Хоразм ва Mовароуннаҳрнинг меъморчилик кулолчилик мактаби - Arxitektura - Referatlar

Хоразм ва Mовароуннаҳрнинг меъморчилик кулолчилик мактаби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

Хоразм ва M овароуннаҳрнинг меъморчилик кулолчилик мактаби Режа: 1. Архитектура керамикасининг Хоразм мактаби. 2. Архитектура ёдгорликлари қурилишида юқори силикатли кошиннинг юзага келиши? 3. Ўрта осиё гидротехник иншоотларининг қурилиш материаллари 4. Таъмирлаш усулларининг тавсифи

Меъморий бўёқли сопол қопламалар эрамиздан анча илгариёқ қўлланила бошлаган. Ўша даврда бундай ҳунар икки йўналишга бўлинган: тупроқ хом- ашёсидан тайёрланган ва рангсиз эмал билан бўялган сополнинг ўзи ҳамда оз миқдордаги лой ва оҳак билан кварц кукуни аралашмасидан таркиб топган кошин. Фаянс бўёқлари ҳам ёрқин, ҳам рангсиз ҳолда учрайди. Мовароуннаҳр кулолчилиги биринчи йўналишга бўйсундурилган, бу ерда кошин фақат XIV асрда пайдо бўлган. Эрон ва Озарбайжон (паст силикатли) усталарининг махсулотларига дуч келгач, бу пайтгача лойдан сополлар тайёрлаш билан банд бўлган Хоразм кошинга ўтган, бинобарин, на маҳсулот тури, на материал таркибида уларга тақлид қилган. Хоразм фаянси юқори силикатли: кремнийли тупроқ 89-98% атрофида. Хоразмда меъморчилик-кулолчилик мактаби ташкил бўлишининг ўз асослари бор: 1. Хоразм иқтисодиёти ва маданияти юксак даражада бўлган. 2. Эрон билан яқин алоқа қилинган. 3. Фаянс учун хом-ашё –кварц қумлари, оҳаклар ва кварцитларнинг чекланмаган захиралари мавжуд эди. XII аср охирида силлиқланган терракота ва ёпиштирилган ҳарфларга эга бўлган оммавий плиталар орасига майда қўшимча кўринишидаги зангори ва мовий рангли юксак силикат кошин майдонга чиқди. Бу ишқорли- қўрғошинқалайи рангли эди. XIV асрда меъморчилик кошинлари: бўёқли ёзув остидаги нафис кўринишга эга бўлган тиниқ ишқорли бўёқ билан безатилган олтибурчакли плиткалар, панно, юлдузлар, фаянс плиткалардаги эпиграфика тасмалари ва бошқалардан фойдаланишга асосий эътибор қаратила бошланди. Бироз кейинроқ меъморчилик кошинининг янги хили пайдо бўлди (Тўрабекхон мовзалейи). Тўқ ишқорли-қалайи рангли бўёқлар остида, улардан юқорироққа Хоразмнинг шон-шуҳрати ҳисобланган сопол бўёқлари билан безатилган рангдор сополлар ва мозаиканинг тенги бўлмаган. Хоразм

кулоллари ўзларининг бой тажрибаларини Мовароуннаҳрда ҳам сақлаб қолишга муваффақ бўлганлар. Туркистондаги дастлабки қурилишларда ва Муҳаммад Башшаро (Тожикистон) мавзолейида Хоразм учун хос ҳисобланган туташтиручи кошинлар бор. XIV асрдаги карвонсаройнинг қўшимчаларида аввалги материалларга бироз яқинлик сақланиб қолган. Анча кейинги кошин эса ўзгарган, мустаҳкамлиги кескин пасайган, куйдириш ҳарорати 1000 0 С дан ошиб кетган, заррачалар ҳажми бир неча баробар катталашган, бўёқлар хили ўзгарган. Эроннинг тўқ мовий бўёқли нақшга эга бўлган фаянси намуналари оқ, олтин рангли чиззиқлар тортилган тиниқ бўёқли рангдор саполларга айланган. XIV аср Хоразм Олтин Ўрда салтанатининг энг йирик савдо ва маданият марказларидан бири ҳисобланган. XIV асрнинг 20-30 йилларида кошин рангдор саполларининг икки хили яратилган. Биринчиси-юқорида тилга олинган эрон фаянсининг давоми, иккинчиси-тиниқ ишқорли ва ишқорли- қўрғошин ранги билан қопланган, устки томони майда, кобольт фонида ва унингсиз қора ва яшил бўёқлар билан нафис ишланган нақшли кошинлардир. Кейинчалик қоплама фаянсининг янги хили пайдо бўлди. У эмал билан чизилган бўёқли ёрқин нақш ҳамда сариқ, кулранг, оч-яшил, жигарранг, мовий ва қизил рангларда чизилган нақшлар билан бирга ўша ранглардаги мозаика, шунингдек, икки ёки ч қатламли бўёқлардан иборат нақшлардан иборат бўлган. Қопламаларнинг мана шундай турига Урганчдаги Тўрабекхон мақбараси мисол бўлиши мумкин. Маълумки, Олтин Ўрданинг Волгага қараган станцияси қурилаётганда Хоразмлик усталар олиб кетилган. Қазиб топилган материалларда ўша бўёқлар жилваси, тайёрлашнинг ўша технологияси, ҳамда ўша юксак силикат таркибли фаянсга эга бўлган мозаика йиғиндиси мавжуддир.

Темур томонидан Олтин Ўрданинг тор-мор этилиши ва савдо йўлларининг янги жойга кўчиб ўтиши Хоразм иқтисодиётини издан чиқариб юборди. Хоразм усталари ихтиёр-беихтиёр Темурнинг кенг худудни эгаллаган салтанатида ҳар тарафга сочилиб ишлай бошладилар, умумий меҳнатда ажнабийлар билан қўшилиб кетиб, Мовароуннаҳр қурилиш санъатининг яратилиши ва юксалишига катта ҳисса қўшдилар. Самарқанд ва Шахрисабзда улар кулолларнинг мавжуд гуруҳига аралашиб кетишди. Бу ерда асирдаги эронийлар асосий ролни ўйнар эдилар. Ҳамма жойда кошин таркиби ўртача силикатли бўлиб, айрим холлардагина у Хоразмникига яқинлашарди. Эндиликда Хоразм усталари бош қурувчилар бўлган ҳолда мутлақ ўз иш тамойилларидан фойдаланиб келган Олтин Ўрда шаҳарларидагига қараганда бошқача шароитга тушириб қўйилган эдилар. Шимолий Кавказ ва Волгабўйи шаҳарларининг фаянси Хоразмникидан фарқ қилмасди. Шаҳрисабздаги Оқсарой саройининг турли хил сапол қопламалари орасида Хоразмча мовий бўёқ бўйлаб нақш туширилган кошинлардан иборат плиталардан фойдаланилган. Аҳмад Яссавий мақбарасида (Туркистон) кошин мутлақ юқори силикатлидир. Мозаикадаги қизил ранглар жигарранг билан алмаштирилган, бироқ панеллардаги нафис медальонлар Тўрабекхон мақбарасидаги орнаментни такрорлайди. Турли мактабларнинг усталари Самарқандда қанчалик кўп тўплансалар, фаянснинг бирхиллашиб кетиши ҳам шунчалик кучли бўлган. Кулолларнинг ишларини орнаментнинг ўзига хос хусусиятлари, фаянснинг ўхшаш шакллари мавжудлигидан фарқлаш мумкин. Кошин таркибига кўра аралаш, ўртача силикатлига яқин келадиган (82-85%), мозаика деталларини ўйиш учун бироқ мўртроқ, пишиқлиги унча бўлмаган хом ашёдан ясалган. Хоразм ишлари кейинчалик Самарқанд, Бухоро, Жанубий Хоразм, шунингдек, Олтин Ўрда шаҳарларида, Волга бўйи ва Шимолий Кавказдаги ёдгорликларда кенг оммалашиб кетди. Шундай қилиб, Хоразм кулолларининг чегарадош мамлакатлар билан ишлаб чиқариш алоқалари меъморий безакнинг бир қатор чиройли

кўриниши: кошин рангдор сополлар ва мозаиканинг вужудга келишига имкон туғдирадики, булар XV-XVIII асрлардаги Шарқнинг кўплаб мамлакатлари билан тахминан муштарак ҳисобланади. Ўрта осиё гидротехник иншоотларининг қурилиш материаллари Ўрта Осиё катта қисмининг табиий-иқлим шароитлари жуда узоқ даврлардан буён сув хўжалигининг ривожланишига имкон туғдириб келди. Фақат сунъий суғориш йўли билан амалга оширилиши мумкин бўлган қишлоқ хўжалиги тўғонлар воситасида тўсиладиган тоғ сув омборлари, савдо эса бекатларда сардобалар, қудуқлар ва йўлларда кўприклар қурилишини тақозо этди. Шаҳар ҳаётининг ривожланиши йирик сув ҳавзалари, сув ўтказгичлар ҳамда ҳаммом ва сув сингиб кетадиган ўралар кўринишидаги санитариямаиший иншоотлар қурилиши билан боғлиқ бўлди. Ирригация ва гидротехника қурилишининг тараққий этиши қурувчилар олдига бир қатор жиддий вазифаларни кўндаланг қилиб қўйди. Бу вазифалар сувли ва ўзгариб турувчи сув-ҳаволи муҳитда ишлаш учун чидай оладиган, айниқса қуруқ, иссиқ ва шамолли иқлим шароитида хавфли ҳисобланган шўрланиш ва физик коррозияга яхши қаршилик кўрсатадиган махсус қурилиш материаллари қидириб топиш билан боғлиқ эди. Гидротехника иншоотлари ва турмуш ирригациясининг катта миқдордаги материалларини дала ва лаборатория шароитларида тадқиқ қилиш, қадимги мухандисларнинг юксак савияси, технологик мохирлиги материаллар ишлатишдаги зўр маҳорати ҳақида ишонч ҳосил қилишга имкон берди. Шароит кўтарган жойларда гидротехника иншоотлари харсанг, кўп ҳолларда оҳак тошларда тикланган. Бутунлай шундай тошлардан X, XII ва XIV асрларда учта тўғон қурган, XII-XIII асрларда Бухоро ҳовузлари қопланган, XIX асрда Қайнар сардобаси гумбазининг пойдевори ётқизилган. Оҳактошдан фойдаланилишига сабаб бундай хом ашё конлари ҳамда мустаҳкамлиги қониқрали (500-1000 кг/м 2 ) бўлганлигидандир. Тошнинг ғадир-будир юзаси ва ғовакли тузилиши унинг қоришма билан яхши ёпишиб кетишига имкон беради.

Гидротехника иншоотларига ишлатилган пишиқ ғишт ўзининг юқори сифати билан ажралиб туради. Унинг шакли ва ҳажми иншоотларнинг барча турлари учун уларнинг вақт мобойнида ўзгариб бориш қонуниятларига мувофиқ ҳолда бўйсунади. Фақат баъзи иншоотларда сомон қўшиб қўйилган, 900-1000 0 С иссиқ ҳароратда куйдирилган. Мустаҳкамлиги –100 дан 500 кг/м 2 гача . сувда узоқ вақт туриб қолганида ғишт шишиш ва гидросиликатларнинг ҳосил бўлиши эвазига янада мустаҳкам бўлиб қолади. Гидротехника иншоотларининг қурилиш қоришмалари ҳаво оҳагидан олинган оҳак-пуццолан цементи ҳамда қамиш елими, қумда ўсадиган қиёқ ўт, шоли қипиғи ёки яхши куйдирилмаган ғишт унидан олинадиган уруғлик сингари гидротехник қўшилмалардан иборат бўлган. Оҳак- пуццолан цементи секин қотадиган, шўрланишга чидамли сув режимини яхши кўтарадиган, пишиқлиги паст материаллар сирасига киради. Сувни тўсадиган қалин тўғонларни қуриш оҳак-пуццолан цементидан фойдаланилган. Улар сув кўпайган ҳолатда яхши мустаҳкамлигини кўрсатган (X асрдаги Хонбанди тўғони). Катта резервуарларни тиклаш ва сувашда оҳак-пуццолан цементи ишлатилган. Ўзгарувчан зонада ишлайдиган иншоотлар ва уларнинг қисмларини муҳофаза қилиш учун ҳавога чидамлилигини ошириш мақсадида бир қатор чора тадбирлар қўлланилган: боғловчи таркибига ингичка ўсимлик толаси ва момиқ қўшиш, цемент компонентлари таркибини мақбул тарзда танлаш, ҳавога чидамсиз каллоид массаларининг ҳосил бўлишини секинлаштирадиган миқдорини камайтирадиган йирик доначали оҳакдан фойдаланиш, илк маротаба IX асрда Бухородаги иншоотнинг пойдеворида учратилган ҳамда, XVI асрга келиб асосий бўлиб қолган бир қадар самарали усул-боғловчи оҳак-пуццолан цементи таркибига гипснинг кичик (4-11,5%) дозасини қўшиш ва ҳоказо. Кейинги усулнинг ҳавога таъсир қилиш механизми шундан иборатки, бунда кальций сульфоалюминати ҳосил бўлади ва у цемент тошини мустаҳкамловчи шира шаклида кристаллашади.

Таъмирлаш усулларининг тавсифи Таъмирлаш тажрибаси ниҳоятда кенг ва ранг баранг бўлиб, аниқ тарздаги таъмирлаш ечимини танлаб олиш, амалга ошириладиган хусусияти ҳар гал бир қатор омиллар: ёдгорликнинг ўз меъморчилиги, унинг бузилиш даражаси, техник жиҳатдан қандай ҳолатда сақланганлиги, муҳитнинг физик шароитлари, иншоотнинг шаҳар қурилиши ёки табиий иморатлар орасидаги ўрни, у бажарилиши лозим бўлган замонавий вазифаларга боғлиқ бўлади. Таъмирлаш усуллари ичида қуйидагилар асосий ҳисобланади: консервация, бўлак-бўлак қилиб таъмирлаш ва яхлит таъмирлаш. Консервация . Консервациядан асосий мақсад бизнинг давримизгача энг кейинги қаватлари ҳамда йўқолиб кетган баъзи дастлабки қисмлари кўринишида етиб келган меъморий ёдгорликни сақлаб қолишдан иборатдир. Ёдгорликни консервациялаш унинг ҳақиқий қиёфасини дахлсизлигини таъминлайди, қиймати ҳали ноаниқ бўлган, аммо келажакда аниқланиши мумкин бўлган қандайдир бирон бир элементи йўқолиб кетиш хавфини туғдирмайди. Консервация усули жуда қадимий ёдгорликлар учун мажбурийдир. Антик ёки илк ўрта аср иншоотлари ана шундай ёдгорликлар ҳисобланади. Консервация тузилиши тасвирий санъат ёки безакли амалий санъат асарлари хусусиятига эга бўлган элементлар билан чамбарчас равишда уйғунлашиб кетадиган ёдгорликларга ҳам нисбатан қўлланиладиган ягона усулдир. Ёдгорлик-бинони консервациялашнинг оддий таъмирлаш билан жуда кўп умумий томонлари бор. Фарқи: илмий тадқиқотлар ўтказишда, ишларнинг кузатув остида бажарилишида, ҳақиқий материални иложи борича сақлаб қолишда. Асл нусхани тузатишга асло йўл қўйиб бўлмайди. Бизгача хароба кўринишида етиб келган ёки археологик қазишмалар натижасида очилган иншоотларни консервациялаш алоҳида ҳодиса ҳисобланади. Бундай ҳолатларда асл нусхани ҳеч қандай қўшимчаларсиз синчковлик билан сақлаб қолиш лозим бўлади. Қулаб тушган қадимий деталларни ўз ўрнига тиклаб қўйишгагина рухсат этилади. Ёдгорликнинг сақланишини таъминлаш учун

зарур бўлган янгилаш элементи мумкин қадар камроқ сезилиши, иншоотнинг умумий архаик қиёфасига уйғунсизлик киритмаслиги даркор. Қандайдир меъморий деталларни ясашга йўл қўйилмайди. Улар ё ошкора замонавий материалдан бажарилиши лозим, ё кўзга яхши кўринадиган нарса парча ўрнидаги аҳвол билан алмаштирилади. Харобаликларни мустаҳкамлаш пайтида баъзи ҳолларда очиқдан-очиқ замонавий конструкциялардан фойдаланиладики, улар қойиллатиб ижро этилган тақдирда қадимий қолдиқларнинг архаиклигини ҳис қилишни ҳатто кучайтириб юбориши мумкин. Бўлак-бўлак қилиб таъмирлаш /таҳлилий усул/. Ёдгорликларда шундай қатламлар ҳам учрайдики, уларни тозалаб ташлаш натижасида ёдгорликдаги бирламчи ёки умуман қизиқарли бўлган нарса хамма вақт ҳам яхлит ҳолда очилавермайди – бундай ҳолларда қисман /бўлак-бўлак қилиб/ таъмирлаш масаласи кўндаланг бўлиб қолади. Бунга бошқа сабабларни ҳам қўшимча қилиш мумкин: йўқолиб кетаётган шаклни келажак учун мустаҳкамлаш- сақлаш, иншоотга ёрқин тасаввур беришга интилиш, оддий консервация эндиликда самара бермаслиги аниқ бўлганда бузилиб бораётган ёдгорликнинг сақлаб қолишини таъминлаш зарурати ва ҳоказо. Бўлак-бўлак қилиб таъмирлашнинг яхлит ҳолда таъмирлашдан фарқи фақат миқдорда эмас, балки сифатда ҳамдир, чунки ёдгорликнинг аввалги киёфасини бутунлай тўлалигича қайта тиклаш асосий вазифа сифатида инкор этилади. Ҳар қандай таъмирлаш, жумладан, бўлак-бўлак қилиб таъмирлаш ҳам, иккита операциядан иборат бўлади: ёдгорликни унинг кейинги бузиб турадиган элементларидан ҳоли қилиш йўли билан очиш ва йўқолган элементларини тиклаш. Ёдгорликни очиш шундай ҳолатларда амалга ошириладики. Унда йўқ қилинадиган қисмлар чиндан ҳам жиддий конструктив аҳамият касб этмайди ҳамда на бадиий, на тарихий томондан қизиқиш уйғотмайди ва сақланиб қолган меъморий шаклларни ҳақиқатда очиб беради. Агар бинонинг мустаҳкамлигига хавф туғдирса ёки бошқача

тарзда унинг сақланиш шароитини ёмонлаштириб юборса, очишга йўл қўйиш мумкин эмас. Бир қатор ҳолатларда бинонинг эндиликда мавжуд бўлмаган қисмларининг излари тўлдириб тиклаш йўли билан махсус равишда аниқланади. Тиклаш ишлари исботлашлар ҳамда ёдгорликнинг ўзинатурасидан чиқариб олинган асосларга кўра амалга оширилиши лозим. Бинонинг йўқолган қисмини тиклаш унинг конструктив мустаҳкамлиги ёки сақланиш шароитларига путур етказмаслиги керак. Ёдгорликни бўлак-бўлак қилиб таъмирлашга нисбатан қўлланиладиган эстетик баҳолашнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Бўлак-бўлак қилиб таъмирлаш баъзи ҳолларда хароба ёдгорликларга нисбатан ҳам қўлланилади, айниқса йўқолиб кетган элементларнинг қайта тикланиши бинонинг конструктив мустаҳкамланишига зарурат туғдурса. Янги элементлар қўшиш ёдгорликни сақлаш шуни талаб этган ёки унинг шакли узлуксизлигини тиклаш зарур бўлган холатлардагина йўл қўйилади. Яхлит таъмирлаш (синтетик усул). Бўлак-бўлак қилиб таъмирлашдан фарқли ўлароқ яхлит таъмирлаш, гарчи ҳамма вақт ҳам мутлақ аниқ маълумотларга таянмаса-да, иншоотнинг қадимий хусусиятларини тўлиқ очиш, меъморчилик тарихининг ёдгорлиги сифатида унинг жиддий хусусиятларини аниқлашни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Бундай ҳолатда иш бир қадар мураккаб тус олади, ўзида консервация ва бўлак-бўлак қилиб таъмирлаш элементлари билан бир қаторда, шунингдек, барча бевосита ва билвосита маълумотларни жалб этиш орқали йўқолиб кетган қисмларни ҳам тиклашни мужассамлаштиради. Бундай усул қоида эмас, балки мустасно бўлиб, қатъиян чекланган ҳолатлардагина амалга оширилиши мумкин. Шунинг учун ҳам зарур маълумотларнинг аксарият қисми мавжуд бўлган тақдирдагина тиклашга эришилади. Меъморий кўриниши якка тартибдаги хусусиятга эга бўлган, деталлари эса юксак маҳорат билан бажарилган ёдгорликларда ўхшашликлар ясаш ва тузилишни бузиш номақбул иш ҳисобланади.

Тасвирий ёки безакли санъат асари хусусиятига эга бўлган ҳар қандай элемент ўз табиати кучи асосидагина якка тартибдаги маҳсул сифатида такрорланиши мумкин эмас. Консервацияда меъморий ёдгорликнинг ҳақиқийлиги дахлсиз қолдирилади, бирон-бир элементининг йўқолиб кетиш хавфи туғилмайди, асл нусхани тузатишга мутлақо йўл қўйилмайди. Бўлак-бўлак қилиб таъмирлашда, албатта, ёдгорликда шундай қатламлар ҳам учрайдики, уларни олиб ташлашга тўғри келади; бироқ бундай ҳолатда бинонинг ҳажмий композицияси тикланади. Бинонинг конструктив мустаҳкамлигига путур етказилмаган ҳолда йўқолган деталлар ўрнига қўйилади. Яхлит таъмирлашда иншоотнинг қадимий хусусиятларини мумкин қадар тўла очиш, меъморчилик тарихининг ёдгорлик сифатида унинг муҳим хусусиятларини аниқлаш асосий мақсад қилиб қўйилади.

Адабиётлар: 1. Ополовников А.В. «Реставрация памятников народного зодчества», М., Стройиздат. 1974 2. «Методика реставрации памятников архитектурў» Е.Ф. Михайловский муаллифлиги асосида, М., Стройиздат, 1977. 3. Ш. Кантакьзино., С. Брандт. «Бинолар реставрацияси». М., Стройиздат. 1984.

O'xshashlar

Меъморчилик тарихидан асосий маълумотлар

Пардозбоп сопол ашёлари

Табиий тоғ жинсларининг ишлатиш соҳалари

Роман даври архитектураси

Саноат биноларини лойиҳалаш асослари