Orqaning yuza muskullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

516.5 KB

Ko'chirib olish

Orqaning yuza muskullari Reja: 1. Orqaning serbar muskuli 2. Kurakni ko‘taruvchi muskul 3. Orqaning chuqur muskullari 4. Bo‘yin va boshning tasma muskullari 5. Tananing old tomonidagi muskullar 6. Ko‘krak qafasining xususiy muskullari 7. Ko‘krak-qorin to‘sig‘i – diafragma 8. Qorin muskullari 9. Qorin to‘g‘ri muskulining qini 10. Chov kanali

Trapetsiyasimon muskul (m. trapezius) uchburchak shaklli serbar muskul bo‘lib, ensa suyagining g‘adir-budur chizig‘i ensa boylami (lig. nuchae)dan, barcha ko‘krak umurtqalarining qirrali o‘siqlaridan boshlanadi. O‘mrov suyagining akromial tomondagi qismiga kurakning baland qirrasi (spina scapulae) yopishadi. O‘ng va chap tomondagi muskullar birgalikda trapetsiyaga o‘xshaydi. Muskullarning yuqori tutamlari yuqoridan pastga, o‘rta tutamlari ko‘ndalang, pastki tutamlari pastdan yuqoriga ko‘tariladi. F u n k s i y a s i. Muskulning yuqori qismi qisqarganda yelka kamarini (kurak va o‘mrov suyaklarini) yuqoriga ko‘taradi. Qo‘lni yuqoriga ko‘tarishda qatnashib, kurakning pastki burchagini tashqariga tortadi. Trapetsiyasimon muskullarning pastki qismi qisqarsa, kurak pastga tortiladi. Ikki tomondagi muskulning hamma tolalari qisqarsa, ikkala kurak bir-biriga (umurtqa pog‘onasiga) yaqinlashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n.accessorius XI va CII–IV plexus cervicalis dan. Q o n t o m i r l a r i: a.transversa colli, a.occipitalis, a.suprascapularis, aa.intercostales posteriores. Orqaning serbar muskuli (m. latissimus dorsi) orqa tomonning pastki qismini qoplab, teri ostida (yuzada) yotadi. Bu muskul pastki to‘rtta kurak umurtqasining, barcha bel umurtqalarining qirrali o‘siqlaridan, yonbosh suyagining tashqi qirrasidan va pastki to‘rtta qovurg‘adan boshlanadi. Muskul tolalari pastdan yuqoriga va lateral tomonga yo‘nalib yig‘ilib, asta-sekin xipcha tog‘ayga o‘tadi va yelka suyagining kichik g‘adir-budur qirrasi (crista tuberculi minoris)ga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarib yuqoriga ko‘tarilgan qo‘lni pastga, orqaga tortadi. Agar qo‘l qimirlamay tursa, ko‘krak qafasi kengayadi, tana qo‘lga yaqinlashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n.thoracodorsalis, subscapularis (C IV –C VII )dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. trasnversa colli, cervicalis superficialis, a.cervicalis ascendens. Rombsimon muskullar (mm.rhomboideus major et minor) pastki ikkita bo‘yin va yuqorigi to‘rtta ko‘krak umurtqalarining qirrali o‘siqlaridan boshlanib, kurakning medial chetiga yopishadi.

F u n k s i y a s i. Kurakni medial tomonga, umurtqa pog‘onasiga yaqinlashtiradi va yuqoriga tortadi.. Qon tomirlari: a.transversa colli, a.suprascapularis, aa.intercostalis posteriores. I n n e r v a t s i y a s i: n.dorsalis scapulae (C IV –C V )dan. Qon tomirlari: a.transversa colli, a.suprascapularis, aa.intercostalis posteriores. Kurakni ko‘taruvchi muskul (m.levator scapulae). Bu muskul trapetsiyasimon muskulning ostida joylashgan bo‘lib, yuqoridagi uchta yoki to‘rtta bo‘yin umurtqasining ko‘ndalang o‘sig‘idan boshlanib, pastga qarab yo‘nalib, kurakning yuqori burchagiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Kurakni yuqoriga ko‘tarib bir-biriga yaqinlashtiradi. Kurak qimirlamasa, boshni o‘z tomoniga egadi. I n n e r v a t s i y a s i: n.dorsalis scapulae (C IV –C V )dan. Qon tomirlari: cervicalis ascendens. a. cervicalis superficialis. Orqaning yuqori tishli muskuli (m. serratus posterior superior) rombsimon muskulning old tomonida joylashgan bo‘lib, pastki ikkita bo‘yin va yuqori ikkita ko‘krak umurtqasining qirrali o‘siqlaridan boshlanib, II–V qovurg‘alarning orqa tomoniga yopishadi. F u n k s i y a s i. Qovurg‘alarni ko‘taradi. I n n e r v a t s i y a s i: nn.intercostales (th I – IX )dan. Qon tomirlari: aa.intercostales posteriores, a.cervicalis profunda. Orqaning pastki tishli muskuli (m.serratus posterior inferior) serbar muskulning old tomonida joylashgan, pastki ikki ko‘krak va yuqoridagi ikki bel umurtqalari qirrali o‘siqlaridan boshlanib, alohida tishsimon bo‘laklar yordamida IX–XII qovurg‘alarga yopishadi. F u n k s i y a s i. Pastki qovurg‘alarni pastga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn.intercostales (th IX – XII )dan. Qon tomirlari: aa.intercostales posteriores, a.cervicalis profunda.

rasm. Orqaning yuza muskullari. 1 – m. sternocleidomastoideus; 2 – m. trapezius; 3 – spina scapulae; 4 – m. deltoideus; 5 – m. infraspinatus; 6 – m. teres minor; 7 – m. teres major; 8 – m. rhomboideus major; 9 – m. latissimus dorsi; 10 – m. obliquus internus obdominis; 11 – crista iliaca; 12 – m. gluteus maximus; 13 – m. gluteus medius; 14 – m. obliquus externus obdominis; 15 – fascia tharocolumbalis; 16 – processus spinosus vertebrae thoracicae XII; 17 – m. triceps brachii; 18 – fascia infraspinata; 19 – processus spinosus vertebrae cervicalis VII; 20 – m. splenius capitis; 21 – protuberantia occipitalis externa. ORQANING CHUQUR MUSKULLARI Orqaning chuqur muskullari (rasmlar) umurtqa pog‘onasining ikki yonboshida umurtqa qirrali o‘siqlari bilan qovurg‘alar burchagining o‘rtasida hosil bo‘lgan egatchalarda joylashgan. Uch qavat muskullardan iborat chuqur muskullarni orqaning yuza muskullari berkitib turadi. rasm. Orqaning o‘rta qavat muskullari. 1 – m. semispinalis capitis; 2 – splenius capitis; 3 – m. splenius cervicis; 4 – m. levator scapulae; 5 – m. rhomboideus minor; 6 – m. rhomboideus major; 7 – m. supraspinatus; 8 – m. infraspinatus; 9 – m. teres minor; 10 – m. teres major (kesilgan); 11 – m. latissimus dorsi; 12 – m. erector spinae; 13 – m. obliquus externus abdominis; 14 – m. gluteus medius; 15 – m. piriformis; 16 – m. gemellus superior; 17 – m. obturatorius internus; 18 – m. gemellus inferior; 19 – m. gluteus maximus (kesib

ajratilgan); 20 – tuber ischiadicum; 21 – lig. sacrotuberale; 22 – m. gluteus maximus; 23 – fascia thoracolumbalis (yuza varag‘i); 24 – fascia thoracolumbalis (chuqur varag‘i); 25 – m. obliquus externus abdominis; 26 – m. serratus posterior inferior; 27 – m. serratus anterior; 28 – m. teres major; 29 – m. triceps brachii caput longum (kesilgan); 30 – m. teres minor; 31 – m. infraspinatus; 32 – m. levator scapulae; 33 – m. splenius capitis. Bo‘yin va boshning tasma muskullari (m. splenius cervicis et capitis) pastki beshta bo‘yin va yuqoridagi oltita ko‘krak umurtqalarining qirrali o‘siqlaridan boshlanib, ensa suyagiga va chakka suyagining so‘rg‘ichsimon o‘sig‘iga yopishadi. Bo‘yin qismi II–III bo‘yin umurtqalarining ko‘ndalang o‘siqlariga yopishadi. F u n k s i y a s i. Ikki tomonlama qisqarib, boshni orqaga bukishga yordam beradi. Bir tomonlama qisqargan holda boshni o‘z tomoniga egadi. I n n e r v a t s i y a s i: bo‘yin nervlarining orqa tolalari (C III –C VII )dan. Q o n t o m i r l a r i: a. occipitalis, a. cervicalis profunda. Lateral tutam bir necha muskullardan tuzilgan. Umurtqa pog‘onasini tiklovchi muskullar (m. erector spinae) eng kuchli muskul bo‘lib, umurtqa pog‘onasining ikki yonbosh qismini to‘ldirib turadi. Muskul dumg‘azaning orqa sathidan, bel umurtqasining ko‘ndalang o‘siqlaridan, yonbosh suyagining tashqi qirrasi va ko‘krak-bel fassiyasidan boshlanib, yuqoriga ko‘tarildai va ensa suyagigacha yetib boradi. Bu muskul orqaning yuza muskuli ostida joylashgan bo‘lib, uch qismga bo‘linadi. Yonbosh-qovurg‘a muskuli (m. iliocostalis) m. erector spinae ning lateral qismi bo‘lib, yonbosh suyagi qirrasi, ko‘krak-bel fassiyasining tashqi varag‘idan boshlanib, yuqori tomonda uch qism (bel, ko‘krak va bo‘yin)ga bo‘linadi. Yonbosh-qovurg‘a muskulining bel qismi (m. iliocostalis lumborum) yonbosh suyagi qirrasining ko‘krak-bel fassiyasidan boshlanib, pastki oltita qovurg‘aning burchak qismlariga yopishadi.

Kurak qismi (m. iliocostalis thoracis) pastki oltita qovurg‘aning medial qismidan (yonbosh qovurg‘a muskulining bel qismlari yopishgan joydan ilgariroqda) boshlanib, tepada oltita qovurg‘aning burchaklariga va bo‘yin umurtqasining ko‘ndalang o‘sig‘iga yopishadi. Yonbosh-qovurg‘a muskulining bo‘yin qismi (m. iliocostalis cervicis) III, IV va VI qovurg‘alarning medial qismidan (yonbosh qovurg‘a muskulining ko‘krak qismi yopishgan joyidan ichkariroqda) boshlanib, IV–VI bo‘yin umurtqalarining ko‘ndalang o‘siqlari orqa do‘mbog‘iga yopishadi. Uzun muskul (m. longissimus) medial holatda joylashgan bo‘lib, ko‘krak, bo‘yin va bel qismlariga bo‘linadi. Uzun muskulning ko‘krak qismi (m. longissimus thoracis) dumg‘aza suyagining orqa yuzasidan, bel umurtqalari va pastki ko‘krak umurtqalari ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlanib, pastki 9 ta qovurg‘a burchagidan ichki qismlariga, ko‘krak umurtqalarining ko‘ndalang o‘siq uchlariga yopishadi. Uzun muskulning bo‘yin qismi (m. longissimus cervicis) I–V ko‘krak umurtqalarining ko‘ndalang o‘siqlari uchidan boshlanib, II–VI bo‘yin umurtqasining ko‘ndalang o‘siqlari orqa do‘mboqlariga yopishadi. Uzun muskulning bosh qismi (m. longissimus capitis) I–III ko‘krak va III–VII bo‘yin umurtqalarining ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlanib, to‘sh-o‘mrov- so‘rg‘ichsimon va boshning tasma muskullari ostidan ko‘tarilib, so‘rg‘ichsimon o‘siqning orqa yuzasiga yopishadi. Qirrali muskul (m. spinalis) ko‘krak va bo‘yin umurtqalarining qirrali o‘siqlari ustida medial holatda joylashgan, uning ko‘krak, bo‘yin va bosh qismlari tafovut etiladi. Qirrali muskulning ko‘krak qismi (m. spinalis thoracis) I–II bel umurtqalari va XI–XII ko‘krak umurtqalarining o‘tkir qirrali o‘siqlaridan boshlanib, I–VIII ko‘krak umurtqalari o‘siqlariga yopishadi. Qirrali muskulning bo‘yin qismi (m. spinalis cervicis) I–II ko‘krak va VII bo‘yin umurtqalarining o‘tkir qirrali o‘siqlaridan va lig.nuchae ning pastki qismidan boshlanib, III–IV bo‘yin umurtqalari o‘siqlariga yopishadi.

Qirrali muskulning bosh qismi (m. spinalis capitis) yuqori ko‘krak va bo‘yin pastki umurtqasining qirralari o‘siqlaridan boshlanib, yuqori tomonga ko‘tarilib ensa suyagi do‘mbog‘iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Ikki tomondan m.erector spinae qisqarsa, gavda tiklanadi. Bir tomondagi muskul qisqarsa, umurtqa pog‘onasi bosh qisqargan tomonga bukiladi, qovurg‘alar pastga tushadi. I n n e r v a t s i y a s i: orqa miya nervlarining orqa tolalari (C III –L II )dan. Q o n t o m i r l a r i: aa.intercostales posteriores va a.cervicalis. Medial trakt muskul bir qancha mayda muskullardan tuzilgan bo‘lib, m.erector spinae ning ostida joylashgan. Ko‘ndalang-qirrali muskul (m. transversospinalis) umurtqalarning qirrali o‘siqlariga yopishadi. Bu muskullar turlicha uzunlikka ega bo‘lganidan uch xil muskul (yarim o‘tkir qirrali o‘siq muskuli, ko‘p tarmoqli muskul va buruvchi muskul)larga bo‘linadi. Umurtqalarning ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlangan yarim o‘tkir, qirrali muskul (m. semispinalis) ko‘krak, bo‘yin va bosh qismlarga ajralib, yuqoriga (4–6 umurtqalardan o‘tib) ko‘tarilib, o‘tkir qirrali o‘siqlarga yopishadi. Oxirgi bosh qismi I–VII ko‘krak va IV–VII bo‘yin umurtqalarining ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlanib, ensa suyagining tepa va pastki g‘adir-budur qirralarigacha ko‘tarilib yopishadi. F u n k s i y a s i. Ikki tomonlama qisqarganda ko‘krak va bo‘yin umurtqalarini orqaga bukadi, boshni ushlaydi. Bir tomondan muskullar qisqarganda gavdani qarama-qarshi tomonga buradi, natijada kalla ham qarama-qarshi tomonga buriladi. I n n e r v a t s i y a s i: C III –th XII nerv tolalaridan. Q o n t o m i r l a r i: aa. intercostales posteriores, a. cervicalis profunda. Ko‘p tarmoqli muskul (mm. multifidi) umurtqalarning ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlanadi, yuqoriga ko‘tarilib, 3–4 umurtqalardan o‘tib, o‘tkir qirrali o‘siqlarga yopishadi.

26-rasm. Orqaning chuqur muskullari. 1 – m. semispinalis capitis; 2 – m. splenius capitis; 3 – m. serratus posterior superior; 4 – m. splenius cervicis; 5 – m. iliocostalis thoracis; 6 – m. longissimis thoracis; 7 – m. spinalis thoracis; 8 – m. latissimus dorsi (kesib ajratilgan); 9 – m. obliquus externus abdominis; 10 – fascia thoracolumbalis (yuza varag‘i); 11 – lig. sacrotuberale; 12 – lig. sacrospinale; 13 – m. obliquus externus abdominis; 14 – m. obliquus internus abdominis; 15 – m. serratus posterior inferior; 16 – mm. intercostales externi; 17 – lig. Nuchae . Umurtqalarning ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlangan tanani aylantiruvchi muskul (mm. rotatores) bitta umurtqa tepaga ko‘tarilib, uning o‘tkir o‘sig‘iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskullar qisqarganda tana o‘z o‘qi atrofida aylanadi. I n n e r v a t s i y a s i. C III –S I nervlarning orqa tolalaridan. Q o n t o m i r l a r i: aa. lumbales, aa. intercostales posteriores, a. cervicalis profunda. I–II bo‘yin umurtqalari bilan ensa suyagi orasida kalta muskullar chuqur joylashgan (rasm). Boshning orqa katta to‘g‘ri muskuli (m. rectus capitis posterior major) II bo‘yin umurtqasining qirralari o‘sig‘idan boshlanib, ensa suyagining pastki g‘adir- budur chizig‘iga yopishadi. Boshning orqa kichik to‘g‘ri muskuli (m. rectus capitis posterior minor) I bo‘yin umurtqasining o‘sig‘idan boshlanib, ensa suyagining pastki g‘adir-budur chizig‘iga yopishadi.

Boshning yuqori qiyshiq muskuli (m. obliquus capitis superior) II bo‘yin umurtqasining o‘tkir qirrasidan boshlanadi va I bo‘yin umurtqasining ko‘ndalang o‘sig‘iga yopishadi. Boshning pastki qiyshiq muskuli (m. obliquus capitis inferior) II bo‘yin umurtqasining qirrali o‘sig‘idan boshlanib, atlantning ko‘ndalang o‘sig‘iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskullar ikki tomondan qisqarganda kalla orqaga tortiladi. Bir tomonlama qisqarganda kallani o‘sha tomonga bukadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. suboccipitalis (C 1 )dan. Q o n t o m i r l a r i: a. cervicalis profunda. Qirraaro muskul (m. interspinalis). Bo‘yin va bel sohasida ikkita yonma-yon joylashgan umurtqalarning qirrali o‘siqlari orasida joylashgan. F u n k s i y a s i. Gavdani tik saqlashda va orqaga bukishda qatnashadi. Orqa fassiyasi. Orqada yuza va ko‘krak-bel fassiyalari (fascia thoracolumbalis) tafovut etiladi. Teri ostida joylashgan orqaning yuza fassiyalari trapetsiyasimon va orqaning serbar muskullarini ustidan o‘raydi. Ko‘krak-bel fassiyasi xiyla qalin bo‘lib, ikki varaqqa bo‘linadi. Yuza varag‘i umurtqa pog‘onasini tiklovchi muskulning ustki tomonidan o‘tib, bel umurtqalarining o‘tkir qirrali o‘siqlariga, yonbosh suyagi qirrasining oraliq qirrasiga yopishadi. Chuqur varag‘i esa shu muskulni ostki tomonidan o‘rab orqaning chuqur muskuliga qin hosil qiladi va umurtqalarning ko‘ndalang o‘siqlariga, bel, qovurg‘a boylamiga, XII qovurg‘a hamda yonbosh suyagining qirrasiga yopishadi. Fassiyaning chuqur va yuza varaqlari muskullar tashqi chetida o‘zaro qo‘shilib, bitta fassiyani hosil qiladi. Ko‘krak-bel fassiyasi yupqalashib yuqoriga – ko‘krak qafasiga o‘tib ketadi.

TANANING OLD TOMONIDAGI MUSKULLAR Tananing old tomonidagi muskullar ko‘krak va qorin muskullaridan tashkil topgan. Ko‘krak muskullari. Ko‘krak muskullari ikki guruhdan tuzilgan bo‘lib, birinchi guruh yuza – serbar muskullardan iborat. Ikkinchi guruh muskullari esa chuqur joylashgan ko‘krak qafasining xususiy muskullaridir. Ko‘krak qafasining yuza muskullari deb, embrion rivojlanishi jarayonida avvalo qo‘lda paydo bo‘lib, keyin ko‘krak qafasiga ko‘chgan muskullarga aytiladi. Ko‘krakning katta muskuli (m. pectoralis major) o‘mrov suyagining medial qismi (pars clavicularis)dan, to‘sh suyagining dastasidan, II–VII qovurg‘alarning tog‘ay qismi (pars sternocostalis) va qorin to‘g‘ri muskuli qinining oldingi devori (pars abdominalis)dan boshlanib, yelka suyagi katta do‘mbog‘ining g‘adir-budur qirrasi (crista tuberculi majoris)ga yopishadi. Bu muskul deltasimon muskuldan deltasimon ko‘krak egati bilan ajraladi. F u n k s i y a s i. Yuqoriga ko‘tarilgan qo‘lni pastga tortadi va ko‘krakka yaqinlashtiradi. Pastga tushirilgan qo‘l esa ichkariga buriladi. Qo‘l qimirlamagan paytda qovurg‘alarni ko‘tarib, nafas olishga yordam beradi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. pectorales lateralis et medialis (C V – VIII )dan. Qon tomirlari: a. thoracoacromialis, aa. Intercostales posteriores, a. thoracica lateralis, rr. Intercostales anteriores. Ko‘krakning kichik muskuli (m. pectoralis minor) ko‘krakning katta muskuli ostida yotadi. II–V qovurg‘alardan boshlanib, kurakning tumshuqsimon o‘sig‘i (processus coracoideus)ga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarib yelka kamarini pastga tortsa, qo‘l qimirlamay turganda qovurg‘alarni ko‘tarib, ko‘krak qafasini kengaytiradi, nafas olishga yordamlashadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. pectorales medialis et lateralis (C VII – th I )dan. Q o n t o m i r l a r i: a. thoracoacromialis.

$O‘mrov osti muskuli (m. subclavius) o‘mrov suyagidan boshlanib I qovurg‘aga yopishadi. F u n k s i y a s i. O‘mrov suyagini pastga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. subclavius dan. Q o n t o m i r l a r i: a. transversa scapulae, a. thoracoacromialis. Oldingi tishli muskul (m. serratus anterior) keng, to‘rt qirrali muskul, yuqori qovurg‘alarning 8 va 9 tasidan alohida tishlar (bo‘laklar) shaklida boshlanib, kurakning medial chetiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarib kurakning pastki burchagini oldinga buradi va qo‘lni yuqoriga ko‘taradi. Qo‘l qimirlamay turganda qovurg‘alar ko‘tarilib, nafas olish yengillashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. thoracicus longus (C V – VIII )dan. Q o n t o m i r l a r i: a. thoracodorsalis, a. thoracica lateralis, aa. Intercoctales posteriores. rasm. Gavdaning old tomonidagi muskullar. 1 – platysma; 2 – fascia pectoralis (lamina superficialis); 3 – m. pectoralis major; 4 – m. deltoideus; 5 – fascia brachii; 6 – aponeurosis m. obliqui externi abdominis; 7 – fascia lata (lamina superficialis); 8 – funiculus spermaticus; 9 – v. saphena magna; 10 – hiatus saphenus; 11 – lig. inguinale; 12 – linea alba; 13 – m. obliquus externus abdominis; 14 – ulna; 15 – radius; 16 – aponeurosis m. bicipitis brachii; 17 – m. serratus anterior; 18 – m. latissimus dorsi; 19 – cavitas axillaris; 20 – m. brachioradialis; 21 – m. biceps brachii; 22 – m. pectoralis major; 23 – m. deltoideus; 24 – regio infraclavicularis; 25 – m. trapezius; 26 – m. sternocleidomastoideus; 27 – m. sternohyoideus; 28 – m. omohyoideus; 29 – m. mylohyoideus; 30 – m. digastricus.$

rasm Gavdaning old tomonidagi muskullar. 1– m.sternocleidomastoideu s; 2–m. trapezius; 3– fascia pectoralis (lamina profunda); 4–v. cephalica; 5– m. pectoralis minor; 6–m. deltoideus; 7–m. serratus anterior; 8–m. biceps brachii; 9–m. brachialis; 10–m. bicipitis brachii payi; 11– aponeurosis m. bicipitis brachii; 12–m. brachioradials; 13–intersectiones tendineae; 14–m. transversus abdominis; 15–m. obliquus internus abdominis; 16–m. pyramidalis; 17–hiatus saphenus; 18–funiculus spermaticus; 19–v. saphena magna; 20–v. femoralis; 21–m. rectus abdominis; 22–m. obliquus internus abdominis; 23–linea alba; 24– vagina m. recti (old varag’i); 25–vagina m. recti (orqa varag’i); 26–mm. intercostales externi; 27– mm. intercostales interni; 28–m. pectoralis minor; 29–m. deltoideus; 30–m. pectoralis major; 31–m. pectoralis minor; 32–m. omohyoideus. KO‘KRAK QAFASINING XUSUSIY MUSKULLARI Qovurg‘alararo tashqi muskullar (mm. intercostales externi). Qovurg‘alararo tashqi muskullarning tolalari yuqoridan pastga va orqadan oldinga yo‘nalgan bo‘lib, yuqori qovurg‘a pastki chetining tashqi yuzasidan boshlanadi va pastki qovurg‘aning yuqori chetiga yopishadi. Bu xildagi muskullar umurtqa pog‘onasi bilan qovurg‘aning tog‘ay oralig‘ida joylashgan bo‘ladi. F u n k s i y a s i. Qovurg‘alarni ko‘taradi. Qovurg‘alararo ichki muskullar (mm. intercostales interni) qovurg‘a oralig‘ining to‘sh suyagi bilan qovurg‘a burchagi o‘rtasidagi masofani to‘ldirib turadi. Muskul tolalari pastdan yuqoriga va oldindan orqaga yo‘nalgan. Ichki qovurg‘alar muskuli qovurg‘aning ustki chetidan boshlanib ustki qovurg‘aning pastki chetiga yopishadi.

F u n k s i y a s i. Qovurg‘alarni pastga tortadi. Qovurg‘a oraliq muskullari i n n e r v a t s i y a s i nn. intercostales (th I – XI )dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. intercostales posteriores, a. thoracica interna, a. musculophrenica. Qovurg‘a osti muskuli (m. subcostales) ko‘krak qafasining pastki qismida joylashgan bo‘lib, tolalari ichki qovurg‘alararo muskul tolalariga o‘xshab yo‘nalgan bo‘ladi. Muskul tolalari pastki qovurg‘alarning ustki chetidan (qovurg‘a burchagiga yaqin joydan) boshlanib, qovurg‘aning pastki chetiga 1–2 qovurg‘ani tashlab yopishadi. F u n k s i y a s i. Qovurg‘alarni pastga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn.intercostales (th VIII – XI )dan. Q o n t o m i r l a r i: a. nn. intercostales posteriores. Ko‘krakning ko‘ndalang muskuli (m. transversus thoracis) to‘sh suyagining ichki yuzasidan ko‘ndalang yo‘nalgan tolalaridan boshlanib, II–VI qovurg‘alarning tog‘ay qismiga yopishadi. F u n k s i y a s i. To‘sh-qovurg‘alar bo‘g‘imini mustahkamlaydi, qovurg‘alarni pastga tortib nafas chiqarishda qatnashadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. intercostales (th II –th VI )dan. Q o n t o m i r l a r i: a. thoracica interna. KO‘KRAK-QORIN TO‘SIG‘I – DIAFRAGMA Ko‘krak-qorin to‘sig‘i – diafragma (diaphragma) yupqa muskuldan tuzilgan bo‘lib, ko‘krak qafasi tomonga gumbaz hosil qilib joylashgan. Diafragmaning o‘rta (markaz) qismi (centrum tendineum) paydan tuzilgan. Chetlari muskul tolalaridan iborat bo‘lib, bel, qovurg‘a va to‘sh qismlari tafovut qilinadi. Bel qismidagi (pars lumbalis) ikkita o‘ng va chap oyoqcha (crus dextrum et sinistrum) umurtqa pog‘onasi bilan aorta va uning orqasidan ductus thoracicus o‘tadigan uchburchak shaklli oraliq (hiatus aorticus) ni hosil qiladi. Bo‘shliq

chetlari pay plastinkalari bilan qoplangani uchun diafragma harakati aortaga ta’sir etmaydi. Bundan tashqari, o‘ng va chap tomondagi oyoqchalar oralig‘idan nn. splanchnici, v. azygos, v. hemiazygos va simpatik nerv stvollari o‘tadi. Diafragmaning o‘ng va chap oyoqchalari aorta oldida o‘zaro qo‘shilib yuqoriga bir oz ko‘tarilgach, yana ajralib qizilo‘ngach va adashgan nervlar o‘tishi uchun teshik (hiatus esohpagius) hosil etadi. Teshik atrofini o‘ragan muskul tolalari qisqarib- ochilib, qizilo‘ngachdan ovqatning o‘tishini tartibga soladi. Qovurg‘a (pars costalis) bilan bel qism (pars lumbalis) oralig‘idagi uchburchak yoriq (trigonum lumbocostale) ko‘krak bo‘shlig‘i fascia endothoracica va plevra bilan o‘ralgan qorin bo‘shlig‘i tomonidan fascia subperitonealis biriktiruvchi to‘qima parda orqali qoplangan. Ba’zan qorin bo‘shlig‘ida bosim haddan tashqari oshib ketganda, ichak yoki qorin charvisi ana shu teshiklar orqali ko‘krak bo‘shlig‘i tomoniga yo‘nalib, diafragma churrasi yuzaga kelishi mumkin. Qovurg‘a bo‘lagi (pars costalis) VII–XII rasm. Diafragma. 1–aorta; 2–m. transversospinalis; 3–m. erector spinae; 4–m. latis simus dorsi; 5–m. serratus anterior; 6–centrum tendenium; 7–obliquus externus abdominis; 8–m. rectus abdominis; 9–pars sternalis diaphragmatis; 10–pars costalis diaphragmatis; 11–pars lumbalis diaphragmatis; 12–v. cava inferior; 13–m. trapezius; 14– esophagus. qovurg‘alar tog‘ayidan boshlanib, diafragma pay tomoniga qarab yo‘naladi. To‘sh qismi (pars sternalis) xanjarsimon o‘siq qismidan boshlanib, diafragma markazi tomon yo‘naladi. Qovurg‘a-to‘sh qismi oralig‘ida joylashgan teshik (trigonum sternocostale)dan a. thoracica o‘tadi. Diafragma pay qismining o‘ng tomonida pastki kovak vena o‘tadigan teshik (foramen venae cavae) joylashgan.

F u n k s i a s i. Diafragma qisqarib gumbazi yassilanadi va ko‘krak qafasi kengayib, nafas olishga yordam beradi. I n n e r v a t s i y a s i: n. phrenicus (C III – V ), VII–XII nn. intercostales, plexus solaris dan. Q o n t o m i r l a r i: a. pericardiacophrenica, a. phrenica superior, a. phrenica inferior, a. musculophrenica, aa. intercostales posteriores. Ko‘krak fassiyasi . Ko‘krak muskullarida uchta: yuza, xususiy va ko‘krak qafasining ichki yuzasini qoplovchi fassiya tafovut qilinadi, ulardan biri teri osti yog‘ qavatining ostida joylashib, ko‘krak muskullarini ustki tomondan qoplab, qo‘shni soha tomonga yo‘naladi. To‘sh suyagi ustki pardasi tepada, ichki tomondan o‘mrov ustki pardaga, tashqarida fascia deltoidea ga qo‘shilib ketadi. Ko‘krak xususiy fassiyasi ko‘krak katta muskulining tepa qirrasiga kelganda ikki varaqqa ajralib, muskulni old va orqa tomondan o‘rab, qin hosil qiladi. Xususiy fassiyaning chuqur varag‘i o‘mrov-ko‘krak fassiyasi (fascia clavipectoralis) ko‘krakning kichik muskuli bilan o‘mrov osti muskuli sohasiga yaqinlashib, qalinlashadi. Ko‘krakning chuqur va yuza (teri osti) varaqlari – m. pectoralis major pastki chetida o‘zaro qo‘shilgach, qo‘ltiq ostiga fascia axillaris bo‘lib o‘tadi. Ko‘krakning ichki fassiyasi (fascia endothoracica) ko‘krak qafasining devorini ichki tomondan o‘rab turadi. QORIN MUSKULLARI Qorin ko‘krak qafasining pastki hamda chanoqning ustki chegarasi (teshigi) o‘rtasida joylashgan. Qorin bo‘shlig‘ini old, ikki yonbosh va qisman orqa tomondan qorin muskullari qoplab turadi. Qorinning tashqi qiyshiq muskuli (m. obliquus externus abdominis) ko‘krak qafasining pastki sakkizta qovurg‘asidan tishlar orqali boshlanadi. Muskulning pastki tutamlari yonbosh qirrasining tashqi labiga yopishadi. Qolgan o‘rta qismidagi muskul tolalari yassi payga aylanib, qorinning to‘g‘ri muskuli ustidan o‘tib, qarama-qarshi tomondagi shu nomli muskul payi bilan o‘rta chiziqda tutashadi va oq chiziq (linea alba) ni hosil qiladi.

Qorin tashqi muskul payining bir qismi yonbosh suyagining oldingi tepa do‘ngi (spina iliaca anterior superior) bilan qov suyagining do‘mboqchasi (tuberculum pubicum) o‘rtasida taranglashib, qalinlashadi va ichkarida tarnovsimon ariqcha hosil qilib tutashadi. Shunday qilib, chov boylami (lig. inguinale) hosil bo‘ladi. Bu boylam tuberculum pubicum ga birlashishdan oldin ikki oyoqchaga bo‘linadi. Ulardan medial oyoqcha – crus mediale qov simfiziga yopishsa, lateral oyoqcha – crus laterale tuberculum pubicum ga yopishadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. intercostales (th V–XII ), n. iliohypogastricus, n. ilioinguinalis (th III –L I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. intercostales posteriores, a. thoracica lateralis, a. circumflexa ilium superficialis. Qorinning ichki qiyshiq muskuli (m. obliquus internus abdominis) tashqi qiyshiq muskuli ostida joylashgan bo‘lib, yonbosh suyagining qirrasi, chov boylamining tashqi 2/3 qismi va ko‘krak-bel fassiyasi (fascia thoracolumbalis) dan boshlanib, yelpig‘ichga o‘xshab yuqoriga ko‘tariladi va XII, XI, X qovurg‘alarga yopishadi. Muskul tolalarining pastki tutamlari qorin to‘g‘ri muskuli chetiga yaqinlashganda serbar pay (aponevroz)ga aylanadi va ikki varaqqa bo‘linadi. Aponevrozning oldingi varag‘i qorin to‘g‘ri muskuli (m. rectus) ning old tomonidan, orqa varag‘i esa muskulning orqa tomonidan o‘tib, muskulning medial qirrasida qo‘shilib, yana bitta payga aylanadi va qorinning oq chizig‘i (linea alba) ni hosil qilishda qatnashadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. intercostales (th VI–XII ), n. iliohypogastricus (th XII–LI ), n. ilioinguinalis (L I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. intercostales posteriores, aa. epigactricae inferior et superior, a. musculophrenica. Qorinning ko‘ndalang muskuli (m. transversus abdominis). Muskul tolalari ko‘ndalang yo‘nalib pastki oltita qovurg‘aning ichki yuzasidan, ko‘krak-bel fassiyasi (fascia thoracolumbalis) ning chuqur varag‘i, yonbosh suyagi qirrasi va chov boylamining tashqi 2/3 qismidan boshlanib, qorin devorining old qismida

serbar payga aylanadi va qorin to‘g‘ri muskulining orqa tomonidan o‘tib, qarama- qarshi joylashgan shu nomli aponevroz bilan tutashadi hamda qorinning oq chizig‘ini hosil qiladi. Qorin ko‘ndalang muskulini ichkari tomondan qorinning ko‘ndalang fassiyasi qoplab turadi. Qorinning ichki qiyshiq muskuli va ko‘ndalang muskullarning pastki qismidan m. cremaster (moyakni ko‘taruvchi muskul) ajraladi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. intercostales (th VII–XII ), nn. iliohypogastricus et ilioinguinalis (th XII –L I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. intercostales, aa. epigastricae superior, a. musculophrenica. Qorinning to‘g‘ri muskuli (m. rectus abdominis) qorin devorining old qismida joylashgan. Pastki, V, XI va VII qovurg‘alarning tog‘ay qismi ichki yuzasidan va to‘sh suyagining xanjarsimon o‘sig‘idan boshlanib, qov suyagining simfizi va tuberculum pubicum ga kelib yopishadi. Muskul tolalarining uch-to‘rt yerida pay belbog‘lari (intersectionis tendineae) uchraydi. Pay belbog‘lari muskul tolalarining mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. intercostales (th VII–XII ), n. iliohypogastricus (th XII–L )dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. epigastricae superior et inferior, a. intercostales posteriores. Piramidasimon muskul (m. pyramidalis) uchburchak shaklli kichik hajmdagi muskul; qov birlashmasidan boshlanib, qorinning oq chizig‘iga yopishadi.

rasm I-lamina profunda fasciae pectoralis; 2-m. deltoideus; 3-m. pectoralis major; 4-m. serratus anterior; 5-mm. intercostales interni; 6-m. rectus abdominis; 7-inter-sections tendineae; 8-m. transversus abdominis; 9-m. obliquus internus abdominis; 10-m. pyramidalis; 11-lig. inguinale; 12-aponeurosis m.obliqui interni abdominis; 13-m. obliquus internus abdominis; 14-linea alba (abdominis); 15-m.biceps brachii; 16-m. pectoralis minor; 17-m. pectoralis minor. Belning kvadratsimon muskuli (m. quadratus lumborum) qorin bo‘shlig‘ining orqa sohasida joylashgan bo‘lib, yonbosh suyagi qirrasi (lig. iliolumbale) dan, pastki bel umurtqasining ko‘ndalang o‘sig‘idan boshlanadi va I–IV bel umurtqalarining ko‘ndalang o‘siqlariga, XII qovurg‘aga yopishadi. Qorin devori fassiyalari. Odam organizmining boshqa sohalari singari yuza, xususiy va chuqur joylashgan fassiyalar tafovut qilinadi. Yuza yoki teri osti fassiyasi teri osti yog‘ qavatida joylashgan. Qorin devorining xususiy fassiyasi (fascia propria) uch varaqdan iborat bo‘lib, qorinning tashqi qiyshiq muskuli, ichki qiyshiq muskuli va ko‘ndalang muskulini tashqi tomondan o‘rab turadi. Ichki tomondan fassiya bilan o‘ralgan (fascia endoabdominalis) sohaga qarab qorin devori turlicha ataladi. Jumladan diafragmani o‘rab turgan qorin fassiyasi (fascia diaphragmatica) diafragma fassiyasi, qorinning ko‘ndalang muskulini o‘ragan qismi qorinning ko‘ndalang fassiyasi (fascia transversalis), yonbosh muskulini o‘ragan qismi yonbosh fassiyasi deb ataladi. Q o r i n m u s k u l l a r i n i n g f u n k s i y a s i. Qorin muskullari qisqarganda qorin bo‘shlig‘i torayib, bosimi oshadi, bu hol ayollarda tug‘ish, defekatsiya (hojat) va qusish jarayonlarini osonlashtiradi, ya’ni kuchanish yuzaga keladi. Bundan tashqari, qorin muskullari bir tomonlama qisqarganda gavda

oldinga bukiladi, qovurg‘alarni pastga tortib, ko‘krak qafasini toraytiradi, nafas chiqarishga yordamlashadi. Oyoqlar bo‘sh turganda ularni tepaga ko‘taradi. QORIN TO‘G‘RI MUSKULINING QINI Qorin to‘g‘ri muskulini fibroz xalta (vagina musculi recti abdominis) o‘rab turadi. To‘g‘ri muskul qini kindikdan yuqorida va pastda turlicha tuzilgan. Jumladan to‘g‘ri muskul qinining oldingi devori kindikdan yuqorida qorin tashqi qiyshiq muskuli aponevrozining to‘g‘ri muskul old tomonidan o‘tadi. Qorinning ichki qiyshiq muskuli aponevrozi esa qorin to‘g‘ri muskulining chetiga kelganda ikki varaqqa bo‘linadi. Bittasi to‘g‘ri muskulning old tomonidan, ikkinchisi esa orqa tomonidan o‘tib, muskulning medial chekkasida o‘zaro tutashadi, so‘ngra qorin oq chizig‘ini hosil qilishda qatnashadi. Qorin ko‘ndalang muskulining aponevrozi to‘g‘ri muskulning orqa tomonidan (ichki qiyshiq muskul aponevrozidan keyin) o‘tadi. Kindikdan 4–5 sm pastroqda joylashgan uchchala serbar muskul aponevrozlari to‘g‘ri muskulning old tomonidan o‘tadi. Qorin to‘g‘ri muskuli qinining orqa devori esa faqat qorin ko‘ndalang fassiyasi (fascia transversalis) hisobiga tuziladi. Qorinning oq chizig‘i (linea alba), qorin serbar muskullarining aponevrozlari qorin to‘g‘ri muskullari qinini hosil qilib, uning medial chekkasiga kelganda ikkala tomonda o‘zaro birlashib, oq chiziq hosil qiladi. Qorin oq chizig‘i to‘sh suyagining xanjarsimon o‘sig‘idan qov suyagi birlashmasigacha tortilgan. Oq chiziqning o‘rtasida kindik halqasi bor. Qorin oq chizig‘ida qon tomir va nerv tolalari kam bo‘ladi.

rasm . Qorin to ‘ g ‘ ri muskulining qini .( Vaginae mm . recti abdominis ;) А : 1 - linea alba ( abdominis ); 2- m . rectus abdominis ; 3- lamina anterior vaginae m . recti abdominis ; 4- aponeurosis m . obliqui extemi abdominis ; 5- aponeurosis m . obliqui interni abdominis ; 6- m . obliquus externus abdominis ; 7- m . obliquus internus abdominis ; 8- m . transversus abdominis ; 9- lamina posterior vaginae m . recti abdominis . Б : 1-linea alba (abdominis); 2-m. rectus abdominis; 3-lamina anterior vaginae m. recti abdominis; 4-aponeurosis m. obliqui externi abdominis; 5-m. obliquus internus abdominis; 6-m. transversus abdominis; 7- fascia transversalis et peritoneum Kindik (chandiq) bola tug‘ilgandan keyin kindik tizimchasi kesilishidan hosil bo‘ladi. Kindik tizimchasi pardaga o‘ralgan qon tomirlardan tuzilgan bo‘lib, bola tug‘ilish davrigacha ana shu qon tomirlardan oziqlanib o‘sadi. CHOV KANALI Chov kanali (canalis inguinalis, 33, 34-rasmlar) chov sohasida, qorin serbar muskullarining pastki qismlari orasida hosil bo‘lib, undan ayollarda bachadonning yumaloq boylami – lig. teres uteri, erkaklarda esa urug‘ tizimchasi –funiculus speraticus o‘tadi. Chov kanalining ikkita ichki (annulus inguinalis profundus) va tashqi (annulus inguinalis superficialis) teshigi, to‘rtta devori bor. Chov kanalining ichki chuqur teshigi qorin devorining lateral tomonida (lateral chov chuqurchasi sohasida) joylashgan bo‘lib, qorin bo‘shlig‘i

tomonidan qorin fassiyasi (fascia transversalis)ning qalin tortib chuqurlashgan voronkasimon qismi bilan qoplangan. Kanalning tashqi (yuza) teshigi to‘rtta devor bilan chegaralanib turadi. Jumladan lateral va medial devorlari qorin tashqi qiyshiq muskuli aponevrozining ikkiga ajralgan qismi (aponevroz oyoqchalari) dan iborat. Medial aponevroz oyoqcha (crus mediale) qov birlashmasiga, lateral oyoqcha (crus laterale) esa qov do‘mboqchasi – tuberculum pubicum ga yopishadi. Aponevroz oyoqchalar tepa tomondan oyoqchalararo fibroz tolalar (fibrae intercruralis) bilan birlashsa, past tomondan qaytuvchi boylam (lig. reflexum) bilan chegaralanadi. Chov kanali pastki devorini chov boylami (lig. inguinale), oldingi devorini qorin tashqi qiyshiq muskuli aponevrozining chov sohasi, yuqoridan qorinning ichki qiyshiq muskuli bilan ko‘ndalang muskullarning pastki tutamlari, orqa devorini esa qorin fassiyasi (fascia transversalis) chegaralab turadi. rasm. Chov kanali 1–m. rectus abdominis; 2–vagina m. recti (oldingi varag‘i kesilgan); 3–pyramidalis; 4–crus mediale; 5–fibrae intercrurales; 6–falx inguinalis; 7–crus laterale; 8–lig. reflexum; 9–m. cremaster; 10– hiatus saphenus; 11–crus mediale; 12–crus laterale; 13–lig.inguinale reflexum; 14– aponeurosis m. obliqui externi abdominis (kesib ajratilgan); 15–m. obliquus internus abdominis; 16–m. obliquus externus abdominis (kesilgan).

rasm. Chov kanalining ichki teshigi. 1–plica umbilicalis lateralis; 2– plica umbilicalis medialis; 3– peritoneum parietale; 4–lig. umbilicale medianum; 5–plica umbilicalis mediana; 6–m. rectus abdominis; 7–vagina m. recti abdominis (lamina posterior); 8– lig. umbilicale laterale; 9–a., v., epigastrica inferior; 10–anulus inguinalis profundus; 11–fascia iliaca; 12–vasa spermatica; 13–a. iliacaxterna; 14–v. iliaca externa; 15–lig. interfoveolare; 16–falx inguinalis (qorin yuza fassiyalari); 17–ductus deferens; 18–ureter; 19–vesica urinaria; 20–vesicula seminalis; 21– prostata; 22–m. levator ani; 23– m. obturatorius internus; 24–m. obturatorius externus; 25– peritoneum parietale; 26–fossa supravesicalis; 27–fossa inguinalis medialis; 28–fossa inguinalis lateralis; 29–m. iliopsoas.

Chov kanali qorin devorining eng bo‘sh qismlaridan bo‘lib, qorin bo‘shlig‘i bosimi oshganda (ko‘proq ayollarda) kanal orqali churra tushishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й. 2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й. 3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.

O'xshashlar

Yelka kamari muskullari

Bilakning lateral guruh muskullari

Bosh, gavda va qo’l - oyoq muskullari

Qo’l oyoq anomaliyalari

Bosh skeleti