Qo’l oyoq anomaliyalari - Anatomiya - Referatlar

Qo’l oyoq anomaliyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

655.5 KB

Ko'chirib olish

Qo’l oyoq anomaliyalari Reja: 1. Oyoq suyaklarining birlashuvi 2. Chanoq haqida umumiy ma’lumotlar 3. Chanoq-son bo‘g‘imi 4. Tizza bo‘g‘imi 5. Boldir suyaklarining o‘zaro birlashuvi 6. Oyoq panjasi suyaklarining boldir suyaklari bilan o‘zaro birlashuvi 7. Oyoq kafti boylamlari 8. Chanoq muskullari 9. Son muskullari 10. Boldir muskullari 11. Oyoq panjasi muskullari 12. Oyoq fassiyalari 13. Oyoq topografiyasi

O’mrov suyagi turlicha egilgan bo’lishi mumkin . Kurak suyagining tumshuqsimon va yelka o’siqlari ba’zida alohida , suyak holida uchraydi. Kurak suyagining qolgan qismiga tog’ay plastinka orqali qo’shiladi . Bilak suyaklaridan biri ba’zan bo’lmasligi ham mumkin . Tirsak suyagining olecranon o’sig’i ayrim odamlarda tog’ay plastinka orqali suyak tanasiga yopishgan bo’ladi. Chanoq suyagining fossa iliaca – si ba’zida teshilgan , qov suyagi bilan quymich suyaklarining pastki butoqlari o’zaro birlashmagan bo’ladi. Boldir suyaklari unchalik rivojlanmagan , to’piqlari kichik bo’ladi. Oyoq panja suyaklari, ko’pincha tovon suyagining pastki do’mbog’i o’sib ketib, odam yurganda qiynaladi. Qo’l oyoq panjasida ba’zida (jimjiloq yoki boshbarmoq tomonda ) qo’shimcha barmoqlar uchraydi. OYOQ SUYAKLARINING BIRLASHUVI Chanoq suyaklarining birlashuvi (63-64- lar). Ma’lumki, chanoq (pelvis) ni hosil qilishda uchta suyak (ikki yon va old tomondan chanoq suyaklari, orqa tomondan dumg‘aza va dum suyagi) qatnashadi. Bu suyaklar o‘zaro bo‘g‘imlar hosil qilib qo‘shiladi va bo‘g‘imlarga aloqador yoki aloqasi bo‘lmagan boylamlar vositasida mustahkamlanadi. 1. Dumg‘aza va chanoq suyaklaridagi quloqsimon yuzalarning bir-biri bilan qo‘shilishidan dumg‘aza-yonbosh bo‘g‘imi – articulatio sacroiliaca hosil bo‘ladi. Quloqsimon yassi yuzalar tolali tog‘ay bilan qoplangan bo‘lib, har jihatdan bir- biriga moslangan, shu sababli bu bo‘g‘im yassi bo‘g‘imlar deb ataladi. Bo‘g‘im xaltasi kalta va tarang tortilgan, bo‘g‘im bo‘shlig‘i esa juda tor oraliqdan iborat. Shuning uchun bo‘g‘im amfiartroz (chala bo‘g‘imlar) guruhiga kiradi va erkin harakat qila olmaydi.

Articulatio sacroilica old tomondan lig. sacroiliaca ventralia, orqa tomondan lig. sacroiliaca dorsalia dumg‘aza suyagining oldingi va tashqi qirrasidan boshlanib, yonbosh suyagining ustki va pastki o‘siqlariga yopishadi. Bundan tashqari, dumg‘aza suyagi bilan yonbosh suyak quloqsimon yuzalarining orqasidan g‘adir-budur qismlari oralig‘idagi masofani suyaklararo boylam – lig. sacroiliaca interossea to‘ldiradi. 2. Old tomondan ham ikki qov suyaklari bir-biri bilan qo‘shilib, yarim (chala) bo‘g‘im hosil qiladi. Symphysis pubica deb ataladigan bu birlashma qov suyaklarining bo‘g‘im yuzalari – facies symphysialis o‘rtasida hosil bo‘ladi. Bu yuzalar bir-biriga taqalmaganidan, o‘rtadagi oraliqni tog‘ay plastinka – discus interpubicus to‘ldirib turadi. Demak, tog‘ay bu joyda ikkala suyakni birlashtiradigan vosita hisoblanadi. Ayollarda qalinroq, erkaklarda yuqaroq bo‘lgan bu tog‘ay plastinka orasida torgina bo‘shliq bor. Bundan tashqari, ustki qov boylami – lig. pubicum superius va pastki qov ravog‘ining boylami – lig. arcuatum bo‘g‘imini mustahkamlaydi. Chanoqni hosil qiladigan suyaklar o‘rtasida bo‘g‘im yoki birlashmalarga aloqasi bo‘lmagan bir nechta boylam va pardalar bor. Qov suyagi bilan quymich suyagining ustki va ostki shoxlari o‘rtasidagi yopiluvchi teshik (foramen obturatum) ni fibroz to‘qimasidan tuzilgan parda – membrana abturatoria berkitadi, bu parda yopiluvchi teshikning orqa va pastki qirg‘oqlaridan boshlanadi va qov suyagining ustki shoxi qirg‘og‘iga kelganda ikki varaqqa ajraladi va shu joyda yopiluvchi egat (sulcus orburatorius) ning ikki chetiga yopishadi. Natijada shu nomdagi kanal (canalis obturatorius) hosil bo‘ladi. Beshinchi bel umurtqasining ko‘ndalang o‘sig‘idan boshlangan lig. iliolumbale yonbosh suyagi qirrasining orqa qismiga yopishadi. Quyidagi ikkita katta va pishiq boylamlar bo‘g‘imlardan uzoqda, chanoq suyagi bilan dumg‘aza suyagi o‘rtasida tortilgan. Bulardan biri ligamentum sacrotuberale dumg‘aza suyagi tashqi chetidan boshlanib, quymich do‘ngiga yopishadi. Natijada shu boylam bilan katta quymich kemtigi o‘rtasida teshik – foramen ischiadicum majus hosil bo‘ladi. Ikkinchi

boylam dumg‘aza suyagidan boshlanib, chanoq suyagidagi quymich qirrasiga yopishadi va yo‘l-yo‘lakay lig. sacrotuberale bilan kesishib o‘tadi. Dumg‘aza suyagi bilan dum suyagi lig. sacrococygeum ventrale va sacrococcygeum dorsale boylamlar vositasida o‘zaro birlashadi. Chanoq suyakla-rining boylamlari va bo‘g‘imlari (old tomoni, chap yonbosh suyagi bir oz kesilgan). 1–lig. longitudinale anterius; 2–ligg. sacroiliaca interossea; 3– articulatio sacroiliaca (cavum articulare); 4–lig. sacrococcygeum ventrale; 5–discus inter-pubicus; 6– symphysis pubica; 7–lig. sacrotuberale; 8–foramen ischiadicum minus; 9–lig. sacrospinale; 10–foramen ischiadicum majus; 11– ligg. sacroiliaca ventralia; 12–lig. iliolumbale.

Chanoq suyaklarining boylamlari, chanoq-son bo‘g‘imi (orqa tomoni). 1–lig. lumbocostale; 2–lig. ilio-lumbale; 3–lig. sacroiliacum dorsale; 4–lig. iliofemorale; 5–lig. ischiofemorale; 6–capsula arti-cularis; 7–lig. sacrotuberale; 8–lig. sacrococcygeum laterale; 9–lig. sacrococcygeum dorsale profunda; 10–lig. sacrococcygeum laterale; 11–processus falciformis; 12–lig. sacrotuberale; 13– zona orbicularis; 14– labrum acetabulare; 15– membrana obturatoria; 16–lig. sacrospinale; 17– spina iliaca posterior superior. CHANOQ HAQIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR Yuqorida aytib o‘tilgan uchta birlashishdan hosil bo‘lgan, katta va kichik chanoq deb yuritiladigan (pelvis major et pelvis minor) ikki qismga bo‘linadi. Ularni chegaralovchi linea terminalis chizig‘i ajratib turadi. Chegaralovchi chiziq ikki tomondan yonbosh suyagining ravoqsimon chizig‘i (linea arcuata), old tomondan esa qov ustki qirg‘og‘ining bir-biri bilan birlashishidan hosil bo‘ladi. Katta chanoq ikki yon tomondan yonbosh suyaklarining qanotlari va orqa tomondan pastki ikkita bel umurtqasining tanasi bilan o‘ralgan bo‘lib, old tomoni suyakdan xoli, ochiq, faqat qorin devori muskullarining pastki qismidan iborat. Katta chanoq bo‘shlig‘i qorin bo‘shlig‘ining davomi hisoblanadi va u yerda bir qancha a’zolar joylashadi. Katta va kichik chanoqlarni ajratuvchi chiziq bilan chegaralangan teshik kichik chanoqning ustki teshigi – apertura pelvis superior yoki katta chanoqning pastki

chegarasidan iborat bo‘ladi. Dum suyagi lig. sacrotuberale, quymich do‘mbog‘i, quymich va qov suyaklarining pastki shoxlari hamda lig. arcuatum pubis lar bilan chegaralangan teshik kichik chanoqning pastki (chiqish) teshigi – apertura pelvis inferior deyiladi. Ana shu ustki va ostki teshiklar o‘rtasi kichik chanoq bo‘shlig‘i (yoki chanoq bo‘shlig‘i) – cavum pelvis bo‘lib, unda siydik va tanosil a’zolari, yo‘g‘on ichakning bir qismi va to‘g‘ri ichak joylashgan. Kichik chanoqning atrof devori bir xil kattalikda va tekislikda emas. Orqa devorni dumg‘aza va dum suyaklari tashkil qilganidan uzun va keng bo‘ladi. Ikki yon devorini yonbosh, qov va quymich suyaklarining tanalari o‘zaro qo‘shilgan soha, ya’ni quymich kosasi sohasi va shu atrofdagi boylamlar tashkil qiladi. Eng kalta devor – old devor bo‘lib, u faqat qov suyaklari va simfizdan iborat. Chanoq shakli va katta-kichikligi tegishli o‘lchovlar bilan aniqlanadi 1 . Katta chanoqning old tomoni ochiq bo‘ladi, shu sababli uning faqat ko‘ndalang masofalarini o‘lchash mumkin. Ko‘ndalang masofa uch joydan o‘lchanadi: 1) ikki yonbosh suyagi oldining ustki o‘siqlari (spina iliaca anterior superior) oralig‘i (distantia spinarum) –25–27 sm; 2) ikki yonbosh suyagining ustki qirralari (crista iliaca) oralig‘i (distantia cristarum) – 28–29 sm; A B . Erkaklar chanog‘i (pelvis masculinum). A.Old tomondan ko‘rinishi.

1–pelvis major; 2–articulatio sacroiliaca dextra; 3–os sacrum; 4–pelvis minor; 5–os coxae; 6–angulus subpubicus; 7–foramen obturatum; 8–acetabulum; 9– linea terminalis. B-. Ayollar chanog‘i (pelvis femininum). Old tomondan ko‘rinishi. 1–pelvis major; 2–articulatio sacroiliaca; 3–os sacrum; 4–pelvis minor; 5–os coxae; 6–arcus pubis; 7–foramen obturatorum; 8–acetabulum; 9–linea terminalis. 3) ikki son suyagining katta ko‘stlari (trochanter major) oralig‘i (distantia trochanterica) – 30–32 sm. Kichik chanoqning kirish va chiqish teshiklari hamda bo‘shlig‘ining o‘lchovini bilish uchun ular uch tomonlama, ya’ni oldindan orqaga tomon (diametr recta), ko‘ndalangiga (diametr transversa) va qiyig‘iga (diametr obligua) o‘lchanadi 1 . Quyida shu o‘lchovlar ayollar va erkaklar chanog‘iga nisbatan keltiriladi. Bu o‘lchovlardan tashqari, bir tomondagi yonbosh suyagining oldingi va orqadagi ustki o‘siqlari (spina iliaca anterior superior va spina iliaca posterior superior) oralig‘i ham o‘lchanadi. Bu masofa 14,5–15 sm ga teng keladi (138- ). 1) Oxirgi bel umurtqasi bilan dumg‘aza suyagi oralig‘idan (promontorium) simfizning ustki chetiga qadar bo‘lgan masofa anatomik kon’yugata – conjugata anatomica deb atalib, 11 sm ga teng. 2) Promontorium dan simfizning ichki tomoniga ko‘proq bo‘rtib chiqqan joyga qadar bo‘lgan masofa ginekologik kon’yugata (conjugata ginecologica) deb ataladi va o‘rta hisobda 10,35 sm ga teng. 3) Promontorium dan simfizning pastki qirg‘og‘iga qadar bo‘lgan masofa qiyiq (diagonal) kon’yugata – conjugata diagonalis deyiladi va 12–13 sm ga teng. Chanoqning kirish qismidagi va chiqish qismidagi har bir to‘g‘ri diametr diametr recta ning o‘rtasidan bir-biriga qo‘shiladigan chiziq, ya’ni chanoq bo‘shlig‘ining qoq o‘rtasidan uzunasiga o‘tgan chiziq chanoq o‘qi deb ataladi. Ayollarda chanoq bo‘shlig‘i tug‘ruq yo‘li (kanali) hisoblangani uchun, bu o‘q tug‘ruq jarayonida yo‘naltiruvchi yetakchi rol o‘ynaydi.

Odamning chanog‘i hayvonlar chanog‘iga nisbatan kalta va keng bo‘ladi, chunki odamlarning asta-sekin ikkita orqa oyoqqa ko‘tarilib tik holatni olishi natijasida qorin bo‘shlig‘idagi a’zolarning og‘irligi qisman chanoqqa tushgan. To‘rt oyoqlab yuruvchilarda esa chanoqqa hech qanday og‘irlik tushmaydi, shuning uchun ham ularda chanoq birmuncha tor va uzun bo‘ladi. Shakl va o‘lchovi jihatidan ayollar chanoqlari erkaklarnikidan ancha farq qiladi. Bunday jinsiy tafovut ayniqsa balog‘atga yetgandan so‘ng yaqqol bilina boshlaydi. 1. Ayollar chanog‘i erkaklarnikiga nisbatan kalta (silindr shaklida) va keng, chanoq suyaklari ancha yupqa va tekis, erkaklarda esa voronka shaklida bo‘ladi. 2. Ikki yonbosh suyak qanotlari ayollarda tashqariga yotiqroq, erkaklarda esa tikka bo‘ladi. 3. Ayollar chanog‘ining kirish qismi ko‘ndalang oval shaklda, erkaklarda oval shaklda bo‘ladi. 4. Chanoqning chiqish teshigi ayollarda erkaklarnikiga nisbatan keng. Chanoq dum suyagi ich tomonining u qadar bukilmaganligi hamda quymich do‘nglarining tashqariga qarab tarvaqaylashi hisobiga kengaygan. 5. Qov suyaklari qo‘shilgan joy (simfiz)ning ostida hosil bo‘lgan burchak ayollarda keng, erkaklarda tor bo‘ladi. CHANOQ-SON BO‘G‘IMI Chanoq-son bo‘g‘imi (articulatio coxae) chanoq suyagidagi quymich kosasi bilan son suyagining boshi birlashishidan vujudga keladi. Chaqaloqlarda bu bo‘g‘imda to‘rtta suyak ishtirok etadi, jumladan chanoq suyagining uchta bo‘lagi (yonbosh, qov va quymich suyaklari) quymich chuqurida tutashib turadi, biroq bir- biri bilan bitishmagan bo‘ladi. Quymich kosasining atrof qirg‘og‘idagi fibroz tog‘ay halqa (labrum acetabulare) bo‘g‘im tomon bir oz toraygan bo‘lgani uchun son suyagi boshini qisib ushlab turadi. Bu halqa quymich kosasining pastki chetidagi kemtik (incisura acetabuli)ni to‘ldiradi va quymich kosasining ko‘ndalang boylami – lig.

transversum acetabuli deyiladi. Chanoq-son bo‘g‘imi ichida yana bitta boylam (lig. capitis femoris) quymich kosasi o‘rtasidagi chuqurchadan boshlanib, son suyagining boshidagi chuqurchaga yopishadi. Bu boylam sinovial parda bilan o‘ralgan, uning tarkibida son suyagining boshiga boruvchi arteriya joylashgan. Chanoq-son bo‘g‘imi (old tomoni). 1–capsula articularis; 2–canalis obturatorius; 3–membrana obturatoria; 4–lig. pubofemorale; 5– lig. iliofemorale; 6–spina iliaca anterior inferior. Chanoq-son bo‘g‘imining xaltasi son suyagining old tomonidagi ko‘stlararo chiziq (linea intertrochanterica) bo‘ylab, orqadan esa ko‘stlararo qirra (crista intertrochanterica) dan boshlanib, quymich kosasi chetining tashqi aylanasiga yopishadi. Chanoq-son bo‘g‘imi (bo‘g‘im xaltasi kesilib, son suyagi boshchasi ajratilgan). 1–m. rectus femoris; 2–labrum acetabulare; 3–lig. capitis femoris; 4–caput femoris; 5– capsula articularis (kesilgan); 6– membrana obturatoria; 7–lig. transversum acetabuli; 8–facies lunata; 9–quymich kosasidagi yog‘ qatlami.

Chanoq-son bo‘g‘imi xaltaning sirtidan to‘rtta boylam vositasida mustahkamlanadi: 1) yonbosh-son boylami – lig. iliofemorale bo‘g‘imning eng baquvvat va katta boylami bo‘lib, yonbosh o‘sig‘i (spina iliaca anterior inferior) ning pastki sohalaridan boshlanib, ko‘stlararo chiziqqa (linea intertrochanterica) kelib yopishadi; 2) quymich-son boylami – lig. ischiofemorale orqa tomondan quymich suyagining bo‘g‘imga yaqin qismidan boshlanib, yuqori va yon tomonga ko‘tariladi-da, katta ko‘stga borib yopishadi; 3) qov-son boylami – lig. pubofemorale – boylamlar ichida birmuncha kichikroq bo‘lib, qov suyagi ustki shoxidan kichik ko‘stga tortilgan; 4) yuqorida aytilgan uchta bo‘g‘im boylamlarining tagida, son suyagining bo‘ynini o‘rab olgan zona orbicularis deb ataluvchi yana bir boylam bo‘lib, u pastki-oldingi yonbosh o‘siqdan pastki sohaga yopishadi. Bu boylam tolalari uchta boylam tolalari bilan chatishib ketganligidan alohida ajratib bo‘lmaydi. Boylamlarning ko‘pligi va son suyagi bo‘ynining uzunligi erkin harakatga yo‘l bermaydi. Bu bo‘g‘imda harakat asosan uch tomonlama sodir bo‘ladi; 1) frontal o‘q atrofida son bukiladi va yoziladi; 2) sagittal o‘q atrofida son uzoqlashadi (70– 75 o atrofida) yaqinlashadi; 3) vertikal o‘q atrofida son tashqari va ichkariga buriladi (40–60 o atrofida). Bundan tashqari, sonning pastki uchi o‘z doirasi atrofida aylanib kelishi ham mumkin. Bo‘g‘im xaltasi orqa tomondan son suyagining bo‘yniga yopishmaganligi tufayli son juda erkin va yengil bukilishi mumkin (118–120 o ), lekin uning yozilishi ancha chegaralangan bo‘ladi (19 o ), chunki taranglanuvchi yonbosh-son boylami bunga yo‘l qo‘ymaydi. Chanoq-son bo‘g‘imi atrofida juda ko‘p va kuchli muskullar bo‘lgani uchun boylamlar harakat vaqtida uncha qattiq taranglashmaydi, bunga muskullar yo‘l qo‘ymaydi.

TIZZA BO‘G‘IMI Barcha bo‘g‘imlar ichida eng katta va murakkab tuzilgan tizza bo‘g‘imi – articulatio genus uchta suyak, ya’ni son suyagi, katta boldir suyagi va tizza qopqog‘ining hamkorligida hosil bo‘ladi. Son suyagining pastki uchidagi bo‘g‘im yuzasi old qismi salgina botib, tizza yuza qopqog‘i bilan bo‘g‘im hosil qilsa, bo‘g‘im yuzasining qolgan qismi ichki va tashqi do‘nglar bo‘ylab orqa tomonga davom etgan va anchagina yumaloqlangan. Shuning uchun ham son suyagidagi bu bo‘g‘im yuzasi katta boldir suyagining ustki uchidagi bo‘g‘im yuzasiga mos kelmaydi. Binobarin, ikki suyak o‘rtasidagi bu yetishmovchilik tolali tog‘aydan tuzilgan maxsus yarim oy shaklli plastinkalar (menisklar) – menisci yordamida tugaydi. Bunday menisklar bo‘g‘imda ikkita – meniscus medialis va lateralis bo‘lib, qalin va menisklar bo‘g‘im xaltasi bilan bitishib ketadi, yupqa va o‘tkir qirg‘oqli ichki chetlari esa erkin turadi. Ularning uchlari old va orqa tomondan do‘nglararo tepalikka kaltagina boylamlar bilan yopishgan. Menisklar o‘rtasidagi kemtik old tomonidan menisklarning biridan ikkinchisiga tortilgan ko‘ndalang tizza boylami (lig. transversum genus) menisklarini ushlab turadi, menisklar esa bo‘g‘im bo‘shlig‘ini ustki va ostki qavatlarga ajratadi. Suyaklarning gialin tog‘ay bilan qoplangan bo‘g‘im yuzalari keng bo‘lgani uchun ham bo‘g‘im xaltasi keng va erkin tortilgan. Katta boldir suyagida va tizza qopqog‘ida u tog‘ay bilan qoplangan bo‘g‘im yuzalarining chegarasida yopishsa, son suyagida bo‘g‘im yuzasi chegarasidan birmuncha o‘tib yopishadi. Xaltaning yupqalashgan orqa qismida qon tomir o‘tadigan teshiklar bor. Bo‘g‘im xaltasi tizza qopqog‘ining tepasida juda keng qo‘shimcha xalta (cho‘ntak) – bursa suprapatellaris ni hosil qiladi. Bu va bo‘shliq son suyagi bilan to‘rt boshli muskul orasidan yuqoriga davom etadi va bo‘g‘im bo‘shlig‘i bilan tutashadi. Tizza bo‘g‘imi xaltaning ichida va sirtida joylashgan bir nechta kuchli boylamlar vositasida mustahkamlanadi. Xaltaning ichida yuqorida aytilgan ko‘ndalang boylamdan tashqari yana ikkita juda pishiq boylam bor. Bir-biri bilan kesishgan boylamlarning oldingisi – lig. cruciatum anterius son suyagi tashqi

do‘ngining ichki yuzasidan boshlanib, boldir suyagi do‘nglari oralig‘ining old sohasiga yopishadi. Orqadagi boylam – lig. cruciatum posterius son suyagi medial do‘ngining ichki yuzasidan boshlanib, boldir suyagi do‘nglari oralig‘ining orqa sohasiga borib yopishadi. Bo‘g‘im xaltasining ichki (sinovial) qavati tashqi fibroz qavatiga nisbatan anchagina keng bo‘lganidan burmalar vujudga keladi. Bu burmalarning qo‘shilishidan bitta plica synovialis infrapatellaris hosil bo‘ladi. Lig. collaterale tibiale tizza bo‘g‘imining ichki tomonida joylashgan son suyagining ichki do‘ngidan katta boldir suyagiga tortilgan. Lig. collaterale fibulare esa son suyagining tashqi do‘ngidan kichik boldir suyagining boshiga tortilgan. Bu boylamlarning ichki yuzasi bo‘g‘im xaltasi bilan chatishgan. Yonlama boylamlar suyaklarning ikki yon tomonga surilishi yoki bukilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bo‘g‘imning orqa tomonida qiyshiq taqim boylami – lig. popliteum obliquum va ravoqsimon – lig. popliteum arcuatum taqim boylami bo‘g‘im xaltasi bilan chatishib ketgan. Ularni alohida ajratib bo‘lmaydi. Patella ning pastki chetidan boldir suyagi g‘adir-buduriga yo‘g‘on va mustahkam lig. patellae boylam tortilgan. Bu boylam sonning to‘rt boshli muskul payi bo‘lib, keyinchalik pay ichida patella vujudga keladi. Muskul payining ana shu qismiga tizza qopqog‘i boylami deyiladi. To‘rt boshli muskul payining ikki yon tomondagi tolalari esa tizza qopqog‘ini bo‘g‘im harakati vaqtida bir me’yorda ushlab turish vazifasini bajaradi. Ustki tolalar son suyagining ichki va tashqi do‘nglariga, pastkilari esa katta boldir suyagi do‘nglariga yopishadi. Binobarin, ularning turgan joylariga qarab retinaculum laterale va retinaculum mediale deyiladi. Bo‘g‘im atrofida bir nechta shilliq xaltachalar joylashgan bo‘lib, ulardan ba’zilari bo‘g‘im bo‘shlig‘i bilan tutashgan. Ana shular hisobiga bo‘g‘im bo‘shlig‘i yana ham kengayadi. Masalan, tizza qopqog‘i yaqinida uchta xaltacha bor: 1) bursa subcutanea prepatellaris superficialis – tizza qopqog‘i bilan fassiya o‘rtasidagi xaltacha; 2) bursa suprapatellaris – son suyagi bilan to‘rt boshli muskul oralig‘ida; 3) bursa infrapatellaris – tizza qopqog‘i boylamining katta boldir suyagiga

yopishgan joyidagi xaltacha. Lekin bu so‘nggi xaltacha tizzadan uzoqda bo‘lgani uchun bo‘g‘im bo‘shlig‘i bilan tutashmaydi. Bo‘g‘imning orqa tomonidagi shilliq bo‘shliqlari ko‘pincha shu atrofga yopishuvchi muskullarning paylari ostida joylashgan. Tizza bo‘g‘imi (bo‘g‘im xaltasi olingan, to‘rt boshli muskul payi tizza qopqog‘i bilan kesilib, pastga tortilgan). 1–facies patellaris; 2–lig. cruciatum posterius; 3–lig. cruciatum anterius; 4–lig. meniscofemorale anterius; 5–lig. transversum genus; 6– meniscus medialis; 7–lig. collaterale tibiale; 8–lig. patellae; 9–facies articularis patellae; 10–membrana interossea cruris; 11–caput fibulae; 12–lig. capitis fibulae anterius; 13– tendo m. bicipitis femoris; 14– meniscus lateralis; 15–lig. collaterale fibulare. Tizza bo‘g‘imi g‘altaksimon bo‘g‘imlarga kiradi. Unda bukilish va yozilish (frontal o‘q atrofida) hamda ichkari va tashqariga buralish (tikka o‘q atrofida) harakatlari sodir bo‘ladi. Lekin bu so‘nggi harakat ancha chegaralangan. Bo‘g‘im ichidagi kesishma boylamlar va menisklar shunday joylashganki, ular bo‘g‘imning bukilishiga mutlaqo xalaqit bermaydi. Tizza bo‘g‘imi yozilganda menisklar son suyagi ostida ezilib, prujina holiga keladi, kesishgan boylamlar tarang tortiladi-da, tizza bo‘g‘imining yozilishini chegaralab qo‘yadi. Bo‘g‘imning ana shunday taranglashgan holatida boldir bilan son suyagi bir butun to‘g‘ri oyoqni hosil qiladi va uzoq vaqt shunday qola oladi.

BOLDIR SUYAKLARINING O‘ZARO BIRLASHUVI Katta va kichik boldir suyaklari (70- ) o‘zaro proksimal va distal uchlari hamda tanalari orqali birlashadi. Kichik boldir suyagining ustki uchi (boshchasi)dagi bo‘g‘im yuzasi katta boldir suyagining tashqi do‘ng tagidagi maxsus bo‘g‘im yuzasi bilan birlashib, yassi va harakatsiz bo‘g‘im –articulatio tibiofibularis proxcimalisni hosil qiladi. U old va orqa tomonidan har ikki suyak o‘rtasida tortilgan boylamlar – lig. capitis fibulae anterior va lig. capitis fibulae posterior vositasida mustahkamlangan. Suyaklarning pastki uchlari qo‘shilishidan harakatsiz bo‘g‘im vujudga keladi. Bu bo‘g‘im ham xuddi yuqoridagi singari ikki boylam – lig. tibiofibulare anterius va lig. tibiofibulare posterior bilan mustahkamlanadi. Bu boylamlar tashqi to‘piqdan katta boldir suyagining uchiga tortilgan. Suyaklarning bir-biriga qaragan tomonlaridagi chetlari o‘rtasida fibroz tolalaridan tuzilgan parda– membrana interossei cruris bo‘ladi. Parda tolalari katta boldir suyagidan kichik boldir suyagiga tomon qiyiq yo‘nalgan bo‘lib, suyaklar oralig‘ini butunlay to‘ldiradi, tepa qismida qon tomirlar o‘tishi uchun teshiklar qoladi. Suyaklararo parda shu suyaklarni ma’lum bir tekislikda ushlab turadi. Bundan tashqari, pardadan boldirdagi chuqur muskullar boshlanadi.

70- . Boldir suyaklarining bo‘g‘imlari va boylamlari. 1–tibia; 2–lig. capitis fibulae an-terius; 3–membrana interossea cruris; 4–fibula; 5–lig. tibiofibulare anterius. OYOQ PANJASI SUYAKLARINING BOLDIR SUYAKLARI BILAN O‘ZARO BIRLASHUVI Ikki boldir suyagining pastki uchlaridagi bo‘g‘im yuzalari bilan oshiq suyagining ustki va ikki yon tomondagi yuzalari qo‘shilishidan oshiq-boldir bo‘g‘imi – art. talocruralis hosil bo‘ladi. Bunda katta boldir suyagining pastki uchidagi bo‘g‘im yuzasi oshiq suyagining ustki yuzasiga, boldir suyaklaridagi to‘piq yuzalari esa oshiqning ikki yon yuzasiga to‘g‘ri keladi. Birlashgan boldir suyaklari oshiq suyagiga minib turadi. Bu bo‘g‘im xaltasi old va orqa tomonda birmuncha erkin (bo‘sh) tortilgan bo‘lib, har uchchala qo‘shiluvchi suyaklar bo‘g‘im yuzalarining cheti bo‘ylab yopishgan. Xaltaning erkin turishi harakatni yengillashtiradi. Bo‘g‘im to‘rtta boylam vositasida mustahkam-langan: 1) lig. mediale deltoideum (deltasimon boylam) katta boldir suyagi to‘pig‘idan boshlanadi va xuddi yelpig‘ich singari pastga tushadi-da, qayiqsimon suyak, oshiq suyagi va tovon suyagiga yopishadi; 2) lig. talofibulare anterior – oldingi oshiq-boldir boylami, kichik boldir suyak to‘pig‘idan boshlanib, oshiq suyagiga yopishadi; 3) lig. calcaneofibulare (tovon-boldir boylami) kichik boldir to‘pig‘idan boshlanib,

tovon suyagining tashqi yuzasiga yopishadi; 4) lig. talofibulare posterius (orqa oshiq-boldir boylami) kichik boldir to‘pig‘idan oshiq suyagiga yopishadi. Oshiq-boldir bo‘g‘imi g‘altaksimon bo‘g‘im bo‘lganidan harakat faqat bir o‘q (ko‘ndalang o‘q) atrofida (63–66 o ) orqaga va oldinga bukiladi. Ko‘ndalang o‘q boldir suyaklarining to‘piqlari va oshiq suyagi o‘rtasidan o‘tadi. Panja pastga tomon bukilganda uni ikki yon tomonga salgina harakatlantirish ham mumkin. OYOQ KAFTI BOYLAMLARI Oyoq panjasidagi suyaklar har xil bo‘lganidan xilma-xil bo‘g‘imlar hosil qiladi. Oyoq panjasida quyidagi bo‘g‘imlar va boylamlar bor. 1. Articulatio subtalaris (oshiq ostidagi bo‘g‘im) oshiq suyagining pastki tomonidagi orqa bo‘g‘im yuzasi bilan tovon suyagining ustki orqa bo‘g‘im yuzasi qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bo‘g‘im xaltasi erkin joylashgan va to‘rt tomondan boylamlar bilan mustahkamlangan. Bu bo‘g‘imdagi harakat chegaralangan sagittal o‘q atrofida bo‘ladi. 71- . Oshiq-boldir bo‘g‘imi, oyoq kaftining boylamlari. 1–malleous medialis; 2–articulatio talocruralis (kesilgan); 3–lig. mediale (deltoideum,pars tibianavicularis); 4– lig. talonaviculare; 5–lig. calcaneonaviculare; 6–lig. calcaneocuboideum (5, 6 boylamlar qo‘shilib, lig. bifurcatum bo‘ladi); 7– lig. cuneonavicularia dorsalis; 8– capsula articulationis metatarsophalangeae I; 9–capsula articulationis hallucis interphalangeae; 10–ligg. collaterale; 11–articulatio metatarsophalangea IV; 12–ligg. metatarsea dorsalis; 13–ligg. tarsometatarsea dorsalis; 14–lig. cuneocuboidum dorsale; 15–lig. talocalcancum interosseum; 16–lig.

talocalcaneum laterale; 17–lig. calcaneofibulare; 18–malleolus lateralis; 19–lig. talofibulare anterius; 20–lig. tibiofibulare anterius; 21– membrana interossea cruris. 2. Articulatio calcaneonavicularis (oshiq-tovon, qayiqsimon suyaklar o‘rtasidagi bo‘g‘im) tovon suyagining old tomondagi ustki bo‘g‘im yuzasi, oshiq suyagining old tomonidagi ostki bo‘g‘im yuzasi va boshi hamda qayiqsimon suyakning chuqur bo‘g‘im yuzasi qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bo‘g‘im xaltasi ana shu aytilgan uchta suyakning bo‘g‘im yuzalari chetiga yopishgan bo‘ladi. Bu bo‘g‘im sirtdan quyidagi boylamlar bilan mustahkamlanadi: a) Lig. talocalcaneum interosseum (oshiq-tovon suyaklari oralig‘idagi boylam) ikki suyakning bir-biriga qaragan yuzalari o‘rtasidagi egatlar qo‘shilishidan hosil bo‘lgan bo‘shliqlarni to‘ldirib turadi va ikkala suyakni birlashtiradi; b) Lig. calcaneonaviculare plantare – tovon va qayiqsimon suyaklar o‘rtasidagi kaft boylami, tovon suyagi tanasining oldingi tomonidan boshlanib, qayiqsimon suyakning ichki chetiga yopishadi; d) Lig. talonaviculare (oshiq va qayiqsimon suyaklar o‘rtasidagi boylam) panjaning ust tomonida oshiq suyagi bilan qayiqsimon suyak o‘rtasida tortilgan; ye) Lig. tibionaviculare (katta boldir suyagi bilan qayiqsimon suyak o‘rtasidagi boylam) katta boldir suyagi to‘pig‘idan boshlanib, qayiqsimon suyakning ichki- tepa yuzasiga yopishadi. Bo‘g‘im sharsimon bo‘lsa ham unda harakat, asosan, sagittal o‘q atrofida bo‘ladi. Sagittal o‘q tovon suyagi bo‘ylab qayiqsimon suyak tomon o‘tgan bo‘lib, panja shu o‘q atrofida ichkariga va tashqariga salgina buriladi. Bundan tashqari, panja ichki va tashqi tomonga aylanganda, shuningdek, yuqori va pastga bukilganda ham bu bo‘g‘imda harakat sodir bo‘ladi. 3. Articulatio calcaneocuboidea (tovon-kubsimon suyak bo‘g‘imi) tovon suyagining old tomondagi yuzasi bilan kubsimon suyakning orqa tomonidagi bo‘g‘im yuzasi o‘rtasida vujudga keladi. Bo‘g‘im xaltasi bo‘g‘im yuzalarining

chetlari bo‘ylab tarang tortilgan va ikki tomonda joylashgan boylamlar bilan mustahkamlangan. Boylamlarning kaft tomonidagi lig. calcaneocuboideum plantare katta va kuchli bo‘lib, uzun kaft boylami – lig. plantare longum ning tagida joylashadi. Bu so‘nggi boylam tovon suyagidan boshlanib, uning sirtqi uzun tolalari kaft suyaklarining II va V sigacha bo‘lgan asosiga va kubsimon suyakka yopishadi. Odatda, articulatio calcaneocuboidea bilan uning qatoridagi ikkinchi bo‘g‘im articulatio talonaviculare ni birgalikda bitta umumiy nom bilan, ya’ni ko‘ndalang kaft usti bo‘g‘imi – articulatio tarsi Oyoq kaftining bo‘g‘imlari va boylamlari. 1–lig. vaginale; 2–ligg. plantaria; 3–articulatio tarsometatarsea I; 4–m. peronei longi payi; 5–ligg. cuneonavicularia plantaria; 6–m. tibialis anterioris payi; 7–lig. cuboideonaviculare plantare; 8–m. tibialis posterior payi; 9–lig. calcaneo naviculare plantare; 10–m. flexor digitorum longi payi; 11–m. flexor hallucis longi payi; 12–lig. plantare longum; 13–m. peroneii longi payi; 14–m. peronei brevis; 15–ligg. metatarsea plantaria; 16–ligg. collateralia; 17–articulatio metatarsophalangea; 18– articulatio interphalangea pedis; 19–capsula articularis (digiti). transversae (yoki Shopar bo‘g‘imi) deb atash mumkin. Bu ikki bo‘g‘im bir- biridan oldinma-keyin joylashgani sababli ko‘ndalang turgan lotincha “S” harfini eslatadi. Shopar bo‘g‘imi ayrisimon boylam – lig. bifurcatum bilan tashqi tomondan mustahkamlanadi. Boylam tovon suyagining tashqi yuzasidan boshlanib ikkiga bo‘linadi. Ularning biri – lig. calcaneonaviculare qayiqsimon suyakning ustki

chetiga, ikkinchisi lig. calcaneocubodeum kubsimon suyakning ustki yuzasiga yopishadi. Biror sabab bilan oyoq panjasining oldingi qismini shu Shopar bo‘g‘imidan ajratish kerak bo‘lib qolsa, ayrisimon boylamni kesmasdan turib, bu bo‘g‘imni ajratish qiyin. Shunga ko‘ra ayrisimon boylam Shopar bo‘g‘imining kaliti hisoblanadi. Bo‘g‘im egarsimon bir o‘q atrofida salgina (ichkariga va tashqariga) harakat qiladi. nechta suyaklar ishtirokida paydo bo‘lishiga qaramay, umumiy bitta xalta bilan o‘ralgan. U har tarafdan bir suyakdan ikkinchisiga o‘tuvchi va shu suyaklarning nomi bilan ataluvchi ko‘p sonli (ligg. cuneonavicularia plantaria et dorsalia, ligg. intercuneiformia interossea va ligg. intercuneiformia dorsalia et plantaria) boylamlar vositasida mustahkamlanadi. Suyaklar oralig‘idagi torgina bo‘g‘im bo‘shlig‘i bir-biri bilan tutashgan. 5. Articulationes tarsometatarseae (kaft usti va kaft suyaklari o‘rtasidagi bo‘g‘imlar) uchta ponasimon va kubsimon suyaklarning proksimal uchlaridagi bo‘g‘im yuzalarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bu bo‘g‘imlar birga qo‘shilib Lisfrank bo‘g‘imi deb ham ataladi. Birinchi ponasimon suyak bilan bosh barmoqning kaft suyagi o‘rtasidagi bo‘g‘imning shakli egarsimon bo‘lib, alohida xalta bilan o‘ralgan. Ikkinchi va uchinchi ponasimon suyaklar o‘rtasidagi ikki bo‘g‘im bitta xalta bilan, qolgan ikkitasi IV–V kaft suyaklari bilan kubsimon suyak o‘rtasidagi ikki bo‘g‘im ham bitta xalta bilan o‘ralgan. Shunday qilib, ikki qator suyaklar oralig‘idagi Lisfrank bo‘g‘imi ko‘ndalangiga yoy shaklida o‘rtasi yuqoriga ko‘tarilgan, ikki cheti pastga tomon egilgan bo‘lib, harakat juda ham chegaralanganidan yarim bo‘g‘imlar guruhiga kiradi. Bu bo‘g‘imlarning har biri ust tomondan lig. tarsometatarsea dorsalia, kaft tomondan lig. tarsometatarsea plantaria va ikki yon tomondan lig. tarsometatarsea interossea bilan mustahkamlangan. Bo‘g‘im xaltalari ichidagi torgina bo‘shliqlar kaft suyaklarining yon oraliqlariga ham kiradi. Shuning uchun II, III, IV va V kaft suyaklarining bir-biriga qaragan yon yuzalari o‘rtasidagi bo‘g‘imlarga art. intermetatarseae deb nom berilgan. Bu so‘nggi bo‘g‘imlar ust va ost (kaft) tomonlarda bir suyakdan ikkinchi suyakka

ko‘ndalang o‘tuvchi lig. metatarsea interossea dorsalia va lig. metatarsea interossea plantaria boylamlari bilan mustahkamlanadi. 6. Articulationes metatarsopha langeae – kaft suyaklari bilan barmoq suyaklari o‘rtasidagi bo‘g‘imlar xuddi qo‘l panjasidagi singari kaft suyaklarining boshchalari bilan birinchi barmoq suyaklarining ustki uchlaridagi chuqurcha birlashishidan hosil bo‘ladi. Har qaysi bo‘g‘imning xaltasi bo‘g‘im yuzalarining cheti (chegarasi) bo‘ylab erkin tortilgan. Bu bo‘g‘imlarning ikki yon tomonida joylashgan lig. collateralia va kaft tomondagi lig. plantaria dir. Beshta kaft suyaklarining boshchalarini ko‘ndalangiga tortilgan boylamlar (lig. metatarseum profundum transversum) ushlab turadi. Bu bo‘g‘imlarda harakat ko‘ndalang o‘q atrofida yuqori va pastga bukilsa, tikka o‘q atrofida barmoqlar uzoqlashib, yaqinlashadi. Bu harakatlar anchagina chegaralangan. Lekin qo‘lga nisbatan oyoqda 4. Articulatio cuneocuboideonavicularis – ponasimon suyaklarning orqa bo‘g‘im yuzalari bilan qayiqsimon suyakning oldingi bo‘g‘im yuzasi hamda kubsimon suyakning medial tomonidagi bo‘g‘im yuzasi qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bu bo‘g‘im bir barmoqlarning yuqoriga tomon bukilishlari (ayniqsa panjaning uchi pastga qaratilgan holda) kuchli va ancha erkin sodir bo‘ladi. 7. Articulationes interphalangeae barmoq suyaklari (falangalari) o‘rtasidagi bo‘g‘imlar xuddi qo‘ldagi barmoqlar oraliq bo‘g‘imlariga o‘xshab tuzilgan. Umuman oyoq panjasi bajaradigan vazifasiga ko‘ra qo‘l panjasidan ancha farq qiladi. Odam og‘irligi faqat oyoqqa tushishi sababli oyoq panjasidagi suyaklarning shakli va joylashish tartibi ham o‘zgaradi. Masalan, qadam tashlash vaqtida gavda og‘irligini yengillatish va oyoqning yerga tegish vaqtidagi zarbni organizmga sezdirmaslik uchun oyoq [oyoq panjasiga ichki (medial) tomondan qaralsa] kaft suyaklarining oldingi (pastki) uchlari bilan tovon suyagining orqa do‘ngi yerga qadaladi va ikki punkt oralig‘i yerdan anchagina ko‘tarilib, gumbaz holiga kiradi. Tashqi (lateral) tomondan qaraladigan bo‘lsa, bunday holatni ko‘rmaymiz, chunki panjaning tashqi cheti ham yerga tegib turadi.

Gumbaz hosil bo‘lishida uzun kaft boylami – lig. plantare longum bilan oyoq tagidagi muskullarning katta ahamiyati bor. Agar shu omillar (boylam va muskullar) bo‘shashsa, oyoq gumbazi yo‘qolib, yalpoq panja vujudga keladi, bu esa yurishni qiyinlashtiradi. Oyoq gumbazi yurish paytida orqada qolgan oyoqni oldinga tashlash uchun ko‘tarish paytida gavdaning og‘irligini oyoqqa tushiradi va gumbaz eziladi, so‘ngra gumbaz sekin-asta bo‘shashib, gavdani oldingi tomonga (xuddi ressor singari) yo‘naltiradi, yurishni osonlashtiradi. Oyoq panjasidagi suyak, muskul, pay qon va nervlarni yozilishdan saqlaydi. Ana shuning uchun ham oyoq gumbazi yassi (yassi panjali) kishilar uzoq masofaga yura olmay, tez charchaydilar. OYOQ MUSKULLARI Oyoq muskullari chanoq, son, boldir va oyoq panjasi muskullaridan tuzilgan. CHANOQ MUSKULLARI Chanoq tana bilan deyarli harakatsiz birlashganligi sababli muskullar faqat chanoq-son bo‘g‘imiga aloqador bo‘lib, ikki (oldingi va orqa) guruhlarga ajralib joylashgan. Oldingi guruh yonbosh - bel muskuli (m. iliopsoas) ikki boshli bo‘lib, katta (beldan boshlanuvchi) boshcha (m. psoas major) XII ko‘krak va I–IV bel umurtqalaridan va umurtqalararo tog‘aylardan boshlanadi, ikkinchi yonbosh boshchasi (m. iliacus) esa yonbosh suyagining shu nomli chuqurchasi (fossa iliaca. spina iliaca anterior, superior et inferior) dan boshlanadi. Ikkala muskul boshchalari o‘zaro birlashib, m. iliopsoas ni hosil qiladi va chov boylamining osti (lacuna musculorum) dan o‘tib, son suyagining kichik ko‘stiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni bukadi va qisman tashqariga buradi. Oyoq qimirlamay turganda gavdani bukishda qatnashadi. I n n e r v a t s i a s i: rr. musculare plexus lumbalis (LI–IV) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. iliolumbalis, a. circumflexa ilium profunda.

Kichik bel muskuli (m. psoas minor) XII ko‘krak va I bel umurtqalari tanasi va umurtqa oraliq tog‘aylardan boshlanib, fascia iliaca ga qo‘shilib ketadi. Bu muskul 40 foiz odamlarda uchramaydi. F u n k s i y a s i. Fassiyani taranglatadi va belni bukishda qatnashadi. I n n e r v a t s i a s i: rr. musculares (L I – II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. lumbales. Orqa guruh muskullari . Katta dumba muskuli (m. gluteus maximus) katta hajmli bo‘lib, teri ostida joylashadi. Yonbosh suyagining tashqi yuzasi va fascia thoracolumbalis dan, linea glutea posterior dan, dumg‘aza va dumsimon suyaklar yonboshi yuzasidan, lig. sacrotuberale dan boshlanib, pastga yo‘naladi va trochanter major ustidan o‘tib, tuberositas glutea ga yopishadi. Muskul bilan trochanter major oralig‘ida sinovial xaltacha (bursa trochanterica) joylashgan. Muskulning bir qismi son fassiyasiga qo‘shilgan holda son fassiyasi taranglashuvida qatnashadi. F u n k s i y a s i. Qisqarganda m. iliopsoas ga qarama-qarshi son-chanoq bo‘g‘imini yozadi, sonni tashqariga buradi. Oyoqlar qimirlamay turganda engashgan gavdani to‘g‘rilaydi, odamning tik turishida qatnashadi. I n n e r v a t s i a s i: n. gluteus inferior (L V –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. glutea superior et inferior, a. circumflexa femoris medialis. Dumbaning o‘rta muskuli (m. gluteus medius) dumba katta muskuli ostida joylashgan bo‘lib, yonbosh suyagining tashqi yuzasi (oldingi va orqa dumba chiziqlari oraliq sathi) dan boshlanib, son suyagining katta ko‘stiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskulning orqa tutamlari qisqarsa, oyoq tashqariga, oldingi tutamlari qisqarsa, son ichkariga buriladi, o‘rta tutamlari qisqarsa, oyoqlar bir- biridan uzoqlashadi. I n n e r v a t s i a s i: n. gluteus superior (L IV –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. glutea superior, a. circunflexa femoris lateralis.

Dumbaning kichik muskuli (m. gluteus minimus) dumba o‘rta muskulining ostida joylashadi, yonbosh suyagining tashqi yuzasi (o‘rta pastki dumba chiziqlari oraliq sathi)dan boshlanib, son suyagining katta ko‘stiga yopishadi. Katta ko‘st bilan muskul oralig‘ida sinovial xalta (bursa trochanterica) joylashgan. F u n k s i y a s i. Sonni tashqariga buradi, son-chanoq bo‘g‘imini yozadi, engashgan gavdani to‘g‘rilaydi. I n n e r v a t s i a s i: n. gluteus superior (L IV – V –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. glutea superior, a. circumflexa femoris lateralis. Sonning serbar fassiyasini taranglashtiruvchi muskul (m. tensor fasciae latae) yonbosh suyagining oldingi tepa o‘tkir o‘sig‘idan boshlanib, sonning serbar fassiyasiga qo‘shilib ketadi. F u n k s i y a s i. Sonning serbar fassiyasini tarang qiladi, binobarin tizza bo‘g‘imini mustahkamlaydi, sonni bukadi. I n n e r v a t s i a s i: n. gluteus superior (L IV –S I )dan. Q o n t o m i r l a r i: a. glutea superior, a. circumflexa femoris lateralis. Noksimon muskul (m. piriformis) dumg‘aza suyagining chanoq yuzasidan boshlanib, katta quymich teshigi orqali tashqariga chiqadi va sonning katta ko‘stiga yopishadi. Bu muskul foramen ischia dicum ni to‘la qoplamaydi. Shuning uchun muskulning ustki va pastki qismlarida qon tomir va nervlar o‘tadigan bo‘shliqlar qoladi. F u n k s i y a s i. Sonni tashqi tomonga buradi, bir oyoqni ikkinchisidan uzoqlashtiradi. I n n e r v a t s i a s i: rr. musculares (S I – III ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. glutea superior et inferior. Ichki yopqich muskul (m. obturatoris internus) yonbosh suyagining yopqich teshigi atrofidan va yopqich pardaning yuzasidan boshlanadi, kichik quymich teshikdan tashqariga chiqib, spina ishiadica orqali davom etadi, so‘ngra sonning katta ko‘stidagi –fossa trochanterica ga yopishadi. Muskulning burilgan joyida

muskul bilan spina ischiadica interni oralig‘ida sinovial xalta (bursa ischiadica musculi abturatori interni) joylashadi. F u n k s i y a s i. Sonni tashqariga buradi. I n n e r v a t s i a s i: rr. musculares (pl. sacralis) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. glutea inferior, a. obturatoria, a. pudenta interna. Ustki va ostki egizak muskullar (mm. gemellus superior et inferior) quymich do‘mbog‘i (spina ischiadica) va o‘sig‘i (tuber ischii) dan boshlanib, ichki yopqich muskul payi ustida va pastida joylashib, u bilan tashqariga chiqadi va fossa trochanterica ga yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni tashqariga buradi. I n n e r v a t s i a s i: rr. musculares (L IV –S III ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. glutea inferior, a. obturatoria, a. pudenta interna. Sonning to‘rt burchakli muskuli (m. quadratus femores) egizak muskullar oralig‘ida joylashgan quymich do‘mbog‘i (spina ischiadica) dan boshlanib, sonning ko‘stlararo g‘adir-buduriga yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni tashqariga tortadi. I n n e r v a t s i a s i: n. ischiadicus (L IV –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. glutea inferior, a. circumflexa femoris medialis, a. obturatoria. Tashqi yopqich muskul (m. obturatorius externus) yopqich teshik va uning membrana tashqi yuzalaridan boshlanib, chanoq-son bo‘g‘imi kapsulasining orqa va pastidan o‘tib, son suyagining katta ko‘st chuqurchasiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni tashqariga buradi. I n n e r v a t s i a s i: n. obturatorius (L III –S IV ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. obturatoria, a. circumflexa femoris lateralis. SON MUSKULLARI

Son muskullari (73-74- lar) uch (oldingi, medial va orqa) guruh bo‘lib joylashgan. Oldingi guruh . To‘rt boshli muskul (m. quadriceps femoris) sonning oldingi, qisman yonbosh sathini qoplab joylashadi. Muskulning to‘rtta boshchasi bor: a) to‘g‘ri (boshchasi) muskul (m. rectus femoris) yonbosh suyagining oldingi pastki o‘sig‘i (spina iliaca anterior) dan, quymich kosachasi tepa chetidan, m. tensor fasceae latae va m. sartorius ning boshlanish joyidan boshlanib, tepasida boshqa boshchalar bilan qo‘shiladi. b) lateral tomondagi serbar muskul (m. vastus lateralis) linea intertrochanterica dan, son suyagi g‘adir-budur chizig‘ining lateral labidan boshlanib, pastga yo‘naladi, patella dan tepada qolgan boshchalar bilan qo‘shiladi. Chanoq va son muskullari. 1–m. psoas minor; 2–m. psoas major; 3–lig. inguinale; 4–m. piriformis; 5–arcus iliopectineus; 6–lacuna vasorum; 7–m. pectineus; 8–m. adductir longus; 9–trigonum femorale; 10–m. gracilis; 11–m. sartorius; 12–m. adductor magnus; 13–m. vastus medialis; 14– retinaculum patellae mediale; 15–tendo m. sartorii; 16–tuberculum tibiae; 17–lig. patellae; 18–patella; 19–tendo m. recti femoris; 20–tractus iliotibialis 21–m. vastus lateralis; 22–m. rectus femoris; 23–m. tensor fasciae latae; 24–m. iliopsoas; 25– spina iliaca anterior superior; 26–m. iliacus. d) medial tomondagi serbar muskul (m. vastus medialis) sonning labium mediale linea aspera femoris dan boshlanib, pastga yo‘naladi-da, boshqa boshchalar bilan qo‘shiladi. e) o‘rtadagi serbar muskul (m. vastus intermedius) son suyagining oldingi yuzasidan boshlanib, bu to‘rtta muskul boshchalari son suyagining pastki qismida

bitta kuchli payga birlashadi va tizza qopqog‘i suyagini o‘raydi, boldir tomon borib katta boldir suyagining g‘adir-budur do‘mbog‘i (tuberositas tibiae) ga yopishadi. Muskul payining bir qismi patella ning ikki yonboshida retinacula patellae (payning kengaygan qismi)ni hosil qilib tizza qopqog‘ini mustahkamlaydi. F u n k s i y a s i. Boldirni tizza bo‘g‘imida yozadi. Muskulning to‘g‘ri boshchasi esa sonni chanoq-son bo‘g‘imida bukadi. I n n e r v a t s i a s i: n. femoralis (L II – IV ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. femoralis, a. profunda femoris. Mashinachilar muskuli (m. sartorius) yonbosh suyagining oldingi yuqori o‘sig‘i (spina iliaca anterior superior) dan boshlanib, katta boldir suyagining g‘adir-budur do‘mbog‘i (tuberositas tibia) ga yopishadi. F u n k s i y a s i. Tizza bo‘g‘imida boldirni, chanoq bo‘g‘imida sonni bukib ichkariga buradi. I n n e r v a t s i a s i: n. femoralis (L II – IV ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. circumflexa femoralis lateralis, a. genus suprema, a. femoris. Medial guruh . Taroqsimon muskul (m. pectineus) qov suyagining o‘tkir qirrasi – lig. pubicum superius dan boshlanib, shu suyakning qirrali chizig‘i (linea pectinea) ga yopishadi. Taroqsimon muskul bilan m. iliopsoas oralig‘ida uchburchak shaklli chuqurcha (fossa iliopectinea) hosil bo‘ladi. F u n k s i y a s i. Sonni bir-biriga yaqinlashtiradi. I n n e r v a t s i a s i: n. obturatorius (L II – III ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. obturatoria, a. pudenta externa, a. profunda femoris. Sonni yaqinlashtiruvchi uzun muskul (m. adductor longus) qov suyagidan boshlanib, son suyagi g‘adir-budur chizig‘ining ichki labiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni bir-biriga yaqinlashtiradi. I n n e r v a t s i a s i: n. obturatorius dan. Q o n t o m i r l a r i: a. obturatoria, a. pudenta externa.

Sonni yaqinlashtiruvchi katta muskul (m. adductor magnus) qov va quymich suyaklari –fuber ischiadicum dan boshlanib, son suyagining g‘adir-budur chizig‘iga yopishadi. Muskulning tepa qismi ko‘ndalang yo‘nalgan bo‘lib, unga sonni yaqinlashtiruvchi kichik muskul (m. adductor minimus) deyiladi. F u n k s i y a s i. Sonni bir-biriga yaqinlashtiradi. I n n e r v a t s i a s i: n. obturatorius dan. Q o n t o m i r l a r i: a. obturatoria. a. pudenta externa. Sonni yaqinlashtiruvchi kalta muskul (m. adductor brevis). Sonni yaqinlashtiruvchi katta muskul tagida joylashgan bo‘lib, qov suyagidan boshlanib son suyagi g‘adir-budur chizig‘ining tepa qismiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni bir-biriga yaqinlashtiradi. I n n e r v a t s i a s i: n. obturatorius dan. Q o n t o m i r l a r i: a. obturatoria, aa. perforantes. Nozik (ingichka) muskul (m. gracilis) sonning medial tomonida teri ostida joylashib, qov suyagining pastki qismidan boshlanadi va boldir suyagining g‘adir- budur do‘mbog‘i (tuberositas tibiae) ga yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni bir-biriga yaqinlashtiradi. I n n e r v a t s i a s i: n. obturatoruus (L III – IV ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. obturatoria, aa. perforantes. Orqa guruh (74- lar). Ikki boshli son muskulining (m. biceps femoris) uzun boshchasi (caput longum)– quymich suyagining shu nomli do‘mbog‘i (lig. sacrotuberosum) dan, kalta boshchasi (caput brevis) esa son suyagi g‘adir-budur chizig‘ining lateral labi – septum intermusculare laterale femoris dan boshlanib, ikkala boshcha birlashgan holda kichik boldir suyagining boshchasiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni yozadi; boldirni bukib tashqariga buradi. I n n e r v a t s i a s i: n. ischiadicus (L IV – V –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. circumflexa femori medialis, aa. perforantes.

Chanoq va sonning orqa muskullari. 1–m. gluteus medius (kesilgan); 2–m. gluteus minimus; 3–tendo m. piriformis (kesilgan); 4– mm. gemelli; 5–m. obturatorius externus; 6–m. adductor minimus; 7–m. gluteus maximus (kesilgan); 8–septum intermusculare femoris laterale; 9–m. vastus lateralis; 10–lig. poplitius (kesilgan); 12–lig. collaterale fibulare; 13–lig. cruciatum posterius; 14–lig. collaterale tibiale; 15–vastus medialis; 16–m. adductor magnus; 17– m. obturatorius internus (kesilgan); 18–lig. sacrospinale; 19–foramen ischiadicum majus; 20– m. gluteus maximus (kesilgan). Yarim pay muskul (m. semitendinosum) muskulning pastki qismi paydan tuzilganligi sababli, shu nom bilan ataladi. Muskul quymich suyagining shu nomli o‘sig‘idan boshlanib, katta boldir suyagining g‘adir-budur do‘mbog‘iga mashinachilar muskul payi va m. gracilis bilan “g‘oz panjasi” (pes anserinus superficialis) ni hosil qilib yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni yozadi, boldirni bukadi. I n n e r v a t s i a s i: n. ischiadicus (L IV –S I – II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: aa. perforantes. Yarim parda muskul (m. semimembranosus) yarim pay muskulining ostida joylashadi. Yarim pardadan iborat muskul; quymich suyagining shu nomli o‘sig‘idan boshlanib, katta boldir suyagining medial do‘ngiga uchta payga ajralib, “chuqur g‘oz panjasi” – pes anserinus profundus ni hosil qilib yopishadi. F u n k s i y a s i. Sonni yozadi, boldirni bukadi. I n n e r v a t s i a s i: n. ischiadicus (L IV –S I ) dan.

Q o n t o m i r l a r i: a. circumflexa femoris medialis, aa. perforantes, a. poplitea. BOLDIR MUSKULLARI Boldir muskullari (75, 76- lar) uch guruh (oldingi, lateral va orqa guruh) bo‘lib joylashgan. Oldingi guruh . Oldingi katta boldir muskuli (m. tibialis anterior). Katta boldir suyagining yuqori lateral yuzasi, lateral do‘ng o‘sig‘i suyaklararo pardadan boshlanib, pastda pishiq payga o‘tadi. Bu pay retinaculum externum (yozuvchi muskul pardasi) dan kichik boldir muskul paylari bilan birgalikda birinchi ponasimon suyakka va oyoq kaft suyagiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Oyoq panjasini yozadi, panjaning medial tomonini ko‘taradi. I n n e r v a t s i a s i: n. peroneus profundus (L IV –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. tibialis anterior. 75- . Boldir va oyoq panjasi muskullari va fassiyasi. 1–m. vastus medialis; 2–lig. patellae; 3–m. triceps surae; 4–margo anterior; 5–m. tibialis anterior; 6– retinaculum mm. extensorum superius; 7–malleolus medialis; 8–fascia dorsalis pedis; 9–tendo m. extensoris hallucis longi; 10–tendunes m. extensoris digitorum longi; 11–retinaculum extensorum inferius; 12–malleolus lateralis; 13–m. extensor digitorum longus; 14–mm. peronei (mm. fibularis); 15–fascia cruris; 16– integumentum commune; 17–caput fibulae; 18–bursa subcutanea prepatellaris. Barmoqlarni yozuvchi uzun muskul (m. extensor digitorum longus) katta boldir suyagining lateral do‘ngi, suyaklararo parda va boldir fassiyasidan boshlanib, to‘rtta payga ajraladi, lateral tomondagi pay kanali orqali o‘tib, II–V

barmoqlarning dorzal yuzalariga yopishadi. Bu muskulning pastki qismida (lateral tomondan) kichik muskul tutami ajraladi va m. peroneus fibularis (tertius) nomli muskul tutami V kaft suyagiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Panja va barmoqlarni yozadi. I n n e r v a t s i a s i: n. peroneus profunda (L IV –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. tibialis anterior. Bosh barmoqni yozuvchi uzun muskul (m. extensor hallucis longus) kichik boldir suyagining medial yuzasi, suyaklararo pardadan boshlanib, pastda – retinaculum mm. extensorum inferius ostidan o‘tib, bosh barmoqning birinchi va ikkinchi falangalariga yopishadi. F u n k s i y a s i. Panjani va bosh barmoqni yozadi, oyoq kaftining ichki tomonini ko‘taradi. I n n e r v a t s i a s i: n. peroneus profundus (L IV – V –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. tibialis anterior. Orqa guruh . Bu muskullar yuza va chuqur qavat bo‘lib joylashadi. Yu z a q a v a t. Boldirning uch boshli muskuli (m. triceps surae) boldir muskuli va kambalasimon muskuldan tuzilgan bo‘lib, teri ostida yuza joylashadi. Boldir muskuli (m. gastrocnemius) ikki boshli bo‘lib, ular tizza bo‘g‘imi kapsulasi, katta boldir suyagining medial va lateral do‘ng o‘siqlaridan boshlanadi va boldirning o‘rtalarida kuchli payga aylanib, kambalasimon muskul payiga qo‘shilgan holda tanada eng kuchli tovon payi (Axill payi – tendocalcaneus Achillis 1 ) nomi bilan tovon suyagi o‘sig‘iga yopishadi. Kambalasimon muskul (m. soleus) boldir muskulining ostida joylashgan bo‘lib, kichik boldir suyagining tepa qismidan boshlanadi. Uning muskul qismi boldirning o‘rtalarida payga aylanib, tovon payiga qo‘shiladi hamda tovon suyagining o‘sig‘iga yopishadi. Tovon ( oyoq kafti ) muskuli (m. plantaris) son suyagining taqim yuzasidan, tizza bo‘g‘imi kapsulasidan boshlanib, so‘ngra uzun payga aylanadi va pastda tovon suyagining do‘mbog‘iga yopishadi. Bu muskul ba’zan uchramaydi.

F u n k s i y a s i. Bu muskullar tizza bo‘g‘imini bukadi, bo‘g‘im kapsulasini tortadi. Oyoq kaftlarini bir-biriga yaqinlashtiradi. Odamning tik turishini ta’minlaydi. I n n e r v a t s i a s i: n. tibialis (L V –S II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. tibialis posterior. Chuqur qavat . Barmoqlarni bukuvchi uzun muskul (m. flexor digitorum longus) katta boldir suyagining orqa yuzasidan boshlanib, boldirning pastki qismida to‘rtta payga bo‘linadi va II–V barmoqlarning distal falangalariga yopishadi. F u n k s i y a s i. Oyoq panjasini va II–V barmoqlarni bukadi, boshqa muskullar hamkorligida oyoq uchida turishda qatnashadi. Odam yurganda barmoqlarni bukadi. I n n e r v a t s i a s i: n. tibialis (L V –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. tibialis posterior. Katta boldir orqa muskuli (m. tibialis posterior), boldirning orqa yuzasida chuqur joylashgan bo‘lib, boldir suyaklari, suyaklararo membranadan boshlanadi, qayiqsimon suyakning – tuberositas ossis navicularis va ponasimon suyakka, II–IV oyoq kaft suyaklariga yopishadi. F u n k s i y a s i. Oyoq panjasini bukadi. Oyoqning kaft yoyini saqlaydi. I n n e r v a t s i a s i: n. tibialis (L V –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. tibialis posterior. Bosh barmoqni bukuvchi uzun muskul (m. flexor hallucis longus) ikki patli bo‘lib, kichik boldir suyagi orqa yuzasining pastki qismi va suyaklararo pardadan boshlanib, payi oyoq kaftida joylashgan shu muskul nomidagi egat orqali bosh barmoqning tirnoq falangasiga borib yopishadi. F u n k s i y a s i. Bosh barmoqni bukadi. I n n e r v a t s i a s i: n. tibialis (L IV –S II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. tibialis posterior, a. peronea. Lateral guruh.

Kichik boldirning uzun muskuli (m. peroneus longus yoki fibularis longus) qo‘sh patli baquvvat muskul bo‘lib, kichik boldir suyagining boshchasi va yuqori qismidan, muskullar oraliq parda (septum intermuscularis) dan boshlanib, payi medial to‘piq orqasidan o‘tadi, oyoq panjasining kaft yuzasidan yo‘nalib, I–II oyoq kafti suyagi va ponasimon suyaklarning kaft yuzalariga yopishadi. F u n k s i y a s i. Oyoq gumbazini mustahkamlaydi, oyoq panjasini va bosh barmoqni bukadi. I n n e r v a t s i a s i: n. peroneus superficialis (L V –S I ) dan. Boldir va oyoq panjasining yonboshidagi muskullari. 1–m. quadriceps femoris; 2–epicondylus lateralis femoris; 3–meniscus lateralis; 4–lig. patellae; 5–m. tibialis anterior; 6–m. extensor digitorum longus; 7– m. extensor hallucis longus; 8–retinaculum m. extensorum superius; 9–retinaculum m. extensorum inferius; 10–m. extensor digitorum brevis; 11–tendo m. peronei brevis; 12–m. peroneus tertius; 13– tendines mm. extensorum digitorum longi; 14–m. abductor digiti minimi; 15–retinaculum mm. peroneorum inferius; 16–tendo calcaneus (Achillis); 17–retinaculum m. peroneorum superius; 18–m. peroneus brevis (m. fibularis brevis); 19–m. soleus; 20–m. peroneus longus; 21–m. gastrocnemius (caput laterale); 22–m. biceps femoris; 23–lig. callaterale fibulare. Q o n t o m i r l a r i: a. genus inferior lateralis, a. peronea. Kichik boldirning kalta muskuli (m. peroneus brevis yoki m. tibularis brevis) oldingi muskul ostida joylashgan bo‘lib, kichik boldir suyagining pastki qismidan boshlanadi, uning payi m. peroneus longus bilan birga bitta sinovial qinda joylashadi va medial to‘piq orqasidan o‘tib V kaft suyagiga yopishadi.

I n n e r v a t s i a s i: n. peroneus superficialis (L V –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. peronea. OYOQ PANJASI MUSKULLARI Oyoq panjasi muskullari qo‘l kafti muskullari kabi dorzal [ustki yozuvchi guruh va pastki (kaft tomon) bukuvchi guruh] muskullardan tuzilgan. Oyoq panjasining ust tomonida barmoqlarni yozuvchi kalta muskul (m. extensor digitorum brevis) va bosh barmoqni yozuvchi kalta muskul (m. extensor hallucis brevis) joylashgan, ular tovon suyagining lateral yuzasidan boshlanadi va sinus tarsi ga kirish oldida to‘rtta nozik payga ajralib, m. extensor digitorum longus, m. extensor hallucis longus paylari bilan birgalikda IV barmoqning ustki yuzasiga yopishadi. Bu muskulning bosh barmoqqa boruvchi medial qismi m. extensor hallucis brevis deb ataladi. F u n k s i y a s i. Barmoqlarni yozadi. I n n e r v a t s i a s i: n. peroneus profundus (L IV –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. dorsalis pedis. Oyoq panjasining kaft tomonidagi muskullar (235, 236, 237, 238- lar) bosh barmoq, jimjiloq tomonidagi tepaliklarni hosil qiladi. Ular oralig‘ida o‘rta guruh muskullari joylashgan. Bosh barmoq tomondagi muskullar. Uzoqlashtiruvchi muskul (m. abductor hallucis) yuza joylashgan bo‘lib, tovon suyagining medial o‘sig‘i – tuberositas ossis navicularis dan boshlanadi va bosh barmoqning birinchi falangasiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Bosh barmoqni boshqa barmoqlardan uzoqlashtiradi. I n n e r v a t s i a s i: n. plantaris medialis (L V –S I ) dan. Q o n t o m i r l a r i: arcus plantaris, aa. metatarseae plantares.

Oyoq panjasining sinovial qinlari (pastki yuzasi). 1–Tuber calcanei; 2–retinaculum mm. peroneum (fibularum) inferius; 3–vagina synovialis mm. peroneum (fibularium) comminis; 4–Lig. plantare longum; 5–vagina tendinis m. peronei (fibularis) longi plantaris; 6–vaginae tendinum digitorum pedis; 7–bursae synovialis; 8–pars crusiformis vaginae fibrosae; 9–vagina fibrosa digitorum pedis; 10–pars anularis vaginae fibrosea; 11–vagina tendinis m. flexoris digitorum pedis longi; 12–vagina synovialis tendinis m. tibialis posterioris; 13–vagina synovialis tendinis m. flexoris hallucis longi; 14– retinaculum mm. flexorum. Oyoq panjasining sinovial qinlari (yuqoridan ko‘rinishi). 1–vagina tendinis m. tibialis anterioris; 2– vagina tendinis m. extensoris hallucis longi; 3–fascia dorsalis pedis; 4–vaginae tendinum m. extensoris digitorum longi; 5–retinaculum mm. extensorum inferius; 6–vagina synovialis mm. peroneum (fibularium communis); 7–retinaculum m. extensorum superius.

Bosh barmoqni bukuvchi kalta muskul (m. flexor hallucis brevis) medial ponasimon suyak va lig. calcaneocuboideum plantare dan boshlanib (yo‘lda uning tarkibidan m. flexor hallusis longus payi o‘tadi), bosh barmoqning birinchi falangasiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Bosh barmoqni bukadi. I n n e r v a t s i a s i: nn. plantares medialis et lateralis (L V –S II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: arcus plantaris, a. plantaris medialis. Bosh barmoqni yaqinlashtiruvchi muskul (m. adductor hallucis) chuqur joylashgan bo‘lib, ikki boshchadan iborat. Qiyshiq boshchasi (caput obliguum) kubsimon suyak, lig. plantare longum, lateral ponasimon suyak va II–IV kaft suyaklaridan boshlanadi va ichki tomonga qiyshiq yo‘naladi. Ko‘ndalang boshchasi (caput transversum) esa lig. plantare longum, II–V kaft-barmoq suyagi bo‘g‘im kapsulalaridan boshlanib, birinchi falangaga yopishadi. F u n k s i y a s i. Bosh barmoqni boshqa barmoqlarga yaqinlashtiradi va oyoq- kaft gumbazini mustahkamlaydi. I n n e r v a t s i a s i: n. plantaris lateralis (S I – II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: arcus plantaris, aa. metatarseae plantares. Jimjiloq tomondagi muskullar: Jimjiloqni uzoqlashtiruvchi muskul (m. abductor digiti minimi) oyoq kaftining yonbosh qismida joylashgan bo‘lib, tovon suyagidan boshlanadi va jimjiloqning birinchi falangasiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Jimjiloqni boshqa barmoqlardan tortadi. I n n e r v a t s i a s i: a. plantaris lateralis (S I – II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. plantaris lateralis. Jimjiloqni bukuvchi kalta muskul (m. flexor digiti minimi) beshinchi kaft suyagining asosidan boshlanadi va jimjiloqning birinchi falangasi asosiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Oyoq kaftining lateral yuzasini mustahkamlaydi.

I n n e r v a t s i a s i: n. plantaris lateralis (S I – II ) dan. Q o n t o m i r i: a. plantaris lateralis. Oyoq kaftining kvadrat muskuli (m. quadratus plantae yoki m. flexor accessorius) tovon suyagidan ikki bosh bilan boshlanib, m. flexor digitorum longus payining lateral chetiga yopishadi. Kichkina to‘rtburchak shaklga ega, panjalarni bukuvchi uzun muskul uning qo‘shimcha boshchasi hisoblanadi. Pastdan oyoq panjasini bukuvchi kalta muskul bilan, yuqoridan lig. plantare longum va bosh barmoqqa yaqin-lashtiruvchi muskulning qiyshiq boshi bilan chegaralanadi. F u n k s i y a s i. Barmoqlarni bukishda m. flexor digitorum longus ga yordam beradi. I n n ye r v a s i ya s i: n. plantaris (S I – II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. plantares lateralis. Oyoq panjasining chuvalchangsimon muskullari (mm. lumbricales) m. flexor digitorum longus va to‘rtta payning medial hamda bir-biriga qaragan yuzalaridan boshlanib, II–V barmoqlarning birinchi falangalariga yopishadi. F u n k s i y a s i. II–V barmoqlarni bukib, medial tomonga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: nn. plantaris lateralis et medialis (S I – II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. plantaris lateralis. Suyaklararo muskullar ( m. interossei). Oyoq panjasi kaft tomonining chuqur qavatida, ossa metatarsi orasida joylashgan. Suyaklararo muskullar ikki guruhga bo‘linadi. To‘rttasi oyoq panjasining ustki (dorzal) tomonida (mm. interossei dorsales), uchtasi kaft sohasida (mm. plantares) o‘rnashgan. F u n k s i y a s i. mm. interossei plantares lar III, IV va V barmoqlarni medial tomonga, mm. interossei dorsales lar esa II, III va IV barmoqlarni lateral tomonga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. plantaris lateralis (S I – II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: Arcus plantaris, aa. metatarsae plantares.

OYOQ FASSIYALARI Oyoqda yuza (fascia superficialis) va chuqur (fascia profundus) fassiyalar tafovut qilinadi. Oyoqning yuza fassiyasi gavdaning boshqa yerlaridagi yuza fassiyalar kabi teri ostida joylashib, oyoqning barcha muskullarini teridan keyin o‘rab turadi. Sonning chuqur va serbar fassiyasi (fascia lata) qalin va pishiq bo‘lib, tepada dumba sohasida (fascia glutea), pastda son va boldirga o‘tib ketadi. Sonning serbar fassiyasi sonning lateral tomonida yanada qalinlashib, yonbosh suyagi bilan sonning lateral ko‘st o‘sig‘i oralig‘ida taranglashadi va tractus iliotibialis qismini paydo qiladi. Son fassiyasining yuza varag‘i sonning uchburchak (trigonum femorale) sohasida, chov boylami ostida ovalsimon teshik yoki teri osti yirtig‘i (hiatus saphenus)ni hosil qiladi. Hiatus saphenusning yoni o‘roqsimon qirrasiga margo falciformis deyiladi va tepa shoxi (cornu superius) chov boylamiga birikadi, pastki shoxi (cornu inferius) sonning chuqur fassiyasiga o‘tib ketadi. Hiatus saphenus g‘alvirsimon plastinka (lamina cribrosa) bilan qoplangan bo‘lib, undan v. saphena magna o‘tib, son venasiga qo‘shiladi. Bundan tashqari, fossa ovalis da limfa tomirlari, teri osti yog‘ qatlami joylashadi. Fassiyaning chuqur varag‘i taroqsimon muskul, bel-yonbosh muskullarini qoplaydi, unga yonbosh-taroqsimon fassiya (fascia iliopectineus) deyiladi. Bu ikki muskulning joylashgan yeri bir oz chuqurroq (fossa iliopectinea) bo‘lib, u yerda son arteriyasi va venasi joylashadi. Son serbar fassiyasining medial va lateral tomonidan muskullararo to‘siq (septum intermusculare laterale et mediale) chiqib, son suyagining ikki tomoniga yopishadi. Shunday qilib, sonning serbar fassiyasi oldingi medial va orqa guruh muskullarini alohida-alohida qin hosil qilib o‘raydi. Medial tomondagi muskullararo to‘sig‘i (septum intermusculare mediale) sonning to‘rt boshli muskulini sonni yaqinlashtiruvchi muskullardan ajratsa, lateral tomondagi muskullararo to‘siq (septum intermusculare laterale) sonning to‘rt boshli muskulini orqa muskullardan ajratadi.

Bundan tashqari, sonning hususiy fassiyasi har bir muskulni qin hosil qilib o‘rab turadi. Sonning keng fassiyasi sonning lateral tomonida qalinlashib, yonbosh, katta boldir suyagi oralig‘ida taranglashadi. Bunga yonbosh katta boldir yo‘li tractus iliotibialis deb ataladi. Sonning yuza fassiyasi bilan chuqur fassiya oralig‘ida vena qon tomirlari va nerv tolalari joylashgan. Boldir fassiyasi sonning serbar fassiyasi davomi bo‘lib, boldir sohasida oldingi, orqa va lateral guruh muskullarini qin hosil qilib o‘raydi. Boldir fassiyasi (fascia cruris) katta boldir suyagining oldingi qirrasi bilan medial yuzasining suyak ustki pardasiga yopishgan bo‘lib, oldingi lateral va orqa guruh muskullarini muskullararo to‘siq (septum intermusculare) lar orqali bir- biridan ajratib, ularni mustahkam o‘rab turadi. Bundan tashqari, septum intermusculare anterius cruria kichik boldirning uzun va kalta muskullarini alohida qin hosil qilib o‘raydi. Orqadagi muskullararo to‘siq (septum intermusculare posterius crucis) esa boldirning orqa guruh muskullarini kichik boldir muskullaridan ajratib turadi. To‘piq sohasida qalinlashib, ko‘ndalang joylashgan old va orqa tasmani hosil qiladi. Tepadagi ushlagich tasmalar (retinaculum mm. extensorum superius) boldirning old guruh muskul paylarini ushlab turadi. Bu tasmadan pastroqda (oshiq-boldir bo‘g‘imi ro‘parasida) yozuvchi muskullarning ikkinchi pastki tasmasi (retinaculum mm. extensorum inferius) joylashgan. Bu tasmalar o‘z navbatida muskul payi o‘tishiga moslashgan to‘rtta kanalchani hosil qiladi. Eng chekkada joylashgan keng kanalchadan m. extensor digitotum longus va m. peroneus tertius paylari o‘tadi. Ikkinchi kanaldan – m. extensor hallucis longus, uchinchi kanaldan (bosh barmoq tomonda) m. tibialis anterior o‘tadi. Muskul paylari sinovial qinlar (vagina synovialis) bilan o‘ralgan. To‘rtinchi kanal o‘rta kanalning orqasida joylashgan bo‘lib, undan a. et v. dorsales pedis n. peroneus profundus o‘tadi. Bundan tashqari, to‘piqlar orasida boldir fassiyasi qalinlashib, tasma hosil qiladi. Jumladan ichki to‘piq tasmasi (retinaculum mm. flexorum) ostidan m. flexor digitorum longus va m. flexor hallucis longus paylari

to‘piqni aylanib o‘tadi. Bu kanal yuzasida a. tibialis posterior va n. tibialis lar uchun maxsus kanal joylashgan. Tashqi to‘piq orqasida boldir fassiyasi qalinlashib, retinaculum mm. peroneorum superius et inferius ni hosil qiladi, undan mm. peronei longus et brevis paylar o‘tadi. Ushbu tasmalar ostidan oyoq panjalariga boruvchi muskul paylari qinlarga o‘ralgan bo‘ladi. Bu pay-qinlar muskul paylarini ishqalanishdan saqlab turadi. Oyoq panjasi ustidan fassiya (fascia dorsalis pedis) juda yupqa bo‘lib joylashadi, ostki (kaft) sohasida esa qalinlashib, kaft aponevrozi (aponeurosis plantaris) ni hosil qiladi. Bu aponevroz orqadan m. flexor digitorum brevis ga yopishsa, old tomonda bo‘linib, beshta barmoqqa boradi (240, 241, 242, 243, 244- lar). OYOQ TOPOGRAFIYASI Chanoq sohasida katta quymich teshigi (foramen ischiadicum majus) dan o‘tgan noksimon muskul (m. piriformis) teshikni butunlay qoplamay, uning ustki (foramen suprapiriforme) va pastki (foramen infrapiriforme) qismida kamgak teshiklar hosil qiladi. Bu teshiklardan dumba muskullariga boruvchi qon tomir va nervlar o‘tadi. Qovuq suyagidagi sulcus obturatorius yopqich parda va ichki, tashqi yopqich muskullar yordamida yopqich kanal (kanalis obturatorius) ga aylanib, undan shu nomli qon tomir va nervlar o‘tadi. Yonbosh suyakning yuqoridagi old o‘sig‘i (spina iliaca anterior superior) bilan qov suyagining o‘simtasi (tuberculum pubicum) oralig‘ida chov boylami joylashgan. Lig. inguinale ostidagi bo‘shliq yonbosh fassiyasining bir tomoni chov boylamiga, ikkinchi tomoni esa eminentia iliopubica ga yopishib, yonbosh qov- ravoqsimon boylam yoyi (arcus iliopectineus) ni hosil qiladi. Ana shu boylam yoy vositasida ikkita kovakka (bo‘shliqqa) bo‘linadi. Medial kovak (lacuna vasorum) dan son arteriyasi bilan son venasi o‘tsa, ikkinchi lateral kovak (lacuna musculorum) dan m. iliopsoas bilan son nervi (n. femoralis) o‘tadi.

Sonning old yuzasining yuqorigi qismida son kanali (canalis femoralis) 1 joylashgan bo‘lib, uning ichki teshigi (anulus femoralis) tomir kovagining medial burchagida joylashadi. Kanalning ichki teshigini medial tomondan chov boylamining davomi – kovaksimon boylam (lig.lacunare) chegaralasa, lateral tomondan son venasi (v. femoralis) hosil qiladi. Teshikning old va tepa chegarasini lig. inguinale tashkil etsa, orqadan chov suyagi ustidagi taroqsimon qirrali boylam (lig. pectineale – lig. lacunare ning davomi) bilan chegaralanadi. Son kanalining ichki teshigi (sog‘lom odamlarda) biriktiruvchi to‘qima parda, limfa tuguni va limfa tomirlari bilan qoplangan bo‘ladi. Chov kanalining tashqi teshigi yoki hiatus saphenus son serbar pardasining ovalsimon chuqurchasi bo‘lib hisoblanadi. Ovalsimon chuqurcha margo falciformis (o‘roqsimon qirra) bilan chegaralanadi, cornu superius et inferius uning tepa va pastki qismlaridir. Bu chuqurcha, odatda, g‘alvirsimon parda (lamina cribrosa), limfa tugunlari va limfa tomirlari bilan yopilib turadi. Bundan tashqari, ovalsimon chuqurcha orqali sonning (yuza) teri osti venasi o‘tib, son venasiga qo‘shilib ketadi. Son kanalining uchta devori bo‘lib, lateral devorini son venasi (v. femoralis), oldingi va orqa devorlarini esa son serbar fassiyasining chuqur va yuza varaqlari hosil qiladi. Kanalning oldingi devorini hosil qilishda son fassiyasining yuza varag‘i, lig. inguinale va cornu superius lar ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Sog‘lom kishilarda son kanali, uning ichki va tashqi teshiklari biriktiruvchi to‘qima, limfa bezlari va limfa tomirlari bilan qoplanib turadi. Odamda son churrasi bo‘lganda son kanalining ichki teshigi kengayib qorin pardasi, ichak yoki charvining bir qismi kanaldan o‘tib, tashqi teshikdan teri ostiga chiqadi. Bu hodisa ko‘proq qorin bosimi ortib ketganda (og‘ir yuk ko‘tarish yoki ayollarda tug‘ish vaqtida kuchanish paytida) bo‘ladi. Son churrasi ayollarda ko‘proq uchraydi, chunki ayollar chanog‘i erkaklar chanog‘iga qaraganda keng bo‘ladi. Binobarin, son kanalining ichki teshigi ham kattaroq bo‘ladi. Son uchburchagi (trigonum femorale) sonning oldingi yuzasida bo‘lib, tepa tomondan chov boylami (lig. inguinale), lateral tomondan mashinachi muskuli (m.sartorius) va medial tomondan oyoqni yaqinlashtiruvchi muskul (m. adductor

longus) bilan chegaralangan. Uchburchakning tubini yonbosh-bel (m. iliopsoas) va taroqsimon muskullar (m. pectineus) hosil qiladi. Kovak teshigi (lacuna vasorum) orqali qorin bo‘shlig‘idan chiqqan qon tomirlar va teri osti nervi sonning uchburchak sohasi orqali yo‘nalib, pastki burchagiga kelganda, yaqinlashtiruvchi canal (canalis adductoris) ga o‘tadi. Yaqinlashtiruvchi kanalning kirish teshigi son uchburchagining pastki burchagida bo‘lib, sonni yaqinlashtiruvchi katta muskul (m. adductor magnus) bilan sonning medial tomondagi serbar muskuli (m. vastus medialis) orasida joylashadi. Taqim-boldir kanalining medial chegarasini sonni yaqinlashtiruvchi katta muskul (m. adductor magnus), lateral chegarasini esa sonning medial tomondagi serbar muskuli (m. vastus medialis) hosil qiladi. Kanalni old tomondan ana shu ikki muskul orasida tortilgan fibros plastinka (lamina vastoadductoria) chegaralab turadi. Kanalning chiqish teshigi taqim osti chuqurligining yuqori burchagiga ochiladi. Bu kanal orqali sondan taqim osti sohasiga son arteriyasi va venasi o‘tadi. Taqim osti chuqurchasi (fossa poplitea) rombsimon shaklda bo‘lib, yuqori burchagi lateral tomondan ikki boshli muskul (m. biceps femoris) bilan, medial tomondan esa yarim parda va yarim pay muskullari (mm. semimembranosus et semitendinosus) yordamida chegaralangan. Rombsimon chuqurlikning pastki burchagi m. gastrocnemius ning medial va lateral boshlari bilan chegaralanadi. Taqim osti chuqurchasini shu nomdagi arteriya, vena, quymich nerv (n. ischiadicus) yoki uning shoxlari (katta va kichik boldir umumiy nervlari), yog‘ to‘qimasi va limfa tugunlari to‘ldirib turadi . Taqim osti chuqurchasidan taqim-boldir kanali (canalis cruropopliteus) boshlanadi. Bu kanal boldirning orqa tomonida orqadan m. soleus va oldindan m. tibialis posterior muskullari orasida bo‘lib, kanaldan n. tibialis va a. et v. tibialis posterior lar yotadi va ular medial to‘piqning orqa tomonidan oyoq kafti tomoniga o‘tadi. Canalis cruropopliteus ning shaxobchasi canalis musculoperoneus inferior (kichik boldir muskulining pastki kanali) bo‘lib, undan a. peronea o‘tadi. Bu kanal

os fibulae ning o‘rta qismi bilan mm. flexor hallucis longus et tibialis posterior oralig‘ida joylashadi. Boldirning yuqori qismida kichik boldir muskulining yuqori kanali (canalis musculoperineus superior) joylashgan bo‘lib, undan n. peroneus supereicialis o‘tadi. Oyoq kaftida , m.flexor digitorum va m.abductor hallucis orasida kaftning medial egati (sulcus plantaris medialis ) bo’lsa, m.flexor digitorum bilan m.abductor digiti minimi o’rtasida kaftning lateral egati (sulcus plantaris lateralis) joylashgan . Bu egatlardan qon tomirlari va nervlar yo’naladi.

Adabiyotlar: 1. « Нормал ва патологик анатомия билан физиология ». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й. 2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й. 3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.

O'xshashlar

Bosh, gavda va qo’l - oyoq muskullari

Oyoq skeleti

Qo‘l-oyoq suyaklari

Odam tanasining shakllari, o’lchovlari, yoshga va jinsga oid xususiyatlari

Suyak to’qimasining mexanik xossalari