаш мумкин. Пўлат хоссаларини яхшилаш мақсадида, унинг таркибига легирловчи қўшилмалар қўшилади ва легирланган пўлат ҳосил бўлади. Легирловчи қўшилмалар пўлат хоссаларига ҳар хил таъсир кўрсатади. Жумладан, хром пўлатнинг ўтга, ейилишга, зарарли муҳитда занглашига чидамлилигини, никель қайишқоқлигини ва мустаҳкамлигини оширади. Хром билан никель зарбдаги қайишқоқлигини оширади. Марганец оз миқцорда қўшилса пўлатдаги олтингугуртни зарарсизлантиради, кўп қўшилса пўлатнинг қаттиқлигини ва ейилишига бардошлилигини оширади. Шунингдек, зарбдаги қайишқоқлигини камайтиради. Кремний қаттиқлиги ва мустаҳкамлигини оширади, пластиклигини, болғаланишини, пайвандланишини ва зарбга қаршилигини камайтиради. Барча легирловчи қўшилмалар пўлатнинг қизишини тезлаштиради. Пўлатдаги легирловчи қўшилмаларнинг миқдорига кўра, кўп легирланган, легирланган ва кам легирланган пўлат турлари фарқланади.

Қурилишда асосан кам легирланган пўлатлар ишлатилади. Бундай пўлат таркибида легирловчи қўшилманинг биттаси ёки бир нечасининг умумий микдори 5 %ни ташкил этади. Қурилиш пўлатларининг механик хрссалари қуйидаги 1-жадвалда келтирилган. 1-жадвал Қурилиш пўлатларининг механик хоссалари Пўлат тури Пўлат маркаси Чўзилишдаги мустаҳкамлик , 9,8·10 5 Н/м 2 Оқиш чегараси 9,8·10 5 Н/м 2 , қалинлиги, мм 20 гача 20-40 40-100 100 дан > 1 2 3 4 5 4 5 Углеродли оддий Ст3кп 37-47 24 23 22 20 Ст3пс 38-49 25 24 23 21 Ст3Гпс 38-50 25 24 23 21 Кўприкбоп углеродли қиздириб эзилган М16с 38 23 — — — Ст3мост 38 24 Конструкциябо п кам легирланган 146 19г 46 48 21 32 — — — 09Г2 45 31 — — — 18Г2 52 36 — — — 12ГС 47 32 — — 17ГС 50-52 34-35 — — — 09Г2С 44-50 33-35 29-30 29-28 27 15ГС 48-52 36-38 34-36 — — 15ХСН Д 50 35 — — —

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Йўлдошев Н.Қ., Умаржонов А.М. Иқтисодиёт ва менежмент. - Т.: ТДИУ, 2005 2. Ш.Н.Зайнутдинов, Н.Р.Қодирходжаева. “Менежмент” фани бўйича ўқув- услубий мажмуа. “Иқтисодий таълимдаги ўқитиш технологияси” сериясидан. Т.: ТДИУ, 2006, 156 б 3. Ш.Н.Зайнутдинов, Н.Р.Қодирходжаева. “ Менежмент” фани бўйича ўқув услубий таълим технологияси. Услубий қўлланма. “Иқтисодий таълимдаги ўқитиш технологияси” сериясидан. Т.: ТДИУ, 2006, 185 б 4. Йўлдошев Н.Қ., Қозоқов О.С. Менежмент. Дарслик . - Т.: Фан, 2004. 5. Герчикова В.И. Менеджмент. Учебник. – М.; 2003 6. Галкович Р.С., Набоков А. М. Менеджмент. Учебник. – Перм ь , 2000 7. Виханский О. С. , Наумов А. И. Менежмент. Учебник . – М.: Экономика , 2003 (61-125) . 8. Дятлов А. Н. Общий менеджмент: Концепции и комментарии: Учебник. - М.: Альпина Бизнес Букс, 2007. - 400 б . 9. Загородников С.В. Краткий курс по менеджменту: учеб. пособ. –М.: “ Окей – книга ” , 2007.-160 б . 10. Иваньков А.Е., Иванькова М.А. Менеджмент: учебный минимум. –М.: “ Юриспруденция ” , 2008. -32 б . 11. Ивашковский С. II . Экономика для менеджеров: Микро и макроуровень: Учеб. пособ. - М.: Дело, 2007. - 440 б. 12. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. – СПб. Питер, 2008.-512 б . 13. www. morozov. ru – Россия Менежмент ва бозор академиясининг расмий сайти. 14. www.edu.ru 15. www.som.pu.ru 16. www . cfin . ru – Корпоративный менеджмент . 17. www . salesmanagment . ru – Управление продажами .

O'xshashlar

Пайвандлаш материаллари

Қурилиш механикаси

Қурилиш қоришмалари

Пардозбоп қурилиш қоришмалари

Қурилиш ва қурилиш монтаж ташкилотларида қурилишни амалга ошириш