Beton xususiyatiga to‘ldiruvchilarning ta’siri - Arxitektura - Referatlar

Beton xususiyatiga to‘ldiruvchilarning ta’siri

Yuklangan vaqt:

28.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.986328125 KB

Ko'chirib olish

Beton xususiyatiga to‘ldiruvchilarning ta’siri Reja: 1. Beton uchun ishlatiladigan to’ldiruvchilar 2. Beton xususiyatiga to’ldiruvchining donadorlik tarkibi ta’siri 3. Beton xususiyatiga to’ldiruvchining mustahkamligi ta’siri 4. Beton xususiyatiga to’ldiruvchining tozaligi ta’siri

1. Beton uchun ishlatiladigan to’ldiruvchilar Betonda yirik va mayda to’ldiruvchilar qo’llaniladi. Donalari 5 mm dan kattaroq yirik to’ldiruvchilarni shag’al va chaqiq tosh turlariga ajratiladi. Chaqiq toshni tog’ jinslarini maydalash orqali olinadi. Betondagi mayda to’ldiruvchilar tabiiy va sun’iy qum hisoblanadi. Qurilishda asosan yuqori mustahkamlikga ega betonlarda ohaktosh va granitdan olingan chaqiq toshlar ishlatiladi. Shag’al sirti tekis va shamolda nuragan tog’ jinslarini noanik aralashmasini ifodalaydi. Odatda, donalari turli yiriklikdagi shag’al-qum aralashmalar uchraydi. Engil betonlar uchun g’ovakli tog’ jinslaridan olingan tabiiy chaqiq tosh (tuf, pemza va boshqalar) yoki ko’p hollarda mahsus sun’iy tayyorlangan to’ldiruvchilar ishlatiladi (keramzit, agloporit, shlakli pemza, dolomit xomashyosi asosidagi engil to’ldiruvchilar va boshqalar). Qum o’zida uvalangan mayda zarrali tarkibni ifodalab, u tog’ jinslarining shamol ta’sirida nurashi natijasida yuzaga keladi. Aksariyat minerallarning zarralari aralashgan kvars qumlari, kam hollarda esa dala shpatli va ohaktoshlilari uchraydi. Ba’zan qumni tog’ jinslarini mahsus maydalash yo’li bilan olinadi. Biroq bu usulda tabiiyga nisbatan tannarxning ortib ketishi sababli mahsus maqsadlardagina qo’llaniladi. To’ldiruvchilar betonning 85-90% hajmini egallab, uning xususiyatlariga, uzoq muddatga chidamliligiga va narxiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. To’ldiruvchilarning betonga kiritilishi bilan, betondagi eng qimmatbaho hisoblangan xomashyo – sement sarfini keskin kamayishiga erishiladi. Bundan tashqari, to’ldiruvchilar betonning texnik xususiyatlarini yaxshilaydi. Yuqori mustahkamlikdagi to’ldiruvchili baquvvat skelet ma’lum darajada betonning mustahkamligini va deformatsiyalanish modulini ko’taradi – konstruksiyalarning bosim ta’sirida deformatsiyalanishini kamaytiradi, shuningdek betonning siljuvchanligini – betonga uzoq muddat bosim ostida ta’sir ko’rsatish natijasida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan qaytmas deformatsiyalardan saqlaydi. To’ldiruvchi betonning kirishishini oldini oladi va bu bilan uzoq muddat chidaydigan materialni olish imkonini beradi. Sement toshining qotish

jarayonidagi cho’kishi 1-2 mm/m ni tashkil etadi. Notekis cho’kish deformatsiyalari sababli ichki zo’riqishlar va xatto mikroyoriqlar yuzaga keladi. To’ldiruvchi cho’kish deformatsiyasi zo’riqishini qabul qiladi va sement toshiga nisbatan bir necha barobar cho’kishni kamaytiradi. G’ovak tabiiy va sun’iy to’ldiruvchilar kam zichlikka ega bo’lib, engil betonning zichligini kamaytiradi, uning issiqlik tutuvchanlik xususiyatini yaxshilaydi. Maxsus betonlarda (yuqori haroratga chidamli, nurlanishdan himoyalash va boshqalar) to’ldiruvchining ahamiyati juda katta, chunki ularning xususiyatlari asosan bunday betonlarning mahsus sifatlarini aniqlab beradi. Silikat betonlarda to’ldiruvchi o’zining odatdagi tadbiqidan tashqari o’ziga xos muhim ahamiyat kasb etadi. Uning donalarining sirti bog’lovchi modda bilan reaksiyaga kirishadi va ko’p hollarda olinayotgan betonning xususiyatlari ularning mineralogik tarkibiga va nisbiy yuzasiga bog’liq bo’ladi. Beton tarkibini loyihalash berilgan mustahkamlikdagi va sement sarfini minimal konsistensiya asosida bajariladi. Zich tarkibli va minimal sement sarflab olinadigan betonlarda asosiy hajmni to’ldiruvchilar tashkil etadi. Agar yirik to’ldiruvchi bo’liqligi (shag’al yoki shag’al) – V bo’sh.yir. bo’lsa, unda betonning maksimal tashkil etuvchisi mayda to’ldiruvchi hisoblanadi – V mayda = 0,01V bo’sh.yir. (0,01-bo’shliqlik foizda keltirilgan). U holda mayda va yirik to’ldiruvchilar aralashmasi bo’shliqligi quyidagiga teng: Misol: agar shag’al bo’shliqligi 32% bo’lsa, qumning bo’shliqligi esa 27% bo’lsa, u holda shag’al va qumning minimal bo’shliqligi 8,6% ni tashkil etadi. Bunda shartli ravishda yirik to’ldiruvchilar orasidagi bo’shliq mayda to’ldiruvchilar bilan to’ldirilishini nazarda tutiladi. Lekin amaliyotda yirik to’ldiruvchi donalari bir-biriga yaqin joylashganda qum o’tishi qiyinlashadi va bo’shliq hosil bo’ladi.

Beton uchun to’ldiruvchini tanlashda odatda uning beton qorishmasi xususiyatlariga va betonga umumiy ta’sirini inobatga olishga to’g’ri keladi. Betonda shag’al yoki chaqiq toshni maksimal imkoniyat darajasidagi yiriklikda qo’llash maqsadga muvofiq bo’lib, bu holda to’ldiruvchi eng kam solishtirma yuzaga ega bo’lgani uchun konstruksiyani betonlash shartlari bajariladi. Talab darajasidagi beton qorishmasini quyish va zichlashtirish maqsadida konstruksiyaning minimal o’lchamlaridan shag’al yoki chaqiq tosh ¼ barobardan yirik bo’lishi mumkin emas va bu o’z navbatida temir -beton konstruksiyasida armatura sterjenlari orasidagi minimal o’lchamlardan kichikroq bo’lishi talab etiladi. Plitalar, pollar va yopmalarni betonlashda shag’al yoki chaqiq toshning maksimal yirikligi plita qalinligiga nisbatan ½ nisbatida bo’lishi kerak. Yirik to’ldiruvchining bo’shligini kamaytirish maqsadida, agarda chegaraviy mumkin bo’lgan yiriklik imkoniyati mavjud hollarda bir necha fraksiyalardan iborat qorishmalardan foydalaniladi va bo’shliqlikning minimal darajada bo’lishi uchun ular orasidagi o’zaro ma’qul nisbat tanlanadi. Beton uchun yirik donali qumdan foydalanish yaxshi natija beradi. Biroq, qum tarkibida yirik zarralarning uchrashi bo’shliqlikni oshishiga sabab bo’lishi mumkin (40 % gacha) va bu bo’shliqlarni sement hamiri bilan to’ldirishga to’g’ri keladi. Buning natijasida sement sarfi va betonning tannarxi ko’payib ketadi. Shuning uchun eng yaxshi natijalarni tarkibida o’zaro optimal nisbatdagi yirik, o’rtacha va mayda zarralari bo’lgan qum beradi va bunday nisbatdagi qum minimal bo’shliqni ta’minlaydi. Sifati yuqori bo’lgan qumda bo’shlilik 38% dan oshmasligi kerak. Optimal donadorlik tarkibda bu ko’rsatkich 30 % gacha kamayadi. Agar beton yoki qorishmada qum donalari orasidagi bo’shliqlarni faqat sement hamiri bilan to’ldirilsa, kam harakatlanuvchan, quyilishi og’ir kechadigan bikir qorishma yuzaga keladi. Qum donalarini bir biridan ajratish va ularni sement qobig’i bilan o’rab olish zarur va bu qobiq qorishma yoqi beton qorishmasining harakatchanligini ta’minlaydi. Qum qanchalik yirik bo’lsa donalar solishtirma yuzasi kamayib, qobiq hosil qilish uchun ketadigan sement sarfi iqtisod qilinadi. Biroq, yuqorida

ta’kidlanganidek faqat yirik donalardan iborat bo’lgan qum katta miqdordagi bo’shliqlarga ega bo’lib uni qo’llash maqsadga muvofiq emas. Beton tayyorlash uchun tarkibida mayda va o’rtacha yiriklikdagi zarralari bo’lgan yirik qum tanlanishi tavsiya etiladi. Bunday aralash holdagi donalarda bo’shliqlar kamayib, donalar yuzasi katta bo’lmaydi. Bunday ijobiy qum tarkibi O’zRST tavsiyasiga mos tushadi. Notekis yuzaga ega bo’lgan qumdan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lib, bunday qum sement toshi bilan yaxshi bog’lanadi va betonning mustahkamligini oshishiga olib keladi. Qumni yuvish jarayoni murakkab va qimmat bo’lganligi sababli olinayotgan qum imkon darajasida toza bo’lishi tavsiya etiladi. Odatda daryo qumi afzal deb bilinadi. Qumning zichligi uning xaqiqiy zichligiga, bo’shliqligiga va namligiga bog’liq bo’lib, quruq va sochiluvchan holatda aniqlanadi. Suvga to’yingan holda muzlash ehtimoli bo’lgan konstruksiyalardagi betonlar yoki M200 va undan ortiq markadagi betonlar uchun tayinlangan qum 1550 kg/m 3 zichlikka ega bo’lishi kerak. Boshqa hollarda - 1400 kg/m 3 dan kam bo’lmasligi talab etiladi. Siltash jarayonida qum zichlashib uning zichligi 1600-1700 kg/m 3 ga etishi mumkin. Eng katta hajmni 5-7 % namlanganlik holatidagi qum egallaydi; namlikning ortishi yoki kamayishi bilan qumning hajmi kamayadi (rasm-6.3). Bu xususiyatni qumni qabul qilish va miqdorlash jarayonida (hajm bo’yicha), shuningdek beton tayyorlashda inobatga olish kerak. Beton uchun to’ldiruvchilarni to’g’ri tanlash, ularni me’yorida qo’llash – beton texnologiyasida ahamiyatli masalalardan biri hisoblanadi. Beton uchun mo’ljallangan to’ldiruvchilarga beton tarkibiga ta’sir etuvchi xususiyatlardan kelib chiqib tegishli talablar qo’yiladi. Betonning xususiyatiga to’ldiruvchining: • donadorlik tarkibi; • mustahkamligi va sovuqqa chidamliligi; • tozaligi katta ta’sir ko’rsatadi. 2. Beton xususiyatiga to’ldiruvchining donadorlik tarkibi ta’siri

Donadorlik tarkib to’ldiruvchidagi turli yiriklikdagi donalar miqdorini ko’rsatadi. Bu miqdorni to’ldiruvchidan olingan namunani teshiklari 0,14-70 mm va undan ham yirikroq standart elaklardan o’tkazib aniqlanadi. To’ldiruvchilar turli o’lchamdagi donalarga ega odatdagi va fraksiyalangan turlariga bo’linadi. Fraksiyalangan to’lidiruvchining donalari alohida fraksiyalarga ajralgan, o’lchamlari esa bir-birlariga yaqin, masalan 5-10 mm yoki 20-40 mm dan iborat. To’ldiruvchini eng kichik yiriklikdagi yoki eng katta yiriklikdagilari bo’yicha xarakterlaydilar. Bu holda to’ldiruvchi donalarining nisbatan eng kichik yoki eng katta o’lchamlariga qarab tushuniladi. To’ldiruvchida alohida yirik yoki mayda donalar uchrashi mumkin, biroq ularning miqdori 5 % dan oshmasligi kerak. Agarda donadorlik tarkibda barcha o’lchamlardagi, xususan eng maydasidan eng yirigigacha donalar mavjud bo’lsa bu tarkib uzluksiz tarkib deyiladi. Agarda to’ldiruvchida qandaydir bir oraliq o’lchamlardagi donalar mavjud bo’lmasa bunday donador tarkib uzlukli tarkib deb ataladi. Uzlukli tarkibli qorishmalardan o’rtacha o’lchamlardagi fraksiyalarni olib tashlanganda g’ovaklikning kamayishi ta’minlanadi. Biroq, undagi yirik donalar orasida siqilib qolgan mayda donalarning harakatchanligi chegaralanadi va ma’lum darajadagi harakatchan beton qorishmasini olish uchun donalarni sement hamiri bilan qalinroq qamrab olish zarurati tug’iladi. Uzluksiz donador tarkibli qorishmalarda esa bu qatlam yupkaroq bo’lishi kuzatiladi va uzlukli jarayonda to’ldiruvchidagi mayda fraksiyalarning hajmi, hamda to’ldiruvchining nisbiy yuzasi ortib boradi. Natijada donalarni qamrab olish uchun sement sarfi ortadi va to’ldiruvchining bo’shliqlarini kamaytirish hisobiga sementni iqtisod qilish imkoniyati kamayadi. Bundan tashqari uzlukli donadorlik tarkibning qatlamlanishga moyilligi bo’lib, bu betoning bir jinsliligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Temir-beton zavodlari yoki qurilish ob’ektlarida to’ldiruvchining donadorlik tarkibini tanlashda zarur miqdorda aniqlangan qum va shag’aldan foydalaniladi va bunda qum va alohida olingan shag’al fraksiyalari orasidagi nisbat imkoniyat darajasida tanlanadi. Donador tarkibni yomonlashuvini qator texnologik usullar yordamida kompensatsiyalash mumkin. Bu usullar bilan betonning narxi

tushiriladi va transport-tayyorlov harajatlari kamaytiriladi. Shuning uchun standartlar va texnik ko’rsatmalarda bir necha turli donadorlik tarkiblar tavsiyasi ko’rsatiladi va to’ldiruvchi qorishmasining xususiyatlarini ahamiyatli darajada yomonlashuvi kuzatilmaydigan, alohida fraksiyalar nisbatida ma’lum darajadagi o’zgarishlarga imkon beriladi. Yiriklik moduli qumning beton xususiyatiga faqat taqribiy baho bera oladi, chunki turli donador tarkibdagi qumlar bir xildagi yiriklik moduliga ega bo’lishi mumkin. Zich tog’ jinslaridan olingan shag’al va chaqiq toshning donadorlik tarkibi ularning chegaraviy yirikligi turli (20, 40, 60, 70 mm) bo’lganligi uchun eng kichik va eng yirik o’lchamlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. 3.3.-jadval Elak teshiklarining o’lchamlari, mm D kich 5 mm D kich 10 mm 0,5 Dkich + Dkat D k at Bir fraksiya uchun Fraksiy alar aralashmasi uchun To’liq qoldiqlar, % 95- 100 90- 100 40- 80 50-70 0- 10 To’ldiruvchini optimal donadorlik tarkibi aksariyat, nafaqat qum va chaqiq toshning donadorlik tarkibiga, balki ularning o’zaro to’g’ri nisbatini tanlashga ham bog’liq. Bu nisbatning to ’ g ’ ri tanlanishiga faqat beton tarkibini hisobga olish bilan erishish mumkin , xususan sement va suvning miqdorini to ’ g ’ ri tanlash orqali erishiladi . Sement sarfi ko ’ p bo ’ lgan yuqori mustahkamlikdagi va bikir beton qorishmalarida qum hajmi yoki to ’ ldiruvchining mayda fraksiyalarini umumiy hajmga nisbatan to ’ ldiruvchini aniq xususiyatlari va beton tarkibidan kelib chiqqan holda kamaytirish maqsadga muvofiq .

To ’ ldiruvchining bo ’ shligi bilan donadorlik tarkib bevosita bog ’ liq bo ’ lib , uning zich joylashuvchanlik imkoniyatlari bilan aniqlanadi . Shuningdek , to ’ ldiruvchi donalarining shakli bo ’ shliqlilikka ta ’ sir ko ’ rsatadi . To ’ ldiruvchining bo ’ shliqliligi – ahamiyatli jihat bo ’ lib , u sement sarfi ( qanchalik bo ’ shliqlar ko ’ p bo ’ lsa shunchalik sement sarfi ortadi ) va beton xususiyalariga ma ’ lum darajada ta ’ sir etadi . Nazariy nuqtai nazardan to ’ ldiruvchidagi bo ’ shliqlar hajmi undagi donalarning yirikligiga emas , balki donalarning shakliga , ularning joylashish zichligi va quyilishiga bog ’ liq . Bu fraksiyadagi to ’ ldiruvchining bo ’ shliqligi 0,3 dan 0,48 gacha o ’ zgaradi . Donalarning qirralari ko ’ payishi bilan bo ’ shliqlar hosil bo ’ lish ehtimoli ortadi . Aksariyat , uzunchoq ko ’ rinishdagi ( ignasimon , yapasqi ) donalar qo ’ llanilganda bo ’ shliq ortib ketadi . Shuning uchun bunday donalarning shag ’ alda yoki chaqiq toshdagi miqdori oddiy og ’ ir betonlarda 35% dan , yo ’ l qurilishi uchun mo ’ ljallangan shag ’ alda esa 25% dan oshib ketmasligi zarur ( yapasqi donalar betonning mustahkamligiga salbiy ta ’ sir ko ’ rsatadi ). Shu sababli , qumning hajmi V qum = 0,01 V bo ’ sh . yir . bo ’ lsa , u holda yirik to ’ ldiruvchining donalari qorishmada kam miqdorda siljiydi va qorishma bo ’ shliqligi ortadi . Aralashma bo ’ shliqligining mayda va yirik to ’ ldiruvchilarga bog ’ liqligini I . N . Axverdov grafik ko ’ rinishida ( rasm .3.1.) tasvirlaydi . Rasm 3.1. Aralashma bo’shliqligining mayda va yirik to’ldiruvchilarga

bog’liqligi Misol: V bo’sh.yir. =32% va V bo’sh.may. =27% bo’lsa, grafikda keltiriladiki yirik to’ldiruvchilar sarfi 1m 3 qorishma uchun V yir. - 0,9 m 3 , qum esa V may. - 0,4m 3 , bundan kelib chiqib aralashma bo’shliqligi V bo’sh.aral. - 11% ni tashkil etadi. Agar V yir. - 0,7m 3 va V may. - 0,55m 3 bo’lsa, V bo’sh.aral. - 14,5% ni tashkil etadi. Aralashma bo’shliqligi bevosita sement qorishmasi sarfini belgilaydi, ya’ni bo’shliqlik qancha katta bo’lsa sement sarfi ham shuncha ortadi. Agar yirik to’ldiruvchidan voz kechilsa, u holda mayda donadorlikka ega bo’lgan beton olinadi va yuqoridagi grafik bo’yicha to’ldiruvchining bo’shliqligi 27% ni tashkil etadi. Bu esa 1m 3 to’ldiruvchilar aralashmasiga 0,9m 3 yirik to’ldiruvchi ishlatishga nisbatan 2,5 barobar ko’p bo’ladi. Shu sababli sement sarfi ortadi. To’ldiruvchilar aralashmasini bo’shligi 20 dan 50%ga qadar o’zgarib turadi. Betonda bo’shliqligi eng kam va bir necha fraksiyalardan tashkil topgan to’ldiruvchilarni qo’llagan ma’qul. Minimal g’ovaklilikka erishiladigan chaqiq tosh (shag’al) va qumning nisbatini qum yirik to’ldiruvchi g’ovaklarini to’liq qoplaydi degan faraz orqali aniqlash mumkin bo’lib, ularning qum zarralari bilan ayrim miqdordagi surilishlari inobatga olinadi. Bu holda quyidagi formula kelib chiqadi bu erda: Q, Sh – qum va chaqiq tosh sarfi; α – surilish koeffitsienti; V nis.sh – shag’alning nisbiy bo’shliqligi; ý П , ý Ш - mos holda chaqiq tosh va qumning zichligi. Biroq, minimal bo’shliqli qorishma har doim ham betonda ijobiy bo’lavermaydi. Chunki qum va chaqiq tosh nisbatini to’g’ri tanlashda sement va suvning sarfini ham hisobga olish kerak.

Sementning katta miqdorda sarflanishi nafaqat qumdagi bo’shliqlarni to’ldiradi, balki uning uchun qumni kamaytirish hisobiga qo’shimcha hajm zarurati tug’iladi va bu holda beton qorishmasining harakatchanligi yaxshilanadi. Yaxlit (monolit) beton olish uchun sement hamiri nafaqat donalar orasidagi bo’shliqlarni to’ldirishi, balki quyuq sement qatlamini hosil qilish maqsadida donalarni orasini ochishi talab etiladi. Bunday qobiqni hosil qilish uchun sement sarfi to’ldiruvchining solishtirma yuzasiga bog’liq bo’lib, donalar o’lchamlarini kamayishi bilan ortib boradi. Natijada to’ldiruvchining solishtirma yuzasi kattalashishi bilan beton qorishmasining texnik qovushqoqligi ortadi. Demak, qorishmaning ma’lum darajadagi quyuqligiga yoki harakatchanligiga erishish va belgilangan mustahkamlikdagi betonni olish uchun suv va sement sarfini oshirishga to’g’ri keladi. 3. Beton xususiyatiga to’ldiruvchining mustahkamligi ta’siri To’ldiruvchining mustahkamligi u olingan tog’ jinsining mustahkamligi bilan aniqlanadi. Mustahkam tog’ jinslaridan olingan to’ldiruvchilar (granit, diabaz va boshqalar) yuqori mustahkamlikka egalar (80 MPa va undan yuqori). Cho’kma tog’ jinslaridan olingan to’ldiruvchilar masalan, oxaktoshdan olingan to’diruvchilar 30 MPa va undan yuqori mustahkamlikka ega. Engil g’ovakli tabiiy va sun’iy to’ldiruvchilarning mustahkamligi, ularning zichligiga bog’liq bo’lib, mustahkamligi 2-20 MPa ni tashkil etadi. Yirik to’ldiruvchi beton mustahkamligiga kam ta’sir ko’rsatadi, agar uning mustahkamligi betonga nisbatan 20% ortiq bo’lsa. Birok to’ldiruvchida alohida zaif donalar uchrashi mumkin, shuning uchun ishonch hosil qilish maqsadida, odatda, tog’ jinsining mustahkamligi beton mutahkamligiga nisbatan 1,5-2 barobar ortiq bo’lishi tavsiya etiladi (2-nisbat M300 va undan yuqori markali betonlar uchun qo’llaniladi). Bir vaqtning o’zida to’ldiruvchining g’ovakligini orttiradigan va qator hollarda siqilishga mustahkamlikni pasaytirib yuboradigan yapaloq va ignasimon donalarning tarkibdagi miqdori chegaralanadi. Bunday donalarning miqdori

odatdagi to’ldiruvchida – 35 %, donalarining shakli yaxshilangan chaqiq toshda – 25 %, kubsimon shaklli donalarda – 15 % dan oshmasligi kerak. Amaliyotda (qurilish yoki zavodda) odatda bir turdagi chaqiq toshni turli markadagi betonlar uchun qo’llanadi. Shuning uchun chaqiq tosh markasini tog’ jinsining petrografik tarkibidan kelib chiqib, uni ishlab chiqarishdagi texnikiqtisodiy samaradorlikni hisobga olgan holda va nisbatan ko’p ishlab chiqariladigan markadagi betonlar ta’minoti uchun mustahkamligiga ko’ra me’yorlashtiriladi (M 150 –M 300). Odatdagi beton uchun: • otqindi tog’ jinslaridan olingan chaqiq tosh markasi – 800, • metamorfik jinslar uchun – 600, • cho’kindi jinslar uchun - 300 dan kam bo’lmasligi talab etiladi. Yo’l qurilishi uchun qo’llaniladigan beton uchun otqindi va cho’kindi tog’ jinslaridan olingan chaqiq toshning markasi 800 dan kam bo’lmasligi kerak. Shag’al yoki chaqiq toshdan sinash uchun namunalar tayyorlash murakkabligini inobatga olib, to’ldiruvchining mustahkamligini bilvosita, 150 mm diametrli po’lat silindr bilan 200 kN bosim ostida maydalanishiga ko’ra aniqlaniladi. Bu holda namuna og’irligining yo’qotilishi mayda elakda elash bilan aniqlaniladi. To’ldiruvchining maydalanuvchanligiga materialning cho’zilishga mustahkamligi va zaif donalarning mavjudligi katta ta’sir ko’rsatadi. Betonga bosim bilan ta’sir etilganda to’ldiruvchi ham cho’zilish jarayonidan maydalanadi. Shuning uchun maydalanish ma’lum darajada yirik to’ldiruvchining beton mustahkamligiga ta’siri ehtimolini oldindan aniqlash imkonini beradi. Chaqiq toshning markasini maydalanuvchanlik ko’rsatkichiga bog’liq holda va boshlangich tog’ jinsining ko’rinishiga qarab aniqlanadi. Masalan, 800 markali effuziv otqindi va cho’kindi jinslarning maydalanuvchanlik ko’rsatkichi 13-15, 600 markalida – maydalanuvchanlik ko’rsatkichi 15-20 ni tashkil etadi. M 200 va undan past markali beton uchun maydalanuvchanlik ko’rsatkichi Mk-16dan katta bo’lmagan markali, M300 markali beton uchun Mk-12, M400 markali beton uchun esa Mk-8 dan katta bo’lmagan markali chaqiq toshni qo’llash mumkin.

Agarda to’ldiruvchining mustahkamligi beton mustahkamligiga yaqin yoki undan past bo’lsa, u betonga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Rasm-6.2.da R b – beton mustahkamligining R q – qorishma va to’ldiruvchi mustahkamligi orasidagi bog’lanish ko’rsatilgan. Granit chaqiq toshi asosidagi betonning mustahkamligi Rt>R b sharti qoniqtirilganda qorishmaning mustahkamligidan sezilarli darajada yuqori bo’ladi, Rt-to’ldiruvchi mustahkamligi. Nisbatan pastroq mustahkamlikdagi to’ldiruvchi qo’llanilib, qorishma mustahkamligi orttirilganda betonning mutahkamligi ma’lum bir qiymatgacha ortib boradi, keyin esa qorishmaning mustahkamligini orttirish beton mustahkamligini ortishiga olib kelmaydi. Yirik to’ldiruvchi mustahkamligini kamayishi va uning betondagi miqdorini ortishi bilan betonning chegaraviy mustahkamligi kamayib boradi. Engil to’ldiruvchining mustahkamligini avval aytilgan tajribadagi kabi 150 mm li po’lat silindrda bosim berish yo’li bilan aniqlanadi. Biroq, qattik jinslardan olingan chaqiq toshdan farqli ravishda engil beton uchun balandligi 100 mm bo’lgan bir qism materialni siqish jarayonida porshenning 20 mm ga cho’kishi orqali nisbiy mustahkamlik aniqlanadi. Keramzitning nisbiy mustahkamligi 3 – 5, agloporitniki esa 20 – 30 marta tabiiy material mustahkamligidan kam. To’ldiruvchining mustahkamligi donalar yirikligiga ham bog’liq. Tog’ jinslarini nurashi yoki maydalash jarayonida buzilish material strukturasining zaif joylarida yuzaga keladi va o’lchamlarning kichiklashishi bilan donalardagi zaif joylar kamayadi, ayni paytda mustahkamlik orta boradi. Tabiiy qumlar odatda siqilish va cho’zilishga qorishma yoki betondagi sement toshiga nisbatan yuqoriroq mustahkamlikka ega bo’ladilar. Shu sababli oddiy qumlarga maxsus talablar qo’yilmaydi. Engil qumning mustahkamligi esa engil yirik to’ldiruvchi kabi beton markasiga va to’ldiruvchining ko’rinishiga mos holda tayinlanadi. Shag’al va chaqiq toshning sovuqqa chidamliligi uning tuzilishiga bog’liq. Sovuqqa chidamlilikni davriy o’zgaruvchan muzlatish va suvda eritish yo’li bilan yoki natriy sulfat eritmada sinash bilan aniqlanadi (tezlashtirilgan usul). Shag’al va chaqiq toshning sovuqqa chidamliligi ularning tashqi atmosfera sharoitlaridan himoyalanmagan konstruksiyalarda qo’llash uchun me’yorlashtiriladi. Bu hollarda

yirik to’ldiruvchining sovuqqa chidamliligi betonni loyihada talab etilgan sovuqqa chidamlilik markasini ta’minlashi kerak. Chaqiq toshning sovuqqa chidamliligi S ov 15 dan S ov 300 gacha o’zgaradi va jinsning tuzilishiga bog’liq bo’ladi. To’ldiruvchining g’ovakliligi va suvshimuvchanligi ortishi bilan uning sovuqqa chidamlilik xususiyati kamayadi. Yuqori mustahkamlikdagi betonlar uchun mustahkam chaqiq toshdan foydalaniladi. Bunday chaqiq tosh sement toshi bilan ishonchli bog’lanadi. Shag’al silliq yuzaga ega va shuning uchun u yanada harakatchanroq beton qorishmasini beradi. Biroq, u sement toshi bilan sust bog’lanadi. Shuning uchun shag’alni past markali betonlarda qo’llaniladi. Bundan tashqari shag’al loysimon va boshqa aralashmalar bilan ifloslangan bo’ladi va natijada uni yuvish talab etiladi. 4. Beton xususiyatiga to’ldiruvchining tozaligi ta’siri Beton uchun ishlatiladigan to’ldiruvchilar Betonning mustahkamligi va tejamliligiga to’ldiruvchining tozaligi katta ta’sir ko’rsatadi. Changsimon va xususan loysimon aralashmalar donalar yuzasida sement toshi bilan bog’lanishiga mone’lik qiluvchi qobiq hosil qiladi. Natijada betonning mustahkamligi sezilarli darajada pasayib ketadi (ba’zan 30-40 % ga). Shu sababli to’ldiruvchilar xususidagi me’yoriy xujjatlarda ularda ifloslantiruvchi qo’shimchalarning yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan chegaraviy miqdorlari ko’rsatilgan. Otqindi tog’ jinslaridan olingan chaqiq toshdagi aralashmalar suv bilan tozalash usulida aniqlanadi va M300 markali beton uchun bu miqdar 1%ni, yanada pastroq markali (mustahkamligi past) betonlar uchun esa 2% miqdorida bo’lishiga ruxsat etiladi. Cho’kindi jinslardan olingan chaqiq toshlarda aralashmalarning umumiy miqdori 2 va 3% oshmasligi kerak. Shag’alda ifloslantiruvchi aralashmalarning miqdori 1% dan ko’p bo’lmasligi, tabiiy qumda esa 3 % dan oshmasligi kerak. Qumda shuningdek organik zararli moddalarning miqdori ham chegaralanadi va ular maxsus sinovlar o’tkazish bilan nazorat qilinadi (kolorimetrik tekshiruv). Iflos va sifatsiz to’ldiruvchining betonga ta’sirini sement sarfini oshirish bilan nazorat qilish mumkin emas.

Adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PK-4335 sonli “Qurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori. 2019 yil 23 may. 2. Akramov X.A., Raximov Sh.T., Nuritdinov X.N., Turopov M.T. “Beton to’ldiruvchilari texnologiyasi”, o’quv qo’llanma, Toshkent. Ekstremum press, 2010-167 bet. 3. Keoki Sears,Glenn A. Sears, Richard H. Clough.Construction Project Management: A Practical Guide to Field Construction Management// USA, 2010. 4. Alan Griffith.Integrated Management Systems for Construction: Quality, Environment and Safety// London, 2013. 5. Alan Griffith Management System For Construction// London, 2015. 6. Francis D. K. Ching., Building Construction Illustrated 5 th Edition// USA, 2014. 7. Fernando Pacheko Torgal, Said Jalali. Eko-efficient. Construction and Building Materials. Portugaliya. 2013. ISBN 978-0-85729-891-1 8. Аскаров Б., Ботвина Л.М. Пористые заполнители из местного сырья и лёгие бетоны на их основе. Монография. Фан. T.: 1990 – 144 с. 9. Qosimov E. Qurilish ashyolari. Darslik. T., “Mexnat”, 2004-512 bet. 10. Maxmudova M.A., Nuriddinov X.N. Beton ishlari texnologiyasi. O’quv qo’llanma. T. «TALQIN» 2004-64 bet. 11. Ицкович С.М., Чумаков Л.Д., Баженов Ю.М. Технология заполнителей бетона. Учебник М., “Высшая школа», 1991-272 c.

O'xshashlar

To‘ldiruvchilarning asosiy xossalari va ularni sinash usullari

Beton va temirbeton ishlarini majmuali bajarish

Betonning afzallik va kamchiliklari, ishlatilishi

Ekstremal sharoitlarda bino va inshootlarni barpo etish

Binolarni rekonstruksiyalash texnologiyasi