Mayda va yirik tabiiy zich to‘ldiruvchilar - Arxitektura - Referatlar

Mayda va yirik tabiiy zich to‘ldiruvchilar

Yuklangan vaqt:

28.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1710.7294921875 KB

Ko'chirib olish

Mayda va yirik tabiiy zich to‘ldiruvchilar Режа: 1. To’ldiruvchilarni ishlab chiqarish uchun xom ashyo bazasi. 2. Qum ishlab chiqarish texnologiyasi 3. Shag’al ishlab chiqarish texnologiyasi 4. Chaqiq tosh ishlab chiqarish texnologiyasi

Mayda va yirik tabiiy zich to’ldiruvchilar betonlar uchun eng ko’p ishlatiladigan maxsulotdir. Ular oddiy va yuqori mustahkam og’ir betonlar, shuningdek maxsus betonlar uchun ishlatiladi. 1 To’ldiruvchilarni ishlab chiqarish uchun xom ashyo bazasi. To’ldiruvchilarni ishlab chiqarishda asosiy xomashyo bazasini zich tabiiy tog’ jinslari asosidagi toshlar tashkil etadi. Kelib chiqishi bo’yicha tog’ jinslari uchta sinfga bo’linadi: otqindi, cho’kindi va metomorfik. Otqindi tog’ jinslari erigan magmaning qotishidan yuzaga keladi. Ularning tarkibi va xususiyati magmaning qotish sharoitidan kelib chiqadi. Ichki (intruziv) otqindi jinslar magmaning sekin qotishidan yuzaga keladi va donador-kristal tarkibga ega bo’ladi. Tashqi (effuziv) otqindi jinslar magmaning tashqi yuzada juda tez qotishidan yuzaga keladi, bunda kristallanishi to’liq sodir bo’lmaydi va shishasimon yopiq kristalli tarkibga ega bo’ladi. Kimyoviy tarkibiga ko’ra otqindi tog’ jinslari bo’linadi: 1.Nordon (SiO 2 -65% ko’p) 2. O’rta (SiO 2 -55-65%) 3. Asosiy (SiO 2 -55% dan kam) Nordon otqindi tog’ jinslariga donador kristall tarkibli ichki tog’ jinsi granitlar kiradi. Tog’ jinsini hosil qiluvchi minerallar quyidagilar: dala shpati (asosan ortoklaz K 2 O·Al 2 O 3 ·6SiO 2 )- 70% gacha; kvars (kristall kremnezem- SiO 2 )– 20% dan ko’p; slyudalar (muskovit, biotit) va boshqalar – 5%gacha. Granit otqindi tog’ jinsi sifatida to’ldiruvchilar olishda eng ko’p ishlatiladi. Granitning zichligi 2600-2700 kg/m 3 ni tashkil etadi. Suv shimuvchanligi 0,5% dan oshmaydi. Siqilishga mustahkamligi 100MPa dan yuqori, ba’zan 200-250MPa ga etadi. Rangi qizg’ish yoki kulrang. O’rta otqindi tog’ jinslariga ichki jinslar (diorit, sienit) va tashqi (andezit, traxit) jinslar misol bo’ladi. Andezit va traxit ishqorlar bilan aktiv bog’lanadi, shu sababli ularni sementli betonlarda qo’llash chegaralangan. Andezit va traxit kislotaga bardoshli to’ldiruvchi sifatida ishlatiladi. Diorit va sienit esa granitdan tarkibida kvars yo’qligi bilan ajralib turadi. Diorit va sienit tabiatda kam uchraydi.

Diorit to’q yashil tusga ega, sienit esa yorqin yashil rangga ega. Dioritning siqilishdagi mustaxkamlik chegarasi 250MPa gacha, sienitniki esa 180MPa gacha bo’ladi. Asosiy otqindi tog’ jinslariga ichki yuzaga kelgan tog’ jinslari gabbro va tashqi bazalt va diabaz kiradi. Bu tog’ jinslari yuqori mustahkamligi (siqilishga mustaxkamligi – 300-500MPa) va yuqori zichligi (3000 kg/m 3 dan yuqori) bilan ajralib turadi. Cho’kindi tog’ jinslari mavjud tog’ jinslarining tabiatda buzilishidan yuzaga keladi. Ya’ni suv, shamol, harorat o’zgarishi, kimyoviy va biokimyoviy emirilishlar natijasida paydo bo’ladi. Cho’kindi tog’ jinslari asosida qum va shag’al yuzaga keladi va ular beton uchun eng arzon to’ldiruvchilar hisoblanadi. Kvars qumlar deb tarkibida kvars miqdori 60% dan ko’p bo’lgan qumlarga aytiladi. Tarkibida 50% gacha dala shpati donalari bo’lgan qumga kvars- dalashpati qumi deyiladi. Ko’p miqdorda qazib olinadigan qum va shag’al konlari allyuvial kelib chiqishga ega. Ular daryo o’zanlarida hosil bo’ladi. Shu narsa ma’lumki, oqimning tezligidan kelib chiqib suv katta yoki kichik tog’ jinsi donalarini bir joydan ikkinchi joyga oqizishi mumkin. Shu sababli suv oqimi qum va shag’alni bir joyga yig’ishi bilan bir qatorda uni yuvadi va navlarga ajratadi. Shamol ta’sirida (cho’l shamoli) vujudga keladigan Eoll (barxan) qumlarni betonlarda qo’llash chegaralangan. Chunki bu qumlar juda mayda bo’lib, donalari o’ta silliq yuzaga ega, bu esa ularning sement toshida birikishini yomonlashtiradi. To’ldiruvchilar ishlab chiqarishda asosiy o’rinni karbonatli cho’kindi jinslarohaktosh va dolomitlar egallaydi. Ohaktoshlarning asosiy mineral tashkil qiluvchisi bu kalsit SaSO 3 hisoblanadi. Kristall ohaktoshlarning zichligi-2700 kg/ m 3 va siqilishga mustahkamligi 200 MPa gacha bo’ladi. Ohaktoshlar portlandsement toshidagi ishqorli muhitga chidamli bo’lib, betonda u bilan yaxshi bog’lanadi va u och kulrang yoki sariq ranga ega. Dolomitning asosiy mineral tashkil etuvchisi esa SaSO 3 · MgSO 3 . Bu tog’ jinsi xam o’ta zich va mustahkam bo’lishi mumkin.

Metamorfik tog’ jinslari otqindi yoki cho’kindi tog’ jinslarining erning chuqur qismida yuqori bosim va xarorat ta’sirida o’zgarishidan yuzaga keladi. Metamorfik tog’ jinslaridan to’ldiruvchilar ishlab chiqarishda gneyslar ishlatiladi. Gneyslar granitdan qavatma qavat joylashuvi bilan farq qiladi. Marmarlar esa ohaktoshlarning perekristallizatsiyasi jarayonida yuzaga keladi, kalsit kristallaridan iborat bo’ladi. Mustahkamlik chegarasi yuqori (300MPa gacha) bo’ladi, tabiatda turli ranglarda uchraydi, maydalashda qirrali yuzali donalar olinadi va beton uchun og’ir to’ldiruvchi sifatida ishlatiladi. O’zbekistonda beton uchun to’ldiruvchilar olishda yaroqli tog’ jinslarining tabiiy xom ashyo ba’zasi katta miqdorda mavjud bo’lib, ularning barchasidan hali to’liq foydalanilgan emas. 2. QUM IShLAB ChIQARISh TEXNOLOGIYaSI Qum Og’ir beton uchun mayda to’ldirgich sifatida tabiiy qumdan foydalaniladi. Qum tog’ jinslarining tabiiy emirilishi natijasida vujudga kelgan, yirikligi 0,14 dan 5 mm gacha bo’lgan donalarning maydalanuvchan aralashmasidan iborat. Cho’kindi tog’ jinslari asosida qum va shag’al yuzaga keladi va ular beton uchun eng arzon to’ldiruvchilar hisoblanadi. Kvars qumlar deb tarkibida kvars miqdori 60% dan ko’p bo’lgan qumlarga aytiladi. Tarkibida 50% gacha dala shpati donalari bo’lgan qumga kvars - dalashpati qumi deyiladi. Ko’p miqdorda qazib olinadigan qum va shag’al konlari allyuvial kelib chiqishga ega. Ular daryo o’zanlarida xosil bo’ladi. Shu narsa ma’lumki, oqimning tezligidan kelib chiqib suv katta yoki kichik tog’ jinsi donalarini bir joydan ikkinchi joyga oqizishi mumkin. Shu sababli suv oqimi qum va shag’alni bir joyga yig’ishi bilan bir qatorda uni yuvadi va navlarga ajratadi. Shamol ta’sirida (barxan shamoli) vujudga keladigan Eoll qumlarning betonlarda qo’llash chegaralangan. Chunki bu qumlar juda mayda bo’lib, donalari o’ta silliq yuzaga ega, bu esa ularning sement toshida birikishini yomonlashtiradi. Qum turlari:

Tabiiy qum – 5 mm gacha yiriklikdagi noorganik sochiluvchi material, qoya tog’ jinslarini tabiiy buzilishi (emirilishi) natijasida xosil bo’ladi va qumli, qum-shag’alli aralashmalaridan maxsus mashina va mexanizmlar yordamida qazib olinadi yoki suv xavzvlarida xosil bo’ladi. Maydalangan qum - 5 mm gacha yiriklikdagi qum, maxsus maydalash jihozlari yordamitda qoya tog’ jinslaridan va shag’aldan tayyorlanadi. Fraksiyalangan qum - maxsus jihozlar yordamida ikkita yoki undan ko’p fraksiyalarga ajratilgan qum. (Tabiiy yoki sortifikatsiyalash uskunalaridan foydalanib olingan qum, fraksiyalarga bo’linganda (misol uchun, 2,5-5 mm, 1,25- 2,5mm va b.) qum “fraksiyalangan qum” deb nomlanadi.) Maydalashda olingan qum - 5 mm gacha yiriklikdagi noorganik sochiluvchi material, qoya tog’ jinslaridan chaqiq tosh ishlab chiqarishda xosil bo’ladigan va sanoat chiqindilarini boyitishda olinadigan qum. Tabiiy qumni qazib olish. Tabiiy qum, qum va qum-shag’alli konlardan qazib olinadi. Qum-shag’alli aralashmani navlarga ajratishda qum olinadi. Qum konlari kelib chiqish sharoitiga qo’ra boshqa foydali qazilmalar kabi tog’ oldi, tekislik va suvda olinadigan turlarga bo’linadi. Tog’ oldi jinslari tog’ yonbag’irlarida joylashadi. Bunda qumni qazib olish joyi o’rab turgan atrof-muxit va transport yo’llaridan tepada joylashgan bo’ladi. Bu konlarda hamma vaqt quruq qum uchraydi. Tekislik konlarida qum er yuzasidan pastda va ba’zan grunt suvlaridan pastda yuzaga keladi va yig’iladi. Bu konlar quruq yoki nam holatda bo’ladi. Qumni qazib olish usulidan kelib chiqib, kondan suvni yo’qotish uchun quritiladi (drenajda) yoki qumni olish uchun suv bilan to’ldiriladi. Suvli konlarda qum daryo, ko’l va boshqa suv havzalaridan suv ostidan olinadi. Shunday qilib, konlarda qumlar ochiq usulda yoki yopiq usulda ishlab chiqariladi. Qumni ochiq usulda qazib olish eng ko’p tarqalgan. Konlardagi qumlar zamin, gil va boshqa jinslar ostida yig’iladi. Bu qavatni ochish qavati deyiladi va uni hajmining foydali qazilma hajmiga nisbati ochish koeffitsientini ifodalaydi.

Ochish ishlari, kon chegarasidagi ochish qavatini olib tashlash, foydali qazilmalar ustini ifloslantiruvchi va boshqa zararli jinslardan tozalash uchun bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreperdan foydalaniladi va ba’zan katta hajmdagi ochishda ekskovatorlarda chuqurlarga jo’natish bajariladi. Konlarni ochishda buldozer, skreper jo’natish bajariladi. Konlarda ochish ishlari bajarilgandan so’ng transport yo’llari va ishlash pog’onalari xosil qilishda transheyalar yotqiziladi (rasm 2.1). Ishlash pog’onalari balandligi 6-10m va undan yuqorini tashkil etadi. U bevosita ekskovator chumichi balandligiga bog’liq. Agar qum konda katta vatlamda mavjud bo’lsa, u xolda uni qayta ishlash qavatma-qavat bajariladi. Qazib olish qavatiing eni ekskovator chumichi radiusiga bog’liq xolda 1.2-1.3m ni tashkil etadi. Ochiq konlarda qumni qazib olishda turli tipdagi ekskavatorlar, skreperlar va boshqa mashinalar ishlatiladi. Eng ko’p bir cho’michli to’g’ri kurakli ekskavatorlar (cho’mich sig’imi 0,25-15m 3 ) qo’llaniladi. Bunday ekskavatorlarning cho’michi balandligi 6-30m bo’lib, qazish radiusi 6-40m ni tashkil etadi. To’g’ri kurakli bunday ekskavatorlar ishlash pog’onasining pastki maydonida transport vositalari bilan bir qatorda joylashadi. Ekskavator–draglaynlar bir kovshlidan shunisi bilan farq qiladiki, ularning cho’michi katta belkurakli tipda bo’lib, o’qda kanatlarda osilgan bo’ladi. Draglayn o’zi turgan joyning pastki qismini qaziydi, shu sababli konning yuqori maydonida ishlaydi. Ko’p cho’michli ekskavatorlar hozirda eng ko’p ishlatiladi. Zanjirli ko’p kovshli ekskavatorlar konveyr shaklidagi to’xtovsiz harakatlanuvchi cho’michlardan iborat. Cho’michlarni bo’shatish lentali transporterga tashlash bilan bajariladi.

Rasm 2.1. Qumni ochiq holatda qazib olish: 1- pastki maydon; 2-qiyalik; 3-yuqori maydon; 4-ishlov berilayotgan maydon. Suv ostidagi qum konlarini qayta ishlashda suzuvchi uskunalardan tuproq so’ruvchi snaryadlar keng ishlatiladi. Ularda ponton mavjud bo’lib, ma’lum vaziyatga troslar, langarlar va qoziqsimon uskunalar yordamida joylashtiriladi. Pantonda tuproq so’ruvchi markazdan qochma tipdagi nasos mavjud bo’ladi. Suv ostiga tuproq so’ruvchi uskuna va zarur holda mexanik bo’shatgich tushuriladi. Tuproq so’rgich va bo’shatgich birga ishlaydi, chunki bo’shagan qum suv bilan birga trubada suvli aralashma ko’rinishida so’riladi, suzuvchi aralashma uzatuvchi yordamida yig’iladi. Markazdan qochma tuproq so’rgichlardan tashqari qum suvli aralashmani qazib olishda gidroelevatorlar ishlatiladi. Qum suvli aralashmalar qirg’oq bo’yidagi maxsus ombor maydonchasida yig’iladi, u erdagi suv havzaga qaytariladi. Bunda bir vaqtning o’zida qumni chang va gilsimon qo’shimchalardan tozalash, boyitish va fraksiyalash ishlari bajariladi. Qumni gidromexanizatsiyalashgan qazib olish faqat daryo yoki boshqa suv havzalarida emas, balki suvli tekislik konlarida ham ishlatish mumkin. Suv yuzasidan yuqorida joylashgan qum konlarini qayta ishlash gidromonitorlarda

bajariladi. Gidromonitor o’zida boshqariladigan trubali stvol va ohirida tor nasadkani mujassamlashtiradi. Nasos yordamida yaqin masofadagi suv havzasidan uzatilgan suv gidromonitordan katta tezlikda tomchilab otiladi. Qumga quyiladigan talablar Og’ir beton tayyorlash uchun ishlatiladigan qum sifati asosan donalarining tarkibi va zararli aralashmalar bilan aniqlanadi. Qumning dona (granulometrik) tarkibi sementni kam sarflab kerakli markadagi beton hosil qilish uchun katta ahmiyatga ega. Og’ir betonda qum yirik to’ldirgich donalarining orasidagi bo’sh joylarni to’ldiradi, shu bilan birga qum donalarining orasidagi barcha bo’sh joylar sement qorishmasi bilan to’ldirilgan bo’lishi kerak. Bundan tashqari shu qorishmaning o’zi bilan barcha zarrachalarning yuzasi qoplangan bo’lishi kerak. Sement qorishmasini tejash uchun bo’sh joyi ham, zarrachalarining jami yuzasi ham juda kichik bo’lgan qumlarni ishlatish lozim. Og’ir beton tayyorlash uchun yiriklik moduli 2-3,25 bo’lgan yirik va o’rtacha qumlar tavsiya qilinadi. Beton uchun mayda va ayniqsa, juda mayda qumlardan foydalanishga faqat ularni ishlatilishi maqsadga muvofiqligini texnik- iqtisodiy jihatdan asoslangandan keyin ruxsat etiladi. Qumning o’rtacha zichligi uning g’ovakligi va namligiga bog’liq. Qum g’ovakligi qancha past bo’lsa, uning o’rtacha zichligi shunchalik yuqori bo’ladi, shu sababli o’rtacha zichlik darajasi bo’yicha qumning donadorligi sifatini baholash mumkin. Odatda yumshoq quruq kvars qumning o’rtacha zichligi 15001550 kg/m 3 , zichlangan qumning o’rtacha zichligi 1600-1700 kg/m 3 atrofida o’zgarib turadi. Bundan tashqari qumning o’rtacha zichligi ma’lum darajada donalarning qanday tuzilganligini ko’rsatadi. Masalan, zich, mustahkam va sovuqqa chidamli donador qumlarning o’rtacha zichligi yuqori (kamida 1550 kg/ m 3 ) bo’ladi. Bunday qumlar o’ta mustahkam va sovuqqa chidamli betonlar tayyorlash uchun ishlatiladi. Kvars qumning eng past o’rtacha zichligi uning 5-7 % namligiga mos keladi. Bu holni qumni odatdagidek me’yorlashda, shuningdek, uni qabul qilishda hisobga olish lozim.

Beton uchun belgilangan qum sifati donadorligi bilangina emas, balki uning tarkibida zararli aralashmalar (gil va chang zarrachalar, organik aralashmalar, sulfatli va sulfat kislotali birikmalar) bo’lishi bilan ham aniqlanadi. Aralashmalar miqdori standartda belgilanganidan yuqori bo’lmasligi keak. Qum, bu mayda to’ldiruvchi bo’lib, uning tabiiy (boyitilgan va fraksiyalangan) va maydalangan (boyitilgan, fraksiyalangan, shu bilan birga tog’ jinslarini shag’alga aylantirishdagi maydalash chiqindilari) turlari mavjud. Betonda qumni optimal miqdorda ishlatganda sement sarfini kamaytirishga va mustahkamlikni oshirishga erishiladi. Oddiy og’ir beton uchun uyilma zichligi 1400kg/m 3 dan yuqori va dona zichligi 2.0 g/sm 3 dan yuqori qumlar ishlatiladi. Qumning zarraviy tarkibiga ko’ra, yiriklik bo’yicha GOST 8736-93 p.4.3.1 ga asosan guruhlarga ajratiladi: Donalari yirikligi bo’yicha qumning guruxi 2.1-jadval Qum Yiriklik moduli 0.63 mm ko ’ zli elakda qolgan to ’ liq qoldiq , % O’ta yirik Yirik O’rta Mayda O’ta mayda 3 - 3.5 2.5 - 3 2 – 2.5 1.5 – 2 1 – 1.5 65 – 75 45 – 65 30 – 45 10 – 30 10 gacha Oddiy og’ir beton uchun qumning donadorlik tarkibi QMQ bo’yicha quyidagi talablarga javob berishi kerak: 2.2- jadval

Nazorat elaklar ko’zi o’lchami, mm 2,5 1,25 0,63 0,315 0,16 Nazorat elakdagi to’la qoldiq A, % 0 - 20 5 - 45 20 - 70 35 - 90 90 - 100 Shu sababli 0,16 mm ko ’ zli elakdan 10% dan ko ’ p bo ’ lmagan qum namunasi o ’ tishi kerak . Qumning donadorlik yoki granulometrik tarkibi unda mavjud turli yiriklikdagi donalar bilan xarakterlanadi va o ’ rtacha qum namunasini standart elaklardan elab aniqlanadi . Qumni elash quyidagi ko’zli standart elaklarda amalga oshiriladi: 10mm; 5mm; 2,5mm; 1,25mm; 0,63mm; 0,315mm; 0,16mm. 10mm va 5mm elaklar qum tarkibidagi shag’al va chaqiq toshlarni ajratish uchun ishlatiladi. 10mm dan katta donalar 0,5% (massa bo’yicha) gacha ruxsat etiladi, 5mm dan yirigi esa: - tabiiy qumda – 10% gacha; - maydalash chiqindilari asosidagi qumda - 19% gacha; - boyitilgan qumlarda - 5% gacha. Qumlarning donadorlik tarkibi 5mm ko’zli elakdan elab, yirik qo’shimchalarni ajratib aniqlanadi. Quruq qumdan olingan namunaning 1000g massasini 2,5mm li elakka solinadi, uning ostida boshqa ko’zli elaklar joylashtiriladi (kichik ko’zli elaklar ketma-ketligida) va ostiga chiqindini yig’ish idishi qo’yiladi. Qum namunasini elaklar to’plamidan mexanik usulda va qo’lda titratib o’tkaziladi, natijada elaklarda qolgan ayrim qoldiq aniqlanadi. Ayrim qoldiq qum namunasining umumiy massasi bo’yicha foizda beriladi. Shundan so’ng elaklardagi to’la qoldiq aniqlanadi. To’la qoldiq shu elakdagi va nisbatan yirik ko’zli barcha elaklardagi ayrim qoldiqlarning yig’indisi bilan ifodalanadi. Qumlarning donadorlik tarkibi 5mm ko’zli elakdan elab, yirik qo’shimchalarni ajratib aniqlanadi (rasm-2.2).

Rasm-2.2. Standart elaklarda qolgan ayrim va to’la qoldiq: a – ayrim qoldiq; b – to’la qoldiq O’zRST 728-96 “Og’ir va mayda to’ldirgichli beton” talablarining rasm- 4.2.da berilgan grafikda konkret olingan qumning donadorlik tarkibini aniqlash uchun natijalar qo’yiladi va agar bu egri chiziq grafikda berilgan chegaradan chiqmasa(standartda berilgan), bu qum beton uchun yaroqli hisoblanadi. Qumning donadorlik tarkibi yiriklik moduli bilan ham ifodalanadi: М й = ( А 2,.5 + А 1,25 + А 0,63 + А 0,315 + А 0,14 ) 100, bu erda : ( А 2,5 + А 1,.25 + А 0,63 + А 0,315 + А 0,14 ) - g ’ alvirdagi to ’ liq qoldiqlar , %. Qum qanchalik yirik bo ’ lsa , ∑ A va yiriklik moduli ham katta bo ’ ladi . Yiriklik modulini nazariy noldan ( agar qumning barcha donalari 0,16 mm dan kichik bo ’ lsa ) 5 mm gacha ( agar qumning barcha donalari 2,5 mm dan yirik bo ’ lsa ) qabul qilish mumkin . Amaliy yiriklik modulining o ’ zgarishi kamdir . O ’ zRST 8736-93 “ Qurilish ishlari uchun qum . Texnik shartlar ” da qumning yiriklik moduli va 0,63 mm ko ’ zli elakda qolgan to ’ la qoldiq bo ’ yicha guruhlarga bo ’ linishi nazarda tutiladi .

O ’ ZRST 728-96 “ Og ’ ir va mayda to ’ ldirgichli beton ” ga ko ’ ra qumning yiriklik moduli 1,5-3,25 oraliqda bo ’ lishi kerak , mustahkamlik chegarasi 20 MPa va undan yuqori betonlar uchun qumning yiriklik moduli 2 dan kam bo ’ lmasligi , mustahkamlik chegarasi - 35 MPa va undan yuqori betonlar uchun yiriklik moduli - 2,5 dan kam bo ’ lmasligi kerak . Qumning yiriklik modulining o ’ zgarish koeffitsienti , gidrotexnik inshoatlar uchun ishlatiladigan betonlar uchun 10% dan oshmasligi kerak . Taklif etilgan donadorlik tarkibidagi qumni qo ’ llash , kam sement sarflab , eng yaxshi xususiyatli beton qorishmasini olish imkonini beradi . Standart talablari ham ilmiy izlanishlar va amaliy tajribalar natijasiga tayanadi. Bu talablardan biroz chetlanish mumkin. Ya’ni texnik-iqtisodiy asoslangan bo’lsa, mustahkamlik chegarasi-20MPa bo’lgan va undan yuqori beton uchun yiriklik moduli 2dan kichik qumlarini ishlatish mumkin. Masalan, O’zbekistonning cho’lli xududlarida o’ta mayda barxan qumlari asosidagi beton keng qo’llanadi. Mavjud standartlarga ko’ra qumning donadorlik tarkibi (rasm-2.3) uning zich katta uyilma zichligini va eng kam bo’shliqda donalarining kompakt joylashuvini ta’minlaydi. A, massa bo’yicha

Rasm-2.3. Og’ir beton uchun ishlatiladigan qumning donadorlik tarkibiga qo’yiladigan talablar: 1- qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M k =1,5); 2 - V15(M200) va undan yuqori markali betonlar uchun ishlatiladigan qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M k =2); 3 – V25(M350) va undan yuqori markali betonlar uchun ishlatiladigan qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M k =2,5); 4- qum yirikligining ruxsat etilgan yuqori chegarasi (M k =3,25); Tabiiy quruq kvars qumining uyilma zichligi tahminan 1500-1600 kg/m 3 ni va bo’shliqligi -30-40% ni tashkil etadi. Beton qorishmasida sement qum donasining sirtini yupqa qavat bilan o’rab oladi (ko’pincha 0,01dan 0,1mm gacha). Shu sababli qum donasining yuzasi qancha katta bo’lsa, sement sarfi ham oshadi. Fraksiya 2,5-5mm uchun qumning solishtirma yuzasi 10sm 2 /g ni, mayda fraksiya qum uchun 100-300 sm 2 /g ni tashkil etadi. Tabiiy o’rta donadorli qumning solishtirma yuzasi 40-70sm 2 /g yoki 4-7m 2 /g ni tashkil etadi. Qumda beton uchun xavfli qo’shimchalar mavjud bo’ladi. Shu sababli standart ularni chegaralaydi. Qumda mavjud changsimon, gilsimon qo’shimchalar (o’lchami 0,05mm dan kichik) standart usullarda suvda yuvish orqali aniqlanadi. Olingan namuna qumni o’lchov idishga solinadi va suv quyib 2 soat ushlab turiladi (vaqti-vaqti bilan aralashtiriladi). Aralashtirgandan 2 minutdan so’ng qum ustidagi suv to’kiladi, toza suv quyib qumni yuvishni toki suv bilan qumni aralashtirganda tiniq holatga qolguncha davom ettiriladi. Shundan so’ng yuvilgan qum doimiy massagacha quritiladi, tarkibidagi yuvilgan aralashmalar (%) quyidagi formuladan topiladi:

Bu erda: m - yuvilmagan doimiy massagacha quritilgan qum massasi, g m 1 - yuvib doimiy massagacha quritilgan qum, g. O’zRST 8736-93 “Qurilish ishlari uchun qum. Texnik shartlar”ga ko’ra tabiiy qumda ortiqcha aralashmalar 3%dan (massa bo’yicha) oshmasligi kerak, boyitilgan qumda -2%, maydalangan qumda esa 5% gacha ruxsat etiladi. Qum tarkibida amorf kremnezem turlarining mavjudligi sement ishqorlari bilan reaksiyaga kirishib, betonning nurashiga olib keladi. Sement ishqorlari bilan quyidagi tog’ jinslari va minerallar bog’lanadi: opal, xalsedon, kremniy. O’zRST 728-96 “Og’ir va mayda to’ldirgichli beton”ga ko’ra gidrotexnika va transport inshootlarida ishlatiladigan betonlarda sulfid bog’lamalar 1% dan oshmasligi kerak. Qumning namligi uning xususiyatlariga, ayniqsa uyilma zichligiga etarlicha tasir ko’rsatadi. Chunki boshqa qurilish materiallarni namlashda ularning zichligi oshadi, qumda esa teskari. Bu qum nam holatda bo’lganida quruqga nisbatan sochiluvchanligi kichikligi bilan tushuntiriladi. W, % massa bo’yicha Rasm-2. Qum hajmining uning namligini oshishiga qarab o’zgarishi: 1- mayda qum; 2- yirik qum Qumga quyilgan suv uning donalarini elimlaydi, shu sababli bunday qumni biror sig’imli uskunaga solganda kompakt joylashmaydi va bo’sh tarkibni xosil etadi. Qumning eng katta bo’sh tarkiblisi namlik 4-7% bo’lgada (massa bo’yicha)

kuzatiladi (rasm-4). Bunda qumning uyilma zichligi 10-40% ga kamayadi. Beton tayyorlashda qumning namligini inobatga olish zarurdir. Maydalash chiqindilari asosidagi qum Beton uchun yaroqli qum tog’ jinslarini maydalash orqali olinadi, ayniqsa tabiiy qum mavjud, lekin talabga javob bermaydigan tumanlarda ko’p ishlab chiqariladi. Maydalash chiqindilari asosidagi qum olishda magmatik, cho’kindi va metamorfik yoki zich tog’ jinslari, xamda shag’al ishlatiladi. Dastlabki tog’ jinslari suvda saqlagan xolatda mustaxkamligi bo’yicha maydalash chiqindilari asosidagi qum 4 ta markaga bo’linadi (tog’ jinsi mustaxkamligi chegarasi 100. 80. 60 va 40 MPa dan kam bo’lmasligi kerak). Magmatik va metamorfik tog’ jinslarining mustaxkamlik chegarasi 60MPa dan kam bo’lmasligi cho’kindi tog’ jinslari esa 40MPa dan kam bo’lmasligi kerak. Dastlabki tog’ jinslarining mustaxkamligidan tashqari ularning tarkibi xam muximdir. Izlanishlar shuni ko’rsatadiki, maydalangan qum donalarining shakli ikkita faktorlarga bog’liq: maydalangan jinslar strukturasiga va maydalash usuliga. Eng yaxshi qum mayda va o’rta donadorlikdagi tog’ jinslarini maydalashda olinadi. Bunday qumning donalari yuzasi mikrorelefining balandligi 170-190mkm ni tashkil etadi, bu esa uning betonda sement bilan bog’lanishini ta’minlaydi. Yirik donadorni yopiq kristal va shishasimon shakldagi qumlar olinadi. Ularning yuzasi mikrorelefi kichik balandlikka ega. Bundan tashqari kichik donadorli yarim mineralli tarkibli tog’ jinslari (masalan, granit) ni maydalash orqali monomineral tarkibli (kvars, dala shpati, slyuda) qum donalari olinadi, u esa sement toshida kichik bog’lanishi bilan farq qiladi. Tog’ jinslarini maydalash usuli maydalash usullariga bog’liq. Shu narsa aniqlanganli jinslarni siqish prinsipi asosida ishlaydigan maydalash uskunalari (jag’li, konusli, valkli) da ko’p miqdorda plastinkasimon va ninasimon shakldagi qum donalari olinadi, zarb ta’sirli maydalagichlarda esa (bolg’ali)-nisbatan kam olinadi. O’zRST talabiga ko’ra qum donalari shakli kubga yaqin bo’lsa, u xolda uning bo’shliqligi xam kichik bo’ladi, o’z navbatida betonda sement sarfi xam kamayadi.

Maydalangan qumlarning donadorlik tarkibiga yuqorida keltirilgan talablar qo’yiladi. Agar tog’ jinsi chidamsiz ruda minerallari, kremnezemning amorf turlari va boshq asalbiy qo’shimchalardan tashkil topmasa, u xolda qum olishda maydalashda faqat chang (tosh kukuni) keraksiz maxsulot sifatida chiqadi. Qum tarkibidagi chang tabiiy qumdagi gil singari beton uchun salbiy tasiri kam, shu sababli standartga ko’ra chang bo’lishi 1-3%gacha ruxsat etiladi. Maydalangan qum asosidagi betonda to’ldiruvchilarning bog’lanishi va uning mustaxkamligi tabiiy kvars qum asosida betonga nisbatan yuqori bo’lib, nafaqat siqilishga balki cho’zilishga xam yaxshi ishlaydi. Bunday betonlar sovuqqa chidamliligi va boshqa xususiyatlari bilan ajralib turadi. Biroq xozirgi vaqtda tosh maydalash chiqindilarining 5mm dan kichigi qurilishda kam ishlatiladi, ya’ni tosh chaqir toshi ishlab chiqarishda bu massa katta xajmda chiqadi. Bu sanoat chiqindilaridan tosh kukunini ajratish (suvda yuvish yoki quruq boyitish) natijasida beton uchun sifatli qum olish mumkin. Maydalash chiqindilari asosida va boyitishda olingan qum O’zRST da nazarda tutiladi. Qumni boyitish va fraksiyalarga ajratish Agar mavjud qum koni donadorlik tarkibiga ko’ra yoki xavfli qo’shimchalar miqdoriga ko’ra standart talablariga to’g’ri kelmasa va sifatli qumni olib kelish katta sarf xarajatlarni talab etsa, u xolda qumni boyitish iqtisodiy samara beradi. Qumni boyitish bu 5mm dan yirik donalarni olib tashlash, changsimon va gilsimon zarralarni yuvib tozalash va donadorlik tarkibini yaxshilashdan iborat. Qumdan changsimon gilsimon va loyqa qo’shimchalarni yo’qotish uchun turli konstruksiyali qum yuvgichlar va klassifikatorlar ishlatiladi.

Rasm 2.5. Spiralsimon klassifikatorning sxemasi: 1- qumni ortish; 2- ifloslangan suvni to’kish; 3- aylanuvchi spiral; 4- suvni uzatish; 5- yuvib tozalangan qumni bo’shatish. Rasm 2.6. Qum yuvish apparati: 1- suvni uzatish; 2-yuvilgan qumni bo’shatish; 3- xalqali elevator;4konussimon baraban; 5-qumni ortish; 6-ifloslangan suvni to’kish.

Bunday 2ta mashinaning sxemasi rasm.2.5 va rasm.2.5 da keltirilgan. Qumni suvda yuvish uni suvli muxitda aralashtirishni va tozalashdan iborat bo’lib, bunda qum donasi sirtini qoplab turgan gilli qo’shimchalar va parda suv bilan birikib changlar bilan birgalikda loyqaga aylanadi, toza suv qo’shishda oqiziladi. Qum yuvgichlar shu taxlidda ishlaydi. Tabiiy qum-shag’alli aralashmadan qumni navlarga ajratishda elaklar qo’llaniladi va bu elaklarning o’zida qumlar yuviladi va ifloslangan suv chiqarilib yuboriladi. Biroq bunda yuvishlari ishlarining sifati maxsus qumyuvgichlar ishlatganga nisbatan pastroq. Qumni yuvgandan so’ng uni qayta qayta quritish shart bo’lib, bu ayniqsa qishki mavsumda texnologik jarayonni murakkablashtiradi. Shu sababli qumni quruq usullarga boyitishga xam e’tibor beriladi, masalan xavoga uloqtirilgan qumni xavo oqimida tozalash. Bunday usulda tabiiy qum donasi sirtidagi gil pardasini yo’qotib bo’lmaydi, biroq tosh maydalash chiqindilari asosidagi va maydalangan qum tarkibida mavjud chang bo’laklariniolib tashlash mumkin. Qumni boyitishdan asosiy maqsad qumning talab etilgan donadorlik tarkibini ta’minlash xisoblanadi. Respublikamizning ko’pgina tumanlarida mavjud konlardagi qum o’ta maydadir. Ularni betonda qo’llagan sement sarfini 20-30% va ba’zan 50%gacha oshiradi. Bunday qumlarni tashib keltiruvchi tabiiy qum yoki maydalangan qum qo’shib boyitish maqsadga muvofiq. O’zRST 728-96 bo’yicha mayda tabiiy qumni boyitishda yirik fraksiyalar sifatida maydalangan qum ko’pincha maydalash chiqindilari ishlatiladi. Noruda materiallar sanoatida istiqbolli yo’nalishlardan biri bu qumni fraksiyalash bo’lib, qumni dona yirikligi bo’yicha fraksiyalarga ajratish xisoblanadi. Keyinchalik beton tayyorlashda fraksiyalarni aloxida – aloxida miqdorlashda tayyorlangan qorishma qum tarkibini doimiyligini ta’minlaydi. Bunday ishlarning bajarilishi standartda ko’zda tutilgan. Qumni fraksiyalashning zarurligi shundan iboratki, ko’pgina qum pechlaridagi qum donadorlik tarkibi bo’yicha bir jinsliligi etarli emas. Ba’zida agar qumning donadorlik tarkibi standart talablariga javob bersa xamki, ular bir jinsli bo’lmasligi mumkin. Masalan 0.63mm li elakda qolgan to’la qoldiq 20dan 70% gacha bo’lishi mumkin, bunday qum yirikligi bo’yicha

turli guruxlarga mansub bo’lishi mumkin, kam miqdorda bo’shliqligi va solishtirma yuzasi bilan fraksiyalanadi. Beton tayyorlashda esa sementning qo’shimcha saralanishiga olib keladi. Qumni fraksiyalashda qum ikkita mayda va yirik fraksiyaga ajratiladi, bunda nazorta elaklar 1.25 yoki 0.63mm ga mos keluvchi donalarga bo’linadi. Shunday qilib yirikligi 0-5mm li oddiy qum o’rniga istemolchi talabiga ko’ra aloxida yirik qum (1.25-5 yoki 0.63-5mm) va mayda qum (1.25 yoki 0.63mm gacha) ishlab chiqarish mumkin. Konlarda qumni fraksiyalashda mayda va yirik fraksiyali qumlarning chiqishi tabiiy bo’lib, u etarli chegarada o’zgarishi mumkin, chunki qum kelib chiqishida bir jinsli bo’lmaydi. Biroq beton tayyorlashda 0.63mm dan kichik fraksiyali qumni 0.63-5mm li fraksiyali qumga aralashtirganda masalan, 1:1 proporsiyada (massa bo’yicha), xosil bo’lgan aralashma bir jinsli bo’ladi. Shunday qilib qumni fraksiyalash beton sifatini oshiradi va sement sarfini kamaytiradi. Biroq 2ta muammo mavjud: birinchi fraksiyalash texnologiyasini tanlash; ikkinchi 2ta fraksiyadagi bo’lingan qumdan foydalanishning samarali sharoitini ta’minlash. Biroq ko’pgina beton va temir beton konstruksiyalar ishlab chiqarish korxonalarida, beton qorish sexlarida qumning ikki fraksiyasini miqdorlash, qabul qilish va omborga joylash kabi sharoitlar yaratilmagan. Amaliy jixatdan fraksiyalangan qumni talab etilgan nisbatdagi va donadorli tarkibdagi fraksiyali aralashma shaklida etkazish mumkin. Biroq buni bajarish o’ta qiyin. agar qumni 2ta fraksiyaga bo’lish oson kechmas ekan, demak ular asosida bir jinsli aralashma qurilmalari talab etiladi va qumning tannarxi oshadi. Shu sababli korxonalarda beton ishlab chiqarishning eng to’g’ri yo’li bu qumning ikki fraksiyasini ishlatish va omborga aloxida saqlash, so’ngra beton qorishmasi tayyorlashda ularni bonus komponentlar bilan birga aralashtirish. Bu asosan yangi korxonalarni loyixalashda va qurishda, xamda mavjudlarini qayta tamirlashda nazarda tutiladi. Ko’p fraksiyali qum aralashmasi to’kish jarayonida bunkerlardan tushirishda shtabellar yoki konuslardan bo’shatganda, lenta konveyrlarda uzatishda

qavatlanish yuzaga keladi, donalar yirikligi bo’yicha ajralib qoladi, natijada donadorlik tarkibini optimallashtirishda qiyinchilik yuzaga keladi. Shu sababli qumlarning fraksiyalash va istemolchi talabiga ko’ra bo’lgan xolda etkazish maqsadga muvofiqdir. Qumni ishlab chiqarish sharoitida boyitish, fraksiyalash gidravlik klassifikatsiyalashda bajariladi. Donadorli materiallarni gidravlik klassifikatsiyalash standartda keltirilgan bo’lib, turli zichlikdagi va yiriklikdagi donalarni suvli muhitda turli tezlikda cho’ktirish bilan aniqlanadi. Qum donalari zichligi deyarli bir xil bo’lib, gidravlik klassifikatsiyalashda qumni donador yirikligi bo’yicha ajratish imkonini beradi. Turli gidravlik klassifikatsiyalar mavjud: gravitatsion (turli og’irlik kuchi hisobiga donalarning ajratilishi sodir bo’ladi) va markazdan qochma (oqimning aylanishi hisobiga markazdan qochma tezlashtirgich ta’sirida ajratish intensivligi oshiriladi). Gidromexanizatsiyalashgan konlarda qo’llanilayotgan gidravlik klassifikatorlarning sxemasi rasm-2.7 da ko’rsatilgan.

Rasm-2.7. Gidravlik klassifikatorning sxemasi: a-pastdan suvli aralashmani uzatish (GKD tipida); b-yuqoridan suvli aralashmani uzatish (GKX tipida); 1- yo’naltiruvchi truba; 2-yirik fraksiyalar uchun bo’shatish trubasi; 3-mayda fraksiyali qumli suvli aralashmaning chiqishi; 4-klassifikatsion kamera; 5-quyish trubasi; 6- shitok; 7-klassifikator qabul kamerasining korpusi; 8-diffuzor; 9-tayanch; 10-suvni uzatish trubasi; 11klassifikatsion kamerada suvni uzatish uchun xalqa; 12- voronka; 13-poplavka; 14-qabul qilish-tushirish kamerasi; 15- so’ndiruvchi silindrlar; 16-klassifikatsion truba; 17-yopqich; 18-toza suvni tangensial uzatuvchi. Gidravlik klassifikatorlar suvli aralashmani pastdan yoki tepadan uzatish orqali ishlaydi. Birinchi holatda (rasm-2.7, a) suvli aralashma tuproq so’ruvchi qurilma orqali truba-1ga uzatiladi, undan esa diffuzor-8 orqali klassifikatsion kamera-4ga etkaziladi. Toza suv oqimida aralashgan mayda qum kamera yuqorisidan o’tib, truba-5 orqali chiqadi. Yirik fraksiyalar voronka- 12 ga cho’kadi va patrubka-2 orqali uzatiladi. Ikkinchi holatda (rasm-2,7. b) suvli aralashma truba-1 yordamida yuqoridan uzatiluvchi yukni qabul qiluvchi kamera-14da bo’linadi, chunonchi mayda donadorli qumlarning suvda cho’kish tezligi keluvchi

toza suv oqimining tezligidan kichik, shu sababli diffuzor-8 orqali trubaga tushadi, nisbatan yirik donalarning suvda cho’kish tezligi yuqori bo’lib, keluvchi suv oqimida bo’lmaydi, shu sababli klassifikatsion truba-16 orqali voronka-12ga tushadi va truba-2 orqali tashqariga chiqariladi. Gidravlik klassifikatorga tushuvchi toza suv oqimining tezligini nazorat qilish orqali qumni talab etilgan dona yirikligida ajratishga erishish mumkin. Mayda qumni qisman suvsizlantirish markazdan qochma klassifikator gidrotsiklonda (rasm-2.8.) amalga oshiriladi. Suvli aralashma tangensial ravishda siklonga yo’naltiriladi va devor atrofida aylanadi. Rasm-2.8. Gidrotsiklonning sxemasi: 1-chiqish patrubkasi; 2-quyish patrubkasi; 3-po’lat korpus, ichi ishqalanishga bardoshli material bilan qoplangan; 4- qumni bo’shatish uchun teshik; 5qoplash. Bu holatda qumlar oqimdan chiqadi va devorda ushlab qolingan holatda pastga tushadi, suv esa chang va gillar bilan birga yuqori patrubka bo’ylab chiqariladi.

3. Shag’al ishlab chiqarish texnologiyasi Shag’al Shag’al deb, yirikligi 5mm dan (ba’zida 3 mm) 70mm (ba’zida undan ham yuqori) gacha tog’ jinsi tosh bo’laklariga aytiladi. Dengiz qirg’oqlarida va daryo havzalarida mavjud shag’al donalari o’ta silliq yuzali bo’lib, tuxumsimon yoki oval disk shaklida bo’ladi, betonda sement toshi bilan yomon bog’lanadi. Shu sababli, shag’al tosh mustahkamlik chegarasi 30MPa dan ortiq bo’lmagan betonlarda qo’llanadi. Shag’alning yirik fraksiyalari chaqiq tosh olish uchun maydalashda ishlatiladi. Beton tayyorlashda alohida miqdorlangan holda shag’alning quyidagi fraksiyalari ishlatiladi: 5-10; 10-20; 20-40 va 40-70 mm. Bundan tashqari shag’al fraksiyasi 3-10 mm, gidrotexnik betonlar uchun esa 40 - 80 va 80 - 120mm qo’llash standart bo’yicha ruxsat etiladi. A, % massa bo’yicha 0,5% Dkichik 0,5(Dkichik+Dkatta) Dkatta 1,25Dkatta Rasm-3.1. Shag’al (chaqiq tosh) ning donadorlik tarkibining grafigi: tekis chiziqlar bitta fraksiyali to’ldiruvchilar uchun; uzuq-yuluq chiziq – 5(3)-20 mm fraksiyali aralashma uchun.

Shag’al fraksiyasining donadorlik tarkibi rasm-1 da ko’rsatilgan chegarada bo’lishi kerak. Ba’zi holatlarda shag’alga o’ta muhim talab qo’yiladi. Masalan, shag’al fraksiyasi tarkibida 5(3) mm eng kichik donalar miqdori 5% dan oshmasligi kerak yoki yupqa devorli konstruksiyalar qo’llaniladigan beton tarkibida eng katta ruxsat etilgan shag’al donalari miqdori umumiy fraksiya massasi bo’yicha 5% dan oshmasligi kerak. Standartga ko’ra maydalanish ko’rsatkichi bo’yicha shag’alning tog’ jinslarini siqilishdagi mustahkamligi intervaliga mos keluvchi (jadval-3.1) taxminiy quyidagi markalari nazarda tutiladi. Shag’alning maydalanish bo’yicha mustahkamligiga ko’ra markasi 3.1-jadval Ko’rsatkichl ar nomlanishi Shag’alning markasi Dr- 8 Dr-12 Dr-16 Dr-24 Maydalanish ko’rsatkichi,% Siqilishga mustahkamlik chegarasi, MPa 8 gacha 100dan ko’p 8 – 12 80 - 100 12 – 16 60 - 80 16 – 24 40 - 60 Shag’al tosh standart talabiga ko’ra quyidagilarga javob berishi kerak: Dr8 - siqilishdagi mustaxkamligi 40MPa va yuqori betonlarda ishlatiladi; Dr12 - siqilishdagi mustaxkamligi 30 MPa dan 40MPa gacha betonlarda; Dr16 - siqilishdagi mustaxkamligi 30MPa gacha betonlarda qullaniladi. Shag’al tarkibidagi bo’sh jins donalari o’rtacha namunani vizual baholash va donalar mustahkamligini bolg’a bilan engil urib yoki donalar qattiqligi po’lat nina (otqindi va metamorfik tog’ jinslari) yoki alyumin (cho’kindi karbonat jinslar) nina yordamida tirnash orqali aniqlanadi. Nina

bo’sh donalar sirtida chiziq qoldiradi, mustahkamining sirtida esa chiziq qoldirmaydi. Shag’al namunasidan olingan bo’sh jinslar donalari ajratiladi va umumiy massadagi ulushi aniqlanadi (%): X bo’sh = (m bo’sh /m)*100% bu erda: m bo’sh - bo’sh jinslar donalarining massasi, kg m - shag’al namunasining umumiy massasi, kg Yirik to’ldiruvchi tarkibida bo’sh jinslarni aniqlashda mexanik indikator qo’llash mumkin, u esa har bir dona bo’lagi zo’riqishini belgilab beradi. Shag’alda bo’sh jins donalari miqdori Dr8, Dr12 va Dr16 markalar uchun 10% gacha va Dr24 markali shag’al uchun 15% gacha ruxsat etiladi. O’zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun zich tog’ jinsli chaqiq tosh va shag’al” bo’yicha shag’alning markalari quyidagilardan kam bo’lmasligi kerak: Dr8-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 40 MPa va undan yuqori betonlar uchun; Dr12-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 30 MPa dan 40 MPa gacha betonlar uchun; Dr16-siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 30 MPa dan kichik betonlar uchun qo’llaniladi. Og’ir beton uchun Dr12 markali shag’alni qo’llash tavsiya etilmaydi. Shag’al tarkibida plastinkasimon va ninasimon shakldagi (qachonki donaning bir o’lchami ikkinchidan 3 marta va undan katta bo’lsa) donalar miqdori 35% dan oshmasligi kerak. Shag’al tarkibida yuviluvchi chang, loysimon va gilsimon bo’laklar miqdori 1% dan oshmasligi kerak. Ayniqsa shag’al donasiga yopishgan gil miqdori 0,25% dan oshmasligi kerak. Shag’al tarkibida kolorimetrik namuna bo’yicha aniqlangan organik qo’shimchalar miqdori qumda keltirilgan singari chegaralanadi. Bu tarkibda mavjud ruda minerallari, sulfid bog’lamalar, kremnezemning amorf turlariga xam taaluqlidir.

Shag’alni qazib olish va fraksiyalarga ajratish. Shag’al asosan qum-shag’al konlarni qayta ishlashda olinadi. Qum- shag’alli aralashmada shag’alning massa ulushi o’rtacha 30-40% ni tashkil etadi. Qum-shag’alli konlarni qayta ishlashda qum alohida va shag’al standart fraksiyalarga ko’ra donalari yirikligi bo’yicha alohida ajratiladi. Xozirgi vaqtda qazib olinayotgan qum-shag’alli aralashmalar hamma vaqt ham navlarga ajratilmaydi. Ularni bevosita beton tayyorlashda ishlatiladi. Bu qulay, arzon va ba’zan maqsadga muvofiq bo’lib, bunda qum-shag’alli aralashmaning donadorlik tarkibi beton uchun optimalga yaqin bo’lishi shart. Qum-shag’alli aralashmalarni navlarga ajratishda katta ko’zli g’alvirlar ishlatiladi va sochiluvchan aralashmaning donalari yirikligi bo’yicha ajratish jarayonini esa elash deyiladi. Elash bevosita aralashmani katta ko’zli g’alvir bo’yicha harakatlanishidan bajariladi. Ba’zan bu elaklar burchak ostida o’rnatiladi, bunda aralashma tabiiy qiyalik burchagidan katta bo’ladi. Bu holatda aralashma o’z og’irligi bo’yicha harakatlanadi. Bunday g’alvirlarni harakatlanmaydigan deyiladi. Ko’pincha harakatlanuvchi g’alvirlar ishlatiladi, unda navlarga ajratish jarayoni jadal ketadi. Katta ko’zli g’alvirlarning elash yuzasi kolosnikli, shtampalangan quyilma yoki chetanli bo’lishi mumkin. Kelosnikli katta ko’zli g’alvirlar alohida kolosnik elementlaridan yig’iladi, bu maxsus profilli sterjinlardan iborat bo’lib, navlarga ajratilayotgan aralashma kolosniklar orsidagi yoriqdan tushadi. Shtampalangan quyilma panjara listli po’latdan aylana yoki yoriqsimon tirqishlardan iborat holatda tayyorlanadi. Elash yuzasining asosiy parametri bu kesimga yoki tirqishlar yuzasining g’alvirning yoki panjaraning yuzasi nisbatiga bog’liq.

G’alvirlardagi va panjaradagi teshiklarnig o’lchamlari shu holatda hisoblanadiki, bunda aralashmadagi zarur olinadigan donalar ulardan erkin o’tishi kerak, bu esa panjaraning qiyaligi, qalinligi va donalarning panjarada harakatlanishi tezligiga bog’liq. Standartda bu holatlar bo’yicha yo’l qo’yilgan: qumda 5% yoki 10% shag’al bo’lishi, shag’alda esa 10% gacha qum bo’lishi ruxsat etilgan. Amaliyotda bu chegaralar hamma vaqt ham saqlanmaydi. Shag’alni navlarga ajratishda turli konstruksiyali qo’zg’aluvchan katta ko’zli g’alvirlar ishlatiladi. Yassi katta ko’zli g’alvirlar eng ko’p qo’llanilib, harakatlanish xarakteriga ko’ra ikkita guruhga bo’linadi: chayqaluvchan va tebranuvchan. Chayqaluvchan g’alvirlar shunisi bilan farqlanadiki, undagi panjara haraktlanuvchi krivoship mexanizmi bilan qattiq kinematik bog’lanishi orqali harakatga keladi. Rasm-2, a da aylanma chayqaluvchi g’alvir sxemasi keltirilgan. Bunday g’alvirlarni giratsion deb ataladi. Tebranuvchan, ba’zida inersion deb nomlanadigan g’alvirlar ularda joylashgan tebratgich-debalansli val (rasm-3.2, b) harakatlanishidan tebranadi. Rasm-2. Yassi harakatlanuvchi katta ko’zli g’alvirning sxemasi: a- gratsion; b-inersion

Panjaraning tebranish amplitudasi va nuqta sahnasi debalanslar inersiya kuchiga, shu bilan birga prujina elastikligiga, g’alvirning massasiga va uni materiallar bilan yuklash darajasiga bog’liq. Rasm -3. Baraban tipidagi g ’ alvirning sxemasi Qurilishda yassi g ’ alvirlardan tashqari , baraban tipidagi g ’ alvirlar ishlatiladi ( rasm -3), ularda materiallarni navlarga ajratish nisbatan sekin qiya o ’ q atrofida silindr panjaraning bir tekisda aylanishidan bajariladi . Baraban tipidagi g ’ alvirlar turli o ’ lchamdagi tirqishlardan iborat seksiyalardan iborat bo ’ lib , material mayda ko ’ zli panjaradan yirikka qarab harakatlanadi , rasm 3 da ko ’ rsatilgan . Ba ’ zida ikki yoki uchta panjaradan iborat biri - ikkinchisida joylashgan baraban tipidagi g ’ alvirlar ishlatiladi . Bunda yassi g ’ alvirlardagi kabi navlarga ajratish yirikdan maydaga qarab bajariladi . Yirik ko’zli g’alvirlarning ishlashini baholashda elashning sifat koeffitsienti kiritiladi (%), elashning samaradorligi ham deb ataladi: E = (b/a)*100 = (100/a)*(a-s)/(100-s)*100 bu erda: v -quyi sinfning chiqishi, butun material massasi bo’yicha (masalan, qum - shag’alli aralashmadan qumning chiqishi); a - foydalanilgan material tarkibida mayda fraksiyaning massa ulushi (qum-

shag’alli aralashmada qumning miqdori), %; s- yuqori sinfdagi mayda fraksiyaning ifloslanishi (shag’alda qumning massa ulushi), %. Agar s- kattaligi 5% dan oshmasa, u holda elashning samaradorligi, masalan a =60% da quyidagidan kam bo’lmasligi kerak: E = (100/60) * (60-5)/(100-5) * 100 = 96.5 Agar s =10% bo’lsa, u holda elashning samaradorligi E =93% bo’ladi. Bir martali elashda E -kattaligi, tajriba ma’lumotlariga ko’ra, baraban tipidagi g’alvirlar uchun-60% gacha, chayqaluvchi g’alvirlar uchun-90% gacha, tebranuvchi g’alvirlar uchun -98% gacha. Aralashmani g’alvirda suv bilan yuvganda ho’l elashning samaradorligi oshadi. Bu holatda shag’al pastki sinf bilan birga yuvilgan qo’shimchalardan tozalanadi. Titranuvchan katta ko’zli g’alvirlarning mahsuldorligi (m 3 /soat) quyidagi formuladan aniqlanadi: Q=cF·q·l·m·n·o·p, bu erda: c - elak yuzasidan foydalanish koeffitsienti; yuqori elak uchun c =1;0,85 va g’alvirni material yuklaganda eni 70 dan katta va 65% dan kichkina mos keluvchi pastki elak uchun -c =0,8 va 0,7; F -elakning ishchi yuzasi, m², g’alvir turlari GIS- 62, GIS- 52, GIS- 42 uchun 9,7,5 qabul qilinadi, GIT-41 uchun F =4,5; q - kvadrat ko’zli 1m² elakning solishtirma hajmiy mahsuldorligi, m 3 (m²·soat); metall elak ko’zi o’lchami 3,5,10,20,40,80 va 100 mm uchun mos holda q =7,11,19,28,38,58va 63; R, l, m, n, o, p –tuzatma koeffitsientlar; R va l - elak ko’zidan katta va yarmidan kichigiga mos keluvchi o’lchamdagi donalarning miqdorini hisobga oladi;

R =0,6-2,0 bo’lib, 20 dan 90% gacha tarkibda 0,2 interval bo’yicha har 10% dan so’ng; l =0,94; 0,97; 1,0; 10, 20, 25% uchun va l =1,03; 1,09; 1,18; 1,32; 1,55 ;2,0; 3,36- 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90% uchun; m- elakning samaradorligi- E ga bog’liq bo’lib: n =1,0 va 1,25- maydalangan material va qum-shag’alli aralashma uchun; 0=1,0 va 0,75....0,9-quruq va nam materialga mos keladi; R =1,25 – 1,4 suvda elashda elak o’lchami 25mm dan kichik uchun, boshqa holatda quruq va ho’l elash uchun R =1. Rasm-4. Konussimon g’alvir: 1-qumli-loyqa suvni yo’naltiruvchi pattrubka; 2-shag’alni yo’naltiruvchi patrubka; 3-korpusning konussimon qismi; 4-konussimon panjara; 5- korpusning silindrsimon qismi; 6-qopqoq Qum-shag’alli aralashmani gidromexanizatsiyalashgan usulda qazib olishda suvli aralashma konussimon suvli g’alvirda qum va shag’alga ajratiladi. Konussimon g’alvir (rasm-5.4) ichida konussimon panjara o’rnatilgan bo’lib, 2,5-5 m/s tezlikda suvli aralashma tangensial holatda

uzatib turiladi. Qumli- loyqa suv va shag’alni ajratish suvli aralashmaning tepa qavatida bosim va markazdan qochma kuchlar ta’sirida bajariladi. Korpusning silindrik qismi ichki diametri 1,1-3m bo’lganda g’alvirning o’rtacha mahsuldorligi 20-400 m 3 /soat ni tashkil etadi, qattiq mahsulot (shag’al) va suvli aralashma (qumning suvli aralashmasi) ga mos keladi. So’ngra gidravlik klassifikatorlarga yuboriladi, shag’alni donalar yirikligi bo’yicha fraksiyalarga ajratiladi. Shag’alni yuvish va boyitish . Shag’alni gidromexanizatsiyalashgan qazib olishda yuvish ishlari, changsimon, gilsimon va loysimon bo’laklarni olib tashlash birgalikda bajariladi. Konlarni quruq usulda qayta ishlashda olingan shag’al elash jarayonida suv bilan yuviladi. Biroq ko’p hollarda shag’alda tozalash qiyin bo’lgan gilli qo’shimchalar mavjud bo’ladi, ularni tozalashda nafaqat suvda yuviladi, balki maxsus mashinalarda mexanik ta’sir ko’rsatiladi. Rasm-5. Shag’al yuvuvchi skrubber-butardaning sxemasi: 1-ortish novi; 2-tishli po’lat baraban; 3-panjara qism(butarda); 4- suvni uzatish. Masalan, skrubber-butarda (rasm-5) yirik shag’allar barabanning aylanishida qayta ishlanadi, bunda baraban ichi tishli po’lat list bilan qoplanadi, natijada dona yuzasidagi gil plyonkasi olib tashlanadi.

K-12 va K-14 markali shag’al yuvgichlarda yirikligi 40mm gacha bo’lgan materiallar tozalanadi va uning mahsuldorligi 70-100 m 3 /soat ni tashkil etadi. Yuvish davomiyligi 2-3 min, suv sarfi esa 2,5-3 m 3 /tonna. Hozirgi vaqtda truba shaklidagi ishchi organli titratib-yuvuvchi mashinadan samarali foydalanilmoqda. Titratib-yuvuvchi mashina yirikligi 20-120mm yiriklikdagi materiallarni yuvishda ishlatiladi, bunda o’rtacha va qiyin yuviladigan qo’shimchalar 10-12% ni tashkil etishi kerak. Titratib-yuvuvchi mashinaning mahsuldorligi 30-70 m 3 /soat, suv sarfi esa 40100m 3 /soat ni tashkil etadi. Bunday mashina sxemasi rasm-6 da keltirilgan. Rasm6. Titratib-yuvuvchi mashina: 1-qoplangan tarnov; 2-suvni jo’natish; 3-prujinali osma; 4- titratgich; 5shag’alni ortish

Rasm-7. Shag’al donalarining elastikligi bo’yicha ajratish mashinasi: 1yuqori sifatli shag’alni boyitish; 2-keyingi sinf; 3-past sifatli shag’al; 4- elastik plita; 5-qayta ajratishga jo’natish; 6-ta’minlovchi; 7- sarflanuvchi shag’al. Shag’alni yuvish qoplangan qiya joylashtirilgan tarnovlarda bajariladi. Tarnovda titratish natijasida shag’al bo’sh holatga keladi, vint shaklidagi harakatlanishi sababli, to’kish qismiga joylashadi. Donalar o’zaro ishqalanishi va suv qo’shilishida gilli qo’shimchalardan tozalanadi. Shag’alni va chaqiq toshni boyitish jarayoni bir qancha usullarda bajarish mumkin: elastiklik xususiyati, dona zichligi va boshqa. Shag’alni elastikligi bo’yicha ajratishning eng oddiy va keng tarqalgan usuli rasm-7 da keltirilgan. Shag’al donalari ta’minlovchi yordamida kichik qavatlarga taqsimlanadi va pastga uloqtiriladi. Qiya po’lat plitaga ma’lum balandlikdan tushayotgan shag’al donalari o’zining elastiklik kuchi ta’sirida turli burchak ostida otiladi, bunda donalar turlicha tezlik va traektoriyaga ega bo’ladi. O’ta mustahkam va elastik shag’al donalari uzoqroqqa otilsa, nisbatan bo’shlari-yaqinroqqa va alohida bunkerda yig’iladi.

Bu holatda, donalarning harakat tezligi ularning elastikligi bilan birga dona shakli va yirikligiga bog’liq. Biroq bo’sh donalarning boyitilgan shag’al bunkeriga tushishi ehtimoli kam. Sanoat tajribasidan ma’lumki boyitishning bunday usuli etarlicha samara beradi. Alohida donalarni turli ishqalanishi bo’yicha boyitish, boyitilgan materialning tabiiy (rasm-8) burchagi bo’yicha amalga oshiriladi. Donalarning qiya yuzasi bo’yicha harakatlanishi tezligi asosida ma’lum bunkerga tushadi. Baraban tipidagi separator po’lat silindrdan iborat bo’lib, material oqimiga qarshi aylanadi (rasm-9). Boyitiliayotgan material yo’naltiruvchi varonka bo’yicha barabanga uzatiladi. Nisbatan mustahkam donalar bir tomonga tushsa, nisbatan bo’sh donalar esa boshqa tomonga tushadi. Rasm-8. Shag’alni (chaqiq toshni) Rasm-9. Baraban tipidagi donalari harakati tezligi bo’yicha separator ajratish

Rasm-10.Titratishda qavatlanishi : a-boshlang’ich; byakuniy holati Rasm-11. Porshenli cho’ktiruvchi mashina: 1-porshen; 2-engil fraksiya; 3og’ir fraksiya; 4-qo’zg’almas panjara; 5- suv Shag’al donalarini zichligi bo’yicha ajratish, gravitatsion ham deb ataluvchi usul shunga asoslanganki, bunda mustahkam donalar nisbatan zich bo’ladi, bo’shlari esa nisbatan g’ovak, engil bo’ladi. Gravitatsion usulda shag’alni og’ir muhitda cho’ktirish va boyitish mumkin. Cho’ktirish muhiti quyidagilardan iborat. Agar bir jinsli bo’lmagan materialni teztez titratib turilsa qavatlanish yuzaga keladi, ya’ni og’ir donalar pastga cho’kadi, engillari esa yuqoriga chiqadi (rasm-10, a). Agar aralashma bir xil yiriklikdagi og’ir va engil donalardan (rasm- 5.10. a) tashkil topsa, u holda ko’p martali titratishda qavatlanish chizig’i balandlik o’rtasida (rasm-10, b) hosil bo’ladi. Sanoatda shag’alni cho’ktirish suvli muhitda bajariladi. Shag’al cho’ktirish mashinalari qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas panjarali bo’ladi.

Qo’zg’almas panjarali shag’al cho’ktirish mashinasining sxemasi (rasm- 12) da keltirilgan. Bunda porshen yoki diafragmani harakatlanishi suv pulsatsiyasida yuzaga keladi. Boyitilayotgan material qavati chiquvchi suv oqimida ko’p marta titratiladi va tindiriladi. Material to’la qavatlangandan so’ng qavatlar alohida ajratiladi. Rasm-12. Qo’zg’aluvchan panjarali shag’al(chaqiq tosh)ni cho’ktiruvchi mashina: 1-yuklash tarnovi; 2-panjara; 3-yuvilgan qoldiq(shlam); 4-og’ir fraksiya; 5-engil fraksiya; 6-tarmog’. Rasm-13. To’ldiruvchilarni og’ir muhitda ajratuvchi separator:

1-suspenziyani uzatish; 2-cho’kgan fraksiya; 3-baraban; 4-suzib chiqgan fraksiya. Shag’alni boyitish xuddi shunday qo’zg’aluvchan panjarali cho’ktiruvchi mashina (rasm-5.13) da ham bajariladi, faqat bu holatda suvning va boyitilayotgan materialning nisbiy harakatlanishi krivoship- shatun mexanizmi yordamida panjaraning pulsatsiyasi orqali bajariladi. Og’ir muhitda shag’alni ajratish yanada samarali hisoblanadi. U quyidagilardan iborat. Agar donalari zichligi bo’yicha bir jinsli bo’lmagan materialni zichligi boyitilayotgan materialning engil donalari zichligidan katta va og’ir donalari zichligidan kichik suyuqlikka joylashtirilsa, u holda engil (nisbatan bo’sh) donalar yuzaga suzib chiqadi, og’irlari esa cho’kadi. Ajratuvchi muhit sifatida suv va magnetit kukuni ( ρ = 4,9-5,2 g/sm 3 ), ferrosilitsiy ( ρ = 6,3 g/sm 3 ) yoki boshqa og’ir materiallar suspenziyasi ishlatiladi. Bu materiallar o’ta mayin tuyilgan bo’lishi shart. Shag’alni og’ir muhitda boyitishda rasm-6.13 da keltirilgan separatorlar ishlatiladi. Separatorga solingan shag’al donalari barabanning aylanishida uning spiraliga joylashadi. Suspenziyaga cho’kgan donalar elevator yordamida tarnovda uzatiladi. Suspenziya to’xtovsiz barabanga kelib tushadi va suzib chiqgan donalar bilan oqib chiqadi.

4. Chaqiq tosh ishlab chiqarish texnologiyasi Chaqiq tosh Chaqiq tosh – noorganik zarraviy sochiluvchan material bo’lib, uning zarralari yirikligi 5 mm dan katta. Chaqiq tosh tog’ jinslarini maydalab olinadi. Chaqiq tosh yuqori mustahkam betonlar tayyorlash uchun asosiy sifatli yirik to’ldiruvchidir. Shag’aldan qimmat bo’lishiga qaramay chaqiq tosh ishlab chiqarish hajmi bir necha barobar ko’p, chunki O’zbekistonning ko’p rayonlarida shag’al etishmaydi. Chaqiq tosh ishlab chiqarish uchun asosan otqindi tog’ jinslari (granit, gabbro, diabaz, bazalt va b.), cho’kindi karbonat tog’ jinslari (ohaktosh va dolomitlar) va kam miqdorda metamorfik tog’ jinslari qo’llaniladi. Chaqiq toshni zichligi-1800 kg/m 3 dan katta bo’lgan tog’ jinslarini maydalab olinadi. Zich tog’ jinslaridan olingan shag’al va chaqiq toshning donadorlik tarkibi ularning chegaraviy yirikligi turli (20, 40, 60, 70 mm) bo’lganligi uchun eng kichik va eng yirik o’lchamlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 1-jadval Elak teshiklarining o’lchamlari, mm D kich 5 mm D kich 10 mm 0,5 D kich + D kat D kat bir fraksiya uchun Fraksiyalar aralashmasi uchun To’liq qoldiqlar, % 95-100 90-100 40-80 50-70 0-10 Chaqiq toshga qo’yiladigan O’zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun zich tog’ jinsli chaqiq tosh va shag’al” bo’yicha talablar uning keltirilgan fraksiya yoki aralashmasi tarkibida, donalari nisbatiga ko’ra yuqorida keltirilgan shag’al singaridir.

Chaqiq tosh donalari shakliga ko ’ ra uchta guruhga bo ’ linadi : • oddiy, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 35% gacha (massa bo’yicha); • yaxshilangan, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 25% dan ko’p emas; • kubsimon, bunda plastinkali va ninasimon shakldagi donalar 15% dan ko’p emas. Ba’zi bir maxsus betonlar uchun O’zRST 728-96 “Og’ir va mayda to’ldirgichli beton” bo’yicha, masalan bosimli quvurlar uchun ishlatiladigan betonlarda faqat kubsimon chaqiq tosh qo’llanilishi kerak. Chaqiq toshning mustahkamligi uning markasini ifodalaydi, bunda suvga solingan holda ishlatilgan tog’ jinsining mustahkamligi chegarasidan kelib chiqgan holda, silindrda ezilishdagi maydalanish ko’rsatkichi asosida aniqlanadi. O’zRST 728-96 “Og’ir va mayda to’ldirgichli beton” ga ko’ra chaqiq tosh ishlab chiqarishda ishlatilgan tog’ jinsining mustahkamligi olinadigan betonning mustahkamligidan yuqori bo’lishi kerak: 30 MPa dan kam mustahkamligidagi beton 1,5 dan kam bo’lmasligi kerak; 30 MPa va undan yuqori betonlar uchun ikki martadan kam bo’lmasligi kerak. Otqindi tog’ jinslari asosidagi og’ir beton uchun to’ldiruvchi sifatida ishlatiladigan chaqiq toshning markasi, tog’ jinsi mustahkamligiga mos keluvchi 80 MPa dan kam bo’lmasligi, metamorfik tog’ jinsi asosida chaqiqtosh 60 MPa dan kam bo’lmasligi, cho’kindi tog’ jinsi asosida chaqiq tosh 30 MPa dan kam bo’lmasligi kerak. Chaqiq tosh ishlab chiqarish texnologiyasi Chaqiq tosh ishlab chiqarish texnologiyasi quyidagi bosqichlardan iborat: - xomashyoni qazib olish; - maydalash; - sortirovkalash (groxotlash).

Xomashyoni qazib olish Chaqiq toshni ishlab chiqarish uchun xomashyo asosan karerdan tolinadi. Konda qazilma ishlar olib borish buldozer yordamida er-o’simlik qatlam va qum-gilli jinslarni olib tashlashdan boshlanadi. Jinslarni portlatish natijasida turli yiriklikdagi tog’ jinslari xosil bo’ladi. Yirik sang toshlar qayta portlatiladi. Olingan toshlar transport vositalari yordamida maydalash- sortirovkalash zavodlariga yuboriladi. Chaqiq toshni maydalash Maydalash – tog’ jinslari parchalarini buzish (siqib, zarba bilan, ezib va b.) jarayonidir. Materialni maydalash bir-, ikki-, va ko’p bosqichli bo’lishi mumkin. Maydalanadigan material bir, ikki yoki bir nechta maydalagichlardan va groxotlar tizimidan o’tishda o’lchamlari kichrayadi. Maydalash usullari (1-rasm) : ezish; parchalash, bolg’alash va b. . Mustahkam va abraziv materiallar asosan ezib maydalanadi, mustahkam va bog’lanuvchan materiallar ezib ishqalab, yumshoq va mo’rt materiallar maydalab va bolg’alab maydalanadi. Rasm-1 Maydalash usullari:

a - ezish; b - parchalash; v - ishqalash; g – urish (bolg’alash). Maydalash - maydalash darajasi bilan xususiyatlanadi, ya’ni eng katta donalarning maydalashdan oldin va keyingi o’lchamlarini nisbati. Boshqa ko’rsatkich – energiyaning nisbiy sarfi, ya’ni kVt·s miqdorini 1 t maydalangan materialga nisbati. Maydalash groxotlash bilan birgalikda olib boriladi. Maydalash ochiq ( 1, a - rasm) va berk ( 1, b - rasm) sikllarda bajariladi. Birinchi holatda yirikligi bo’yicha tayyor maxsulot maydalashdan oldin groxotdan o’tkaziladi, shuningdek maydalashdan keyin olinadi. Ikkinchi xolatda material maydalagichdan so’ng groxotga tushadi va yirik va mayda (tayyor) fraksiyalarga ajratiladi, yirigi yana maydalash uchun maydalagichga qaytadi. Rasm-2. Ochiq (a) va berk (b) sikllarda maydalash: 1 - groxot; 2 – maydalagich Maydalagichlar turlari va qisqacha ta’rifi Maydalagichlar konstruksiyasi va maydalash prinsipi bo’yicha jag’li, konusli, valkali, bolg’ali turlarga bo’linadi.

Jag’li maydalagichlar Erkin tebranadigan jag’li maydalagichlarda material ikkita jag’ orasiga tushib eziladi, ulardan bittasi siljimaydigan, ikkinchisi siljiydigan- tebranadigan. Tebranadigan jag’ harakatlanadigan yoki harakatlanmaydigan o’qga sharnir osib qo’yilgan va damaki-damaki siljimaydigan jag’ga yaqinlashadi va uzoqlashadi. Maydalanadigan material (shag’al) ikki jag’ orasiga yuqoridan tushadi. Maydalangan maxsulot siljiydigan jag’ orqaga qaytganda maydalagichdan pastga tushadi. Maydalangan maxsulotda parchalar maksimal yirikligi jag’lar orasidagi chiqish joyidagi tirqish eni bilan ifodalanadi. Rasm -3. Jag’li maydalagich Konusli maydalagich Konusli maydalagich uzining tipovoy o’lchamlari tartibi bo’yicha yirik, o’rtacha va mayda maydalash turlariga bo’linadi. Konusli maydalagichning asosiy maydalash harakati – ezish b’zida parchalash. Materialni maydalash uzluksiz davom etadi, bu esa jag’li

maydalagichga nisbatan materialni maydalash kamerasida ko’proq vaqt bo’lishini ta’minlaydi. Rasm -4. Konusli maydalagich Rotorli maydalagich Rotorli maydalagich yumshoq materiallarni maydalashga mo’ljallangan. Rotorli maydalagich shuningdek kam abraziv (charxlash, silliqlash asboblari uchun ishlatiladigan mayda donador qattiq materiallar) materiallarni maydalash uchun ishlatiladi. Qattiq jinslarni rotorli maydalagichda maydalash samarasizdir, chunki maydalash elementlari tezda ishdan chiqadi. Rotorli maydalagichlarning afzalliklari: - ishlab chiqarish quvvati yuqoriligi (yuqori samarador); - konstruksiyasi soddaligi; selektiv maydalash imkoniyati ( mustahkamligi bo’yicha yumshoqroq zarralar yaxshi maydalanadi).

Rasm -5. Rotorli maydalagich Bolg’ali maydalagich Bolg’ali maydalagich asosan o’rtacha va mayda maydalash uchun ishlatiladi. Shuningdek rotorli maydalagich kabi kam abraziv materiallarni maydalash uchun ishlatiladi. Tayyor maxsulot o’lchamlari bolg’alar soni va shakli bo’yicha tartibga solinadi (sozlanadi). Bunda, bu o’lchamlar, bolg’a mahkamlangan rotor aylanish chastotasi, tayyor maxsulot tushiradigan panjara kolosniklari orasidagi masofa, shuningdek bolg’alarni aylanish doirasi orasidagi tirshiqga bog’liq Bolg’ali maydalagichning asosiy afzalliklari: - ishonchli, konstruksiya ishonchliligi va oddiyligi; - materiallarni maydalash yuqori darajasi; - maxsus maydonchalar tashkil etilishi va beton fundament bo’lishini zuruiyati yo’q; - ob’ekt o’zida va karerda ishlatilishi mumkin.

Rasm -6. Bolg’ali maydalagich a - birrotorli; b – ikkirotorli bir bosqichli maydalash; v - reversli; g - vertikal valli; d – tozolov polotnoli Valetsli maydalagichlar Valetsli maydalagichlar kompression maydalagichlar turkumiga kiradi. Valkovli maydalagichlar materialni zarralarini yirikligi 2 mm gacha maydalaydi va ikkita aylanadigan vallar kompressiyasidan foydalanadi. Vallar orasidagi masofa maxsulot yirikligini belgilaydi. Asosiy afzalligi materiallarni talabdagi o’lchamda maydalaydi va chang kam xosil bo’ladi. Valetsli maydalagichlarda ishchi organ – bir-biriga intilib aylanadigan ikkita vallar, chiqadigan maxsulot yirikligiga mo’ljallangan tirshiqlari bilan. Maydalaniladigan material vallar orasidagi ishqalanish natijasida ular orasiga tortiladi va maydalanadi, Maxsulot yirikligi vallar orasidagi tirshiq eniga bog’liq.

Rasm - 7. Valsli maydalagich Sortirovkalash (groxotlash) Groxotlash (elash) – sochilma materiallarni groxotda zarralarini yirikligi bo’yicha ajratish (sortirovkalash) jarayonidir. Texnologik vazifasiga ko’ra groxotlash: - yordamchi, shuningdek dastlabki – mayda klasslarini ajratib maydalagichga yo’naltirish (ochiq siklda maydalaganda); - nazorat va tekshiruv – maydalangan materialning mayda klasslarini ajratish (berk siklda maydalaganda); - birlashtirilgan – kompleks (dastlabki va nazorat) – ikkita jarayon bittaga birlashtirilgan (berk siklda maydalaganda); - tayyorlov – turli klass yiriklikdagi maxsulotni ajratib maydalash maqsadida ajratish; - mustaqil yoki mexanik sortirovkalash – tayyor maxsulot (sortlar bo’yicha) olish va iste’molchiga yuborish. - Yiriklikni tartibga solish uchun, o’z vaqtida, maydalashga yo’naltirilayotgan materialning miqdorini to’g’ri ta’minlashda elash ishlari bajariladi.

- Texnologik sharoitga bog’liq holda quyidagi turdagi elash ishlari bajariladi: dastlabki, nazorat va yakuniy (tayyor mahsulot). - Dastlabki elash, maydalashga tushayotgan materialdan mayda sinfga mansub bo’laklarni ajratish uchun bajariladi (rasm-3). Natijada maydalagichlarning ishlash sharoiti yaxshilanadi va mahsuldorligi ortadi. - Nazorat elash, yopiq siklda qayta maydalashga yo’naltirilgan mahsulotdan alohida sinflarni ajratib olish uchun xizmat qiladi. Yopiq sikl maydalashning yakuniy bosqichida nazarda tutiladi (rasm-4). Yopiq siklda maydalashda kerakli fraksiyaning chiqishi ortadi va chaqiq tosh dona shakli yaxshilanadi. - Yakuniy elash , iste ’ molchiga tovar fraksiyali chaqiq toshni olish va jo ’ natish ( rasm -4) uchun bajariladi . - Barcha tog ’ konlari u yoki bu darajadagi mustahkamligi bo ’ yicha bir jinsli bo ’ lmagan toshlardan tashkil topgan . - Rasm-8. Har bir bosqich Rasm-9. Maydalashning yakuniy maydalash oldidan elash sxemasi: bosqichida yopiq sikl sxemasi: 1- g’alvir; 2- maydalagichni 1-nazorat elash; chetlab o’tish uchun transportyor; 3- 2-yakuniy (tovar) elash. maydalagich: “+” va “-” panjara usti va panjara ostidagi (mayda sinflar) mahsulotlarga mos keladi.

Chaqiq toshni boyitish yuqorida keltirilgan kabi shag’al singari amalga oshiriladi. Chaqiq tosh uchun saylanma maydalash prinsipi asosida boyitish maqsadga muvofiqdir. Bu usul quyidagilarga asoslangan. Maydalanayotgan toshning maydalik darajasi nafaqat maydalagich turi, ishlash rejimi va uni to’g’irlashga, balki toshning mustahkamligiga bog’liq. Agar doimiy rejimda ishlayotgan maydalagichdan turli mustahkamlikdagi toshlarni o’tkazsak, u holda tosh mustahkamligi qancha kichik bo’lsa, maydalangan mahsulot ham mayda bo’ladi. Shu sababli maydalagandan so’ng mahsulotdan mayda fraksiyani elashda, panjara ostida qoladigan mahsulot nisbatan bir jinsli va mustahkam hisoblanadi. Bu erda qo’shimcha elashning yana bir afzalligini ko’rish mumkin, ya’ni mustahkamligi past fraksiyalarniajratib, yakuniy mahsulotni boyitish imkonini beradi ( rasm-10). - Rasm-10. Saylanma maydalash prinsipi bo’yicha chaqiq toshni boyitish: 1-kichik mustahkamlikdagi mahsulotning chiqishi; 2-yuqori mustahkamlikdagi mahsulotning chiqishi; Saylanma maydalash samaradorligi kuch ta’sirida ishlaydigan maydalagichlarda yuqori bo’lib, toshlar kuch ta’sirida maydalanadi. Shu

maqsadda maxsus bolg’ali, rotorli maydalagichlar, dezintegratorlar ishlatiladi. Chaqiq toshni yuvish qachonki unda chang miqdori O’zRST 8267-93 “Qurilish ishlari uchun zich tog’ jinsli chaqiq tosh va shag’al” talabidan oshsagina bajariladi. Bu esa, ho’l elash jarayonida bajarilib, suv g’alvirlar ostidan sepiladi. Chaqiq toshni quruq usulda havo ta’sirida changsizlantirish istiqbolli hisoblanib, elash jarayoni bilan birgalikda bajariladi. Chaqiq toshni olish texnologik sxemasi Fraksiyalangan chaqiq toshini maydalab olish texnologik uskuna sxemasi Rasm – 11. Chaqiq toshni olish texnologik sxemasi 1. Vibropitatel (bunker sig’imi 15 kub.m.)

2. Groxotlab sortirovkalash GIS-42 agregati (elaklari 40x40; 70x70) 3 Groxotlab sortirovkalash GIS-43 agregati (elaklari 5x20; 10x10; 20x20) 4. Konveyer 800-15 5. Konveyer 650-20 6. Konveyer 650-15 (6 dona.) 7. Boshqarish kabinasi Rasm-12. Eng oddiy maydalash-navlarga ajratish korxonasi: 1-qabul qilish; 2-ta’minlovchi; 3-maydalagich; 4-lentali transportyor; 5g’alvir; 6,7,8 – maydalangan mayda, o’rtacha va yirik mahsulotlar uchun bunkerlar.

Rasm-13. Shag’al-qumni qayta ishlash korxonasi: 1- dastlabki maydalash bo’limi korpusi; 2- ikkinchi va uchinchi bosqichli maydalash bo’limining korpusi; 3- yuvish va navlarga ajratish bo’limining korpusi; 4- boyitilgan qum olish sexi; 5- temir-yo’l transportiga shag’al va chaqiq toshni yuklash bunkeri; 6- shag’al va chaqiq tosh ombori; 7- boyitilgan qum ombori; 8- temir-yo’l transportiga shag’alni yuklash bunkeri; 9- shag’al ombori; 10- karerga kiruvchi temir- yo’l tarmog’i.

Adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PK-4335 sonli “Qurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori. 2019 yil 23 may. 2. Akramov X.A., Raximov Sh.T., Nuritdinov X.N., Turopov M.T. “Beton to’ldiruvchilari texnologiyasi”, o’quv qo’llanma, Toshkent. Ekstremum press, 2010-167 bet. 3. Keoki Sears, Glenn A. Sears, Richard H. Clough.Construction Project Management: A Practical Guide to Field Construction Management// USA, 2010. 4. Alan Griffith.Integrated Management Systems for Construction: Quality, Environment and Safety// London, 2013. 5. Alan Griffith Management System For Construction// London, 2015. 6. Francis D. K. Ching., Building Construction Illustrated 5 th Edition// USA, 2014. 7. Fernando Pacheko Torgal, Said Jalali. Eko-efficient. Construction and Building Materials. Portugaliya. 2013. ISBN 978-0-85729-891-1 8. Аскаров Б., Ботвина Л.М. Пористые заполнители из местного сырья и лёгие бетоны на их основе. Монография. Фан. T.: 1990 – 144 с. 9. Qosimov E. Qurilish ashyolari. Darslik. T., “Mexnat”, 2004-512 bet. 10. Maxmudova M.A., Nuriddinov X.N. Beton ishlari texnologiyasi. O’quv qo’llanma. T. «TALQIN» 2004-64 bet. 11. Ицкович С.М., Чумаков Л.Д., Баженов Ю.М. Технология заполнителей бетона. Учебник М., “Высшая школа», 1991-272 c.

O'xshashlar

Sun’iy g‘ovakli to‘ldiruvchilar

To‘ldiruvchilar haqida umumiy ma’lumotlar

Yirik panelli binolarni barpo etish

Beton xususiyatiga to‘ldiruvchilarning ta’siri

Табиий ғовак тоғ жинслари асосидаги тўлдирувчилар