Bosh skeleti - Anatomiya - Referatlar

Bosh skeleti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1282.5 KB

Ko'chirib olish

Bosh skeleti Reja: 1. Kallaning miya bo‘limi suyaklari 2. Kallaning yuz bo‘limi suyaklari 3. Kalla suyaklarining birlashuvi to‘g‘risida ma’lumot 4. Butun kalla 5. Kalla suyaklari ontogenezi 6. Chaqaloq kallasi 7. Kalla suyagining tuzilishi haqida irqiy “nazariya” tanqidi . 8. Bosh muskullari 9. Chaynash muskullari 10. Bosh fassiyasi 11. Bo‘yin muskullari 12. Yuza muskullar 13. Til osti suyagiga birikuvchi muskullar 14. Bo‘yinning chuqur muskullari 15. Bo’yin uchburchaklari 16. Bo‘yin fassiyalari

Bosh skeleti yoki kalla suyagi (Cranium,) bosh miya va u bilan birga takomil etgan sezgi a’zolarining tayanchi bo‘lib, ularni tashqi muhit ta’siridan saqlab turadi. Bundan tashqari, kalla suyagining yuz qismida organizm hayotida katta ahamiyatga ega bo‘lgan nafas sistemasining boshlanish qismi – burun bo‘shlig‘i cavum nasi va ovqat hazm qilish sistemasining boshlanishi – og‘iz bo‘shlig‘i – cavum oris joylashgan. Kalla suyagi ikki bo‘limga: kallaning miya bo‘limi – cranium cerebrale yoki Bosh skeleti ( cranium ). Yon tomondan ko‘rinishi. 1–corpus maxillae; 2–spina nasalis anterior; 3–sutura zygomaticomaxillaris; 4– incisura nasalis; 5–foramen infraorbitalis; 6–fossa temporalis; 7– sutura nasomaxillaris; 8–os lacrimale; 9–lamina orbitalis ossis ethmoidalis; 10–sutura frontozygomatica; 11–facies temporalis alae majoris ossis sphenoidalis; 12–sutura sphenofrontalis; 13–linea temporalis; 14–tuber frontale; 15– margoparietalis ossis temporalis (pars squamosa); 16–sutura sphenoparietalis; 17– sutura coronalis; 18–sutura squamosa; 19– squama temporalis; 20–linea temporalis superior; 21–linea temporalis inferior; 22– sutura lambdoidea; 23–sutura parietomastoidea; 24–sutura occipitomastoidea; 25–porus acusticus externus; 26–processus mastoideus; 27– processus styloideus; 28–arcus zygomaticus; 29–sutura temporazygomatica. neurocranium hamda kallaning yuz bo‘limi – cranium viscerale yoki splanchnocranium ga ajratiladi. Miya bo‘limi tepa tomondan kalla qopqog‘i (calvaria) bilan qoplangan bo‘lib, ichida bosh miya joylashib turadigan kalla bo‘shlig‘i (cavum crani cerebralis) bor.

Kalla bo‘shlig‘i umurtqa kanalining kengaygan uchi bo‘lib, u yerda bosh miya va uning pardalari, qon tomirlar joylashgan. Kalla bo‘shlig‘i pastki tomondan turli teshik va kanallari bo‘lgan kalla tubi – basis cranii bilan chegaralanib turadi. Kalla qopqog‘ining zich moddadan tuzilgan tashqi plastinkasi – lamina cranii externa va ichki yoki shishasimon plastinkasi – lamina cranii interna s. vitrea bo‘lib, ular orasida yupqa g‘ovak modda (diploe) joylashgan. Fovak moddadan vena kanallari o‘tadi. Ichki plastinkada organik moddalar kam bo‘lganligidan u tez sinuvchan, mo‘rt bo‘ladi. Shishasimon plastinka nomi ham ana shundan olingan. Kalla suyagining miya bo‘limi – neurocranium, ensa suyagi (os occipitale), peshona suyagi (os frontale), tepa suyagi (os parietale), ponasimon yoki asosiy suyak (os sphenoidale), g‘alvir suyak (os ethmoidale) va chakka suyak (os temporale)dan tuzilgan. Tepa suyagi bilan chakka suyaklar bir juftdan, boshqasi toq. Kallaning yuz bo‘limi (cranium viscerale), yuqori jag‘ (maxilla), tanglay suyagi (os palatinum), yonoq suyagi (os zygomaticum), burun suyagi (os nasale), ko‘z yoshi suyagi (os lacrimale), pastki chig‘anoq (concha nasalis inferior), dimog‘ suyagi (vomer), pastki jag‘ (mandibula) va til osti (os hioideum) suyaklaridan tuzilgan. KALLANING MIYA BO‘LIMI SUYAKLARI Ensa suyagi ( os occipitale ,80- ) qisman kalla qopqog‘ining orqa, pastki tomoni va uning asosini tashkil qilishda qatnashadi. U oldingi tomondan ponasimon suyakka, tepa va chakka suyaklariga birlashgan. Unda palla, yon qismlar, asosi yoki tanasi tafovut qilinadi. Ensa suyagining ana shu qismlari katta ensa teshigi atrofida joylashadi. Ensa suyagi katta teshik (foramen occipitale magnum) orqali umurtqa kanaliga qo‘shilib turadi. Ensa suyagining pallasi – sguama occipitalis tashqi tomonga qavarib, ichki yuzasi botiq bo‘lib egilgan serbar plastinka – palladan (squama occipitalis) iborat. Ensa suyagining tashqi yuzasi markazida, tashqi ensa do‘mbog‘i (suyaklanish

nuqtasining o‘rni) – protuberantia occipitalis externa bo‘lib, uning ikkala tomonida ko‘ndalang yo‘nalgan g‘adir-budur chiziqlar – linea nuchae superior ko‘rinadi. Ammo shu chiziqdan yuqoriroqda parallel joylashgan yuqori g‘adir-budur chiziq – linea nuchae suprema joylashgan. Ensa do‘mbog‘idan pastga ensaning tashqi qirrasi – crista occipitalis externa yo‘naladi. Ana shu qirradan ikki yonboshga – linea nuchae inferior chiziqlari tarqaladi.

.( А ) B ( А ) Ensa suyagi (os occipitale). Tashqi yuzasi 1–pars basilaris; 2–processus intrajugularis; 3–condylus occipitalis; 4–canalis condylaris; 5–linea nuchae inferior; 6–linea nuchae superior; 7–linea nuchae suprema; 8–protuberantia occipitalis exterma; 9–crista occipitalis externa; 10–

fossa condylaris; 11–processus jugularis; 12–incusura jugularis; 13–tuberculum pharyngeum. (.B) Ensa suyagi (os occipitale). Ichki yuzasi. 1–clivus; 2–sulcus sinus petrosi inferioris; 3–canalis condylaris; 4–sulcus sigmoidei; 5–margo mastoideus; 6–crista occipitalis interna; 7–protuberentia occipitalis interna (eminentia cruciformis); 8–squama occipitalis; 9–margo lambdoideus; 10–sulcus sinus sagittalis superioris; 11–sulcus sinus transversi; 12–processus jugularis; 13–tuberculum jugulare; 14–incisura jugularis; 15–pars lateralis; 16–pars basillaris. Pallaning ichki yuzasi butsimon tepa – eminentia cruciformis bilan to‘rtta chuqurchaga bo‘lingan, uning o‘rtasida esa ichki ensa do‘mbog‘i protuberantia occipitalis interna bo‘lib, unda tepaga yo‘nalgan egatlar – sulcus sinus sagittalis superioris bilan birga ikki yonbosh tomonda joylashgan egatchalar sulcus sinus transversi ko‘rinadi. Pastki tarmog‘i – ensaning ichki qirrasi – cricta occipitalis interna ensa teshigiga qadar boradi. Katta ensa teshigining ikki yonboshida pars lateralis joylashgan bo‘lib, u pastki yuzada joylashgan ellips shaklidagi bo‘g‘im do‘mboqchalar – condylus occipitalis orqali I bo‘yin umurtqasining yuqori bo‘g‘im yuzasi bilan qo‘shiladi. Ensa suyagining bo‘g‘im do‘mboqchalari o‘rtarog‘ida til osti nervi o‘tadigan kanal – canalis condylaris joylashgan. Do‘mboqcha yon tomonida esa bo‘yinturuq vena o‘ymasi – incisura jugularis bo‘ladi. Bu o‘yma chakka suyagidagi ana shunday o‘yma bilan qo‘shilib bo‘yinturuq teshigi – foramen jugularis ni hosil qiladi. Tanasi – pars basilaris ensa teshigining oldingi tomonida joylashgan bo‘lib, 18–20 yoshlarda ponasimon suyak tanasiga qo‘shilib ketadi. Uning kalla bo‘shlig‘iga qaragan yuzasi botiq bo‘lib, ponasimon suyak tanasidagi xuddi ana shunday yuza bilan qo‘shilib, ensa teshigi tomonga yo‘nalgan nishab – clivus ni hosil qiladi. Bu nishabda uzunchoq miya va miya ko‘prigi turadi. Ensa suyagi tanasining ikki chakkasida pastki toshsimon egatcha – sulcus sinus petrosi inferiores ko‘rinib turadi. Ponasimon suyak ( os sphenoidale, 81,- ) juda murakkab tuzilgan bo‘lib, kalla suyagining asosan o‘rtasida, deyarli barcha kalla suyaklari bilan birlashgan holda

joylashgan. Uning katta va kichik qanotlari – alae majores et minores uchayotgan ko‘rshapalak shakliga o‘xshash bo‘lib, suyak tanasi – corpus sphenoidale ga birlashadi. Ponasimon suyak tanasining kalla bo‘shlig‘iga qaragan yuqori yuzaning o‘rta qismida egarchaga o‘xshash chuqurcha – turk egari (sella turcica)ning tubi – fossa hypophysialis bo‘lib, bunda miyaning pastki ortiq bezi – g i p o f i z joylashadi. Egarchaning oldingi tomonida ko‘ndalangiga joylashgan do‘mboqcha – egar qoshi – tuberculum sellae va ko‘rish nervlarining kesishmasi joylashgan egatcha – chiasmatis bor. Ular ikkala tomonda ko‘z bo‘shlig‘iga ochiladigan ko‘rish kanalchalari – canales optici teshigiga tutashadi. Bu kanalchalar orqali kalla bo‘shlig‘idan ko‘rish nervlari o‘tadi. Turk egari orqa tomonda egar suyanchig‘i – dorsum sellae bilan chegaralanadi. Ponasimon suyak tanasining ikki yonboshida uyqu arteriyasi joylashadigan egatcha – sulcus coroticus bor. Ponasimon suyak tanasining oldingi va pastki yuzasi o‘rtasida qirra – crista sphenoidalis bo‘lib, uning ikkala tomonidagi suyak plastinkalar ponasimon chig‘anoqning – conchae sphenoidales bir juft suyak kovaklarini sinus sphenoidalis chegaralab turadi. O‘ng tomondagi bo‘shliq chap tomondagi bo‘shliqdan sagittal to‘siq (septum sinum sphenoidalium) orqali ajralib turadi. Bu bo‘shliqlar (kovaklar) kovak teshikchasi – aperturae sinus sphenoidalis orqali burun bo‘shlig‘iga ochilgan. Ponasimon suyak tanasi orqali ensa suyagi bilan birlashadi. Suyak tanasida bo‘shliq mavjud, u yupqa suyak devori bilan ajralgan. Bo‘shliqlar teshikchalar orqali burun bo‘shlig‘iga ochiladi. Kichik qanot bilan katta qanot oralig‘ida joylashgan yuqori ko‘z yorig‘i – fissura orbitalis superior ko‘z kosasini miya bo‘shlig‘iga qo‘shib turadi, u yerdan uch shoxli nervning tarmog‘i hamda boshqa nervlar o‘tadi. Kichik qanot miya bo‘shlig‘i tubini, ko‘z kosasi yuqori devorini tashkil qilishda qatnashadi. Tanasining past tomonida ikkita qanotsimon o‘siqlar – processus pterygoideus joylashgan.

А Ponasimon suyak (os sphenoidale). Orqa tomondan ko‘rinishi. 1–corpus ossis sphenoidalis; 2–processus clinoideus posterior; 3–processus clinoideus anterior; 4–dorsum sellae; 5–fissura orbitalis superior; 6–margo squamosus; 7–canalis pterygoidus; 8–spina ossis sphenoidalis; 9–fossa scaphoidea; 10–lamina lateralis processus pterygoidcus; 11–fossa pterygoidea; 12–incisura pterygoidea; 13–lamina medialis pocessus pterydoideus; 14– proccessus vaginalis; 15–rostrum sphenoidale; 16–hamulus pterygoideus; 17– processus pterygoideus; 18–sulcus caroticus; 19–foramen rotundum; 20–ala major; 21–margo parietalis; 22–ala minor; 23–canalis opticus. B . Ponasimon suyak (os sphenoidale). Old tomondan ko‘rinishi. 1–concha sphenoidalis; 2–ala minor; 3–fissura orbitalis superior; 4–margo zygomaticus; 5–facies temporalis; 6–spina ossis sphenoidalis; 7–crista sphenoidalis; 8–rostrum sphenoidale; 9–processus vaginalis; 10–canalis pterygoideus; 11–foramen rotundum; 12–crista infratemporalis; 13–ala major (a–facies temporalis; b–facies orbitalis); 14–mago frontalis; 15–apertura sinus sphenoidalis; 16–dorsum sellae.

O‘siqning tubidagi naycha – canalis pterygoideus sagittal yo‘nalishda joylashgan bo‘lib, kanaldan nerv va qon tomirlar o‘tadi. Qanotsimon o‘siqlarning har biri medial (lamina medialis) va lateral plastinka (lamina lateralis)dan tuzilgan. Qanotsimon o‘siqning oldingi chekkasidan egatcha – sulcus pterygoideus o‘tadi. Orqa tomonda processus pterygoideus plastinkalari bir-biridan uzoqlashib, fossa pterygoidea ni hosil qiladi. Past tomondagi chuqurcha, o‘yma – incisura pterygoidea gacha davom etadi. Qanotsimon o‘siqning medial pastinkasi lateral plastinkaga nisbatan ingichka va uzunroq bo‘lib, pastda ilmoq – hamulus pterygoideus ni hosil qiladi. Katta qanotning to‘rtta yuzasi bor. 1. Kalla bo‘shlig‘iga qaragan yuza – facies cerebralis. 2. Ko‘z kosasiga qaragan yuza – facies orbitalis. 3. Chakka yuza – facies temporalis. 4. Yuqori jag‘ga qaragan yuza – facies maxillaris. Katta qanotning tanaga yaqin joyida yumaloq teshik – foramen rotundum, cho‘zinchoq teshik – foramen ovale va o‘tkir qirrali teshik – foramen spinosum joylashgan. Yumaloq va cho‘zinchoq teshiklardan uch shoxli nerv tarmoqlari o‘tsa, o‘tkir qirrali teshikdan miya pardasiga boruvchi arteriya o‘tadi. Katta qanotning oldingi chekkasi yuqoriga davom etib, peshona suyagi bilan birlashadi. Chakka suyagi ( os temporale, 82- ) bir juft bo‘lib, murakkab tuzilgan. Unda eshitish, muvozanatni saqlash a’zolari joylashgan. Chakka suyagi to‘rt qismdan iborat: palla (tanga) – pars sguamosa, nog‘ora – pars tympanica, piramida (toshsimon) – pars petrosa va so‘rg‘ichsimon – pars mastoidea qismlardir. Ana shu qismlar yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda alohida joylashgan bo‘lib, bola bir yoshga yetganda suyaklanib, birlashadi va bitta butun chakka suyagini hosil qiladi. Chakka suyagining to‘rttala qismi tashqi eshituv yo‘li – meatus acusticus externus atrofida joylashgan. 1. Chakka suyagining tangasimon qismi – pallasi (pars sguamosa)ning ichki yuzasi – facies cesebralis da miya egatlarining izlari bor. Pallaning tashqi yuzasi – facies temporalis silliq bo‘lib, chakka chuqurining hosil bo‘lishida qatnashadi va undan chiqqan yonoq o‘sig‘i – processus zygmaticus yonoq suyagi bilan

birlashadi. Pastroqda pastki jag‘ bilan bo‘g‘im tuzadigan chuqurcha – fossa mandibuiaris joylashgan. Uning oldingi tuberculum articulare do‘mbog‘i, pasti jag‘ning bo‘g‘im o‘sig‘ini chuqurchadan chiqib ketishdan saqlab turadi. 2. Nog‘ora qismi (pars tympanica) unchalik katta bo‘lmagan va bir oz egilgan plastinkadan iborat bo‘lib, chakka suyagi tashqi eshituv yo‘lining oldi va orqa tomonini chegaralab turadi, processus mastoideus lateral tomondan so‘rg‘ichsimon o‘siq – processus stiloideus va medial tomondan piramida qismlari bilan qo‘shilib tursa, pastki tomon bigizsimon o‘siqning (processus styloideus) ildizini o‘raydi. 3. Toshsimon qism (pars petrosa) chakka suyagining boshqa qismlariga nisbatan qattiqroq tuzilgan, shuning uchun bu bo‘lak piramida – pyramis deb ataladi. Piramida bag‘rida eshitish va muvozanatni saqlash a’zolari bo‘lib, ular turli tashqi ta’sirotlardan saqlanib turadi. Piramidaning oldingi yuzasida – facies anterior (piramidaning uchi yaqinida) bosh miya uchlik nerv tugunining chuqur izi – impressio trigemini joylashgan. Chuqurchaning yon tomonida ikkita parallel joylashgan nozik egatcha bor, medial tomonda – sulcus n. retrosi majoris va lateral tomonda – sulcus n.petrosi minoris egatchalar hiatus canalis n.petrosi majoris et minoris nomli teshikchalarga davom etadi. Oldingi yuzaning orqa bag‘rida yarim doira – semicanalis kanalining (ichki quloq tuzilishiga qarang) turtib chiqishidan vujudga kelgan tepa – eminentia arcuata bor. Nihoyat piramidaning oldingi yuzasi nog‘ora bo‘shlig‘ining tomi – tegmen tympani holatida joylashgan. Piramidaning orqa yuzasi – facies posterior joylashgan ichki eshituv teshigi – porus acusticus internus orqali bosh miyaning yuz va eshituv nervlari, ichki eshituv qon tomirlari o‘tadi.

A. A . Chakka suyagi (os temporale). Tashqi yuzasi. 1–margo parietalis; 2–pars squamosa; 3–fossa mandibularis; 4–margo sphenoidalis; 5–processus zygomaticus; 6–tuberculum articulare; 7–fissura petrosquamosa; 8–fissura petrotypanica; 9–pars tympanica; 10–processus styloideus; 11–meatus acusticus externus; 12–processus mastoideus; 13–fissura tympanomastoidea; 14–foramen mastoideum; 15–spina suprameatum; 16– incisura parietalis; 17–sulcus arteriae temporalis media B Chakka suyagi (os temporale). Ichki yuzasining tepa tomondan ko‘rinishi. 1–impressio trigemini; 2–sulcus sinus petrosi superioris; 3–foramen mastoideum; 4–sulcus sinus sigmoidei; 5–eminentia arcuata; 6–incisura parietalis; 7–fissura petrosquamosa; 8–hiatus canalis n. petrosi majoris; 9–hiatus

canalis n.petrosi minoris; 10–sulcus n.petrosi majoris; 11–sulcus n.petrosi minoris; 12–foramen caroticum internum. Piramidaning pastki yuzasi – facies inferior kallaning tubiga qaragan bo‘lib, bigizsimon-so‘rg‘ichsimon teshik – foramen stylomostoideum orqali yuz nervi kalla bo‘shlig‘idan tashqariga chiqadi. Bigizsimon o‘siqning medial tomonida bo‘yinturuq chuqurcha – fossa jugularis bor. Bu chuqurcha ensa suyagidagi chuqurcha bilan qo‘shilib, bo‘yinturuq teshik – foramen jugulare ni hosil qiladi. Bu yerdan ichki uyqu arteriyasining kalla bo‘shlig‘iga o‘tadigan tashqi teshik – foramen coroticum externum yaqqol ko‘rinib turadi. Ichki teshik – foramen coroticum internum esa piramida uchida joylashgan. Piramidaning oldingi chekkasi – margo anterior suyakning palla qismi bilan o‘tkir burchak hosil qilib qo‘shiladi, shu yerdan muskul-nay kanali – canalis musculotubarius ning og‘zi ko‘rinadi, bu kanalning ikkinchi teshigi esa o‘rta quloq bo‘shlig‘iga ochiladi. Kanal to‘siq orqali ikkita yarim kanalga ajralgan, yuqoridagi kichik bo‘lagidan (semicanalis m.tensoris tympani) quloq pardasini tarang qiladign muskul boshlanadi, pastki kattaroq bo‘lagi (semicanalis tubae auditivae) eshituv naychasining suyak bo‘lagini tashkil qiladi. 4. So‘rg‘ichsimon qismida (processus mastoideus) o‘siq bo‘lib, u tashqi eshituv yo‘li orqasida turadi. Bu o‘siqqa to‘sh-o‘mrov so‘rg‘ichsimon muskuli – m.sternocleidomastoideus yopishadi. So‘rg‘ichsimon o‘siqning medial tomonida ikkita qorinchali muskul yopishadigan chuqur o‘yma – incisura mastoidea bor. O‘ymadan parallel ravishda (ichkari tomonda) ensa arteriyasining egati – sulcus arteriae occipitalis o‘tadi. So‘rg‘ichsimon o‘siqning tashqi yuzasini tekis uchburchak shaklidagi bo‘lakcha egallagan. So‘rg‘ichsimon o‘siqning ichki tuzilishi ko‘pgina kataklardan – cellulae mastoideae tuzilgan bo‘lib, o‘rta quloq bilan qo‘shilgan. So‘rg‘ichsimon o‘siqning miya yuzasida facies cerebralis sigmasimon (S) egatcha – sulcus sinus sigmoidei bor. Chakka suyagining kanallari: uyqu arteriyasi kanali – canalis caroticus, piramidaning pastki yuzasida joylashgan foramen caroticum externum dan

boshlanib, yuqoriga ko‘tariladi va to‘g‘ri burchak hosil qilib, uyqu arteriyasi kanalining ichki teshigi – foramen caroticum internum da tugaydi. Kanaldan shu nomdagi arteriya o‘tadi. Yuz nervining kanali – canalis facialis ichki eshituv teshigining tubidan boshlanib, avval ko‘ndalangiga yo‘nalib boradi, so‘ngra orqa va pastga qaytarilib tizza – genuculum canalis facialis ni hosil qiladi, keyin pastga qarab yo‘naladi va foramen stylomastiodeum bo‘lib tugaydi. Tepa suyagi ( os parietale , 83- ) bir juft bo‘lib, kalla qopqog‘ining o‘rta qismini tashkil qiladi. Bosh miya takomillashgan sari tepa suyak ham rivojlanadi. Bu suyak kalla qopqog‘ining talay qismini egallaydi va bosh miyani mexanik ta’sirotlardan saqlaydi. Tepa suyagi boshqa kalla suyaklariga nisbtan qirrali va to‘rt burchakli, sirti gumbazsimon bo‘rtib chiqqan, plastinka shaklida tuzilgan. Uning oldingi chekkasi margo frontalis peshona suyagining pallasiga birlashadi, yuqori chekkasi – margo sagittalis esa ikkinchi tomondagi tepa suyagining xuddi shunday chekkasi bilan o‘rta chiziqda birlashadi. Orqa chekkasi – margo occipitalis ensa suyagining pallasiga birlashadi. Palla chekkasining (margo sguamosus) oldingi qismi ponasimon suyakning katta qanoti bilan, o‘rta va orqa bo‘lagi esa chakka suyagi pallasi bilan tishlashib birlashadi. Tepa suyagining old, tepa va orqa chekkalari tishli qirrani hosil qilsa, pastki (to‘rtinchi) qirrasi tashqi tomondan qiyshiq holda qirqilgan bo‘lib ko‘rinadi. Tepa suyagining to‘rtta burchagi bor:

Tepa suyagi (os perietake). Tashqi yuzasi. 1–margo squamosus; 2–angulus sphenoidalis; 3–margofrontalis; 4– linea temporalis inferior; 5–linea temporalis superior; 6–angulus frontalis; 7–margo sagittalis; 8– foramen parietale; 9–tuber parietale; 10–angulus occipitalis; 11-margo occipitalis; 12–angulus mastoideus. Birinchi – oldingi-yuqori peshona burchak – angulus frontalis. Ikkinchi – oldingi-pastki ponasimon burchak – angulus sphenoidalis. Uchinchi – orqadagi-yuqori ensa burchak – angulus occipitalis va to‘rtinchi – orqadagi-pastki so‘rg‘ichsimon burchak – angulus mastoideus lardir. Tepa suyagining tashqi (qavariq) yuzasi muskul va fassiyalarning birlashishiga moslashgan bo‘lib, o‘rtasida tepa suyak do‘mbog‘i – tuber parietale joylashgan. Pastdagi ikkita parallel chiziqning biri chakka fassiyasining yuqoridagisi – linea temporalis superior bo‘lsa, ikkinchisi chakka muskulining (m.temporalis) yopishadigan pastki chizig‘i (linea temporalis inferior) dir. Tepa suyagining ichki botiq (facies interna) yuzasidan arteriya egatchalari – sulci arteriosi hamda miya qiyiqlarining izlari – foveolae granulares yaqqol ko‘rinadi. Bulardan tashqari, tepa qirra bo‘ylab davom etgan va so‘rg‘ichsimon o‘siq bilan birlashadigan burchak sohasida joylashgan egatchalar bor. Peshona suyagi ( os frontale , 84- ) bitta bo‘lib, kalla qopqog‘ining oldingi qismini tashkil qiladi. Peshona suyagining bu qismi sezgi a’zolari (ko‘rish va hid bilish a’zolari) bilan uzviy bog‘liq.

Peshona suyagi vertikal joylashgan palla qismi – squama frontalis va gorizontal bo‘lakka ajratiladi. Gorizontal bo‘lak bir juft ko‘z kosasi (pars orbitalis) va burun bo‘lagi qismi (pars nasalis) dan tashkil topgan. Peshona suyagi kalla suyaklarining pallasi singari tashqi tomonga bo‘rtib chiqqan plastinkadan iborat bo‘lib, unda ikkita yuza tafovut qilinadi. Bulardan biri tashqariga qaragan qavariq yuza – facies externa va ichkari – miyaga qaragan (facies interna) botiq yuzadir. Peshona suyagining tashqi yuzasida bir juft peshona do‘mbog‘i – tuber frontalis ko‘rinib turadi. Do‘mboqlarning qoq o‘rtasida chuqurcha – glabella bor. Peshona suyagining pallasi ko‘z kosasi qismidan Peshona suyagi (os frontale). Tashqi yuzasi. 1–margo parietalis; 2– tuberfrontale; 3–glabella; 4– margosupraorbitalis; 5–pars nasalis; 6–sutura frontalis; 7– spinanasalis; 8–incisura frontalis; 9–arcus superciliaris; 10–processus zygomaticus; 11–foramen supraorbitale; 12–linea temporalis; 13–facies temporalis; 14–squama frontalis. Pallaning miya yuzasida bulardan boshqa arteriya egatchalari – sulci arteriosi miya qiyiqlarining izlarini ko‘rish mumkin. Peshona suyagining ko‘z kosasi qismi – pars orbitalis gorizontal joylashgan bir juft yupqa plastinkadan iborat. Peshona suyagi ko‘z kosasining o‘rtasi g‘alvir suyagi joylashadigan egatcha – incisura etmaidalis bilan ajralgan. Egatchada g‘alvir suyagining plastinkasi – lamina cribrosa joylashgan. Ko‘z kosasining

yuqori (miya) yuzasida (facies cerebralis) impressiones digitatae va juga cerebralia (BNA) ko‘rinib turadi. Pastki yuzasi (facies orbitalis) silliq botiq bo‘lib, ko‘z kosasini yuqori tomondan chegaralab turadi. Lateral burchagida ko‘z yoshi bezining chuqurchasi – fossa glandulae lacrimalis va medial tomonda bilinar- bilinmas g‘altaksimon chuqurcha – fovea trochlearis va o‘siq – spina trochlearis bo‘ladi. Ularga tog‘ay g‘altak – trochlea yopishadi; unga ko‘z soqqasining yuqori qiyshiq muskul payi birikadi. Peshona suyagining burun bo‘lagi – pars nasalis g‘alvirsimon o‘ymaning oldingi tomonida joylashgan. Uning o‘rta qismida o‘tkir qiltanoq (spina nasalis) bo‘ladi. Qiltanoq burun to‘sig‘i – septum nasi ni hosil qilishda qatnashadi. Qiltanoqning ikki yonida bir juft peshona bo‘shliqlari (sinus frontalis) bo‘ladi. Kovaklar sagittal to‘siq – septum sinus frontalium bilan ajralgan. G'alvir suyak ( os ethmoidale, 85- ) yuz suyaklari orasida markazda, burun bo‘shlig‘ining peshona suyagi egati tepasida joylashgan. U gorizontal o‘rnashgan g‘alvirsimon nafis plastinka – lamina G‘alvir suyak (os etmoidale). Pastdan ko‘rinishi. 1–concha nasalis superior; 2– concha nasalis media; 3–processus uncinatus; 4–infundibulum ethmoidale; 5–lamina perpenducularis; 6–cellulae ethmoilades; 7–cellulae ethmoidales; 8–lamina cribrosa. cribrosa bilan kalla suyagining tubini (cranium cerebrale), kallada ko‘z kosasi medial devorini hosil qilishda qatnashadi. Falvir suyak 3 qismdan iborat:

gorizontal joylashgan g‘alvirsimon plastinka (lamina cribrosa), pastga yo‘nalgan perpendikulyar plastinka (lamina perpendicularis) va uning yonida joylashgan labirintlar (g‘ovakchalar) labyrinti ethmoidales dir. Falvirsimon plastinkaning juda ko‘p teshikchalari bo‘lib, ular orqali burun bo‘shlig‘iga hidlash nervining tolalari o‘tadi. Plastinkaning qoq o‘rtasida xo‘roz tojiga o‘xshash o‘siq – crista galli ko‘rinib turadi. Bosh miyaning qattiq pardasi shu tojga yopishadi. O‘siq oldingi tomonga bir juft qanotsimon o‘siq – ala cristae galli bo‘lib davom etadi va peshona suyagi bilan birga ko‘r teshik – foramen caecum ni hosil qiladi. Falvir suyakning perpendikulyar plastinkasi burun suyaklari, dimog‘ suyagi va ponasimon suyak qirrasi bilan birlashadi va burun to‘sig‘ining bir qismini hosil qiladi. Falvir suyagida bir juft katta-kichik suyak kataklari (cellulae ethmoidales) bor. Kataklar lateral tomonda qog‘ozsimon yupqa plastinka yoki ko‘z kosasi plastinkasi (lamina orbitalis) bilan qoplangan bo‘lib, medial devorni hosil qiladi. Falvir suyakning oldingi kataklari peshona suyagi kataklari (sinus frontales) bilan, orqadagi kataklari esa ponasimon suyak katagi (sinus sphenoidalis) bilan tutashib turadi. Labirintning medial tomonlarida tepa va pastki chig‘anoqlar conchae nasalis superior et media joylashgan. Ba’zida eng tepada joylashgan uchinchi burun chig‘anog‘i conchae nasalis suprema ham uchraydi. KALLANING YUZ BO‘LIMI SUYAKLARI Yuqori jag‘ ( maxilla ,86- ) birmuncha murakkab tuzilgan. Yuqori jag‘ ko‘z ko‘zasi, burun va og‘iz bo‘shliqlarini hosil qilishda va chaynov apparatlari ishida faol qatnashadi. Yuqori jag‘ning tanasi va to‘rtta o‘sig‘i bor: tanasi – corpus maxillae ning ichida havo saqlanadigan turli shakldagi bo‘shliq (Gaymor bo‘shlig‘i) – sinus maxillaris bo‘lib, burun bo‘shlig‘iga teshik – hiatus maxillaris orqali ochiladi. Tanasida to‘rtta yuza (oldingi, chakka osti, ko‘z kosasi va burun bo‘shlig‘i yuzasi) tafovut qilinadi.

Oldinga yoki yuzaga qaragan – facies anterior ning pastki tomonida tish ildizlaridan paydo bo‘lgan tepachalar – juga alveolaris bor, shu tepachalar yuqorisida – lateral tomonda it chuqurchasi (kuldirgich) – fossa canina o‘rin olgan. Ana shu chekkaning pastida joylashgan ko‘z kosasi ostidagi teshik – foramen infraorbitale orqali qon tomir va nerv Yuqori jag‘ (maxila). Tashqi yuzasi. 1–juga alveoiaria; 2–spina nasalis anterior; 3–fossa canina; 4– incisura nasalis; 5–foramen infraorbitale; 6–margo infraorbitalis; 7–sulcus lacrimalis; 8–crista lacrimalis anterior; 9– processus frontalis; 10–facies orbitalis; 11–processus zygomaticus; 12–culcus infraorbitalis; 13–tuber maxillae; 14–foramina alveolaria; 15–arcus alveolaris. ostida jag‘ do‘mbog‘i – tuber maxillae orqa tomonda mayda teshikchalar – foramina alveolari mavjud. Bu teshikchalardan yuqorida jag‘ tishlariga boradigan qon tomirlar va nervlar o‘tadi. Jag‘ do‘mbog‘ining medial tomonida katta tanglay egatchasi – sulcus palatinus major bo‘lib, tanglay suyagiga birlashadi va canalis palatinus ni hosil qiladi. Yuqori jag‘ tanasining burunga qaragan yuzasi – facies nasalis burun bo‘shlig‘ining lateral devorini hosil qilishda qatnashadi, tanglay suyagi pastki burun chig‘anog‘i bilan birlashadi va pastda tanglay o‘sig‘ining yuqori yuzasiga o‘tib ketadi. Facies nasalis da ikkita g‘adir-budur qirra bo‘lib, ular crista ethmoidalis (o‘rtadagi qirra) va crista conchalis (pastdagi qirra) deb ataladi, ularga burun chig‘anoqlari yopishib turadi.

Peshona o‘sig‘i (processus frontalis)ning orqa tomonida joylashgan chuqur ko‘z yoshi egati – sulcus lacrimalis, ko‘z yoshi kanali – canalis nasolacrimalis ni hosil qiladi va ko‘z bo‘shlig‘ini burun bo‘shlig‘iga qo‘shib turadi. Ko‘zga qaragan yuzasi – facies orbitalis tekis, bir oz botiqroq uchburchak shaklidagi plastinkadan iborat bo‘lib, ko‘z kosasining pastki devorini tashkil qiladi. Medial chekkasi ko‘z yoshi suyagi, g‘alvir suyagining ko‘z kosasiga qaragan plastinkasi va tanglay suyagining ko‘z o‘sig‘i (processus orbitalis) bilan birlashib turadi. Yuzaning orqa chekkasi ko‘z kosasining pastdagi yorig‘i – fissura orbitalis inferior bilan chegaralangan. Orqa chekkadan ko‘z kosasining ostidagi egatcha – sulcus infraorbitalis boshlanadi va oldingi tomonga davom etib, canalis infraorbitalis ga aylanadi, kanal ko‘z kosasining pastki teshigi – foramen infraorbitale yuz sohasiga ochiladi. Pastki teshikdan qon tomirlar va nervlar chiqib tarqaladi. Yuqori jag‘ning peshona o‘sig‘i (processus frontalis) peshona suyagiga qo‘shiladi. Peshona o‘sig‘ining lateral yuzasida oldingi ko‘z yoshi qirrasi – crista lacrimalis anterior joylashgan bo‘lib, pastki tomonda ko‘z kosasining ostki chekkasi (margo infraorbitalis)ga o‘tib ketadi va peshona o‘sig‘i bilan yosh o‘ymasi – incisura lacrimalis ni oldindan chegaralab turadi. Peshona o‘sig‘ining chekkasi ko‘z yoshi suyagi bilan birlashib, ko‘z yoshi xaltachasining chuquri – fossa sacci lacrimalis ni hosil qiladi. Tishlar turadigan alveolalar o‘sig‘ida (processus alveolaris) sakkizta tishning ildizi joylashadigan kataklar (alveoli dentales) bor. Tanglay o‘siqlari o‘zaro birlashib qattiq tanglay (palatum osseum)ni hosil qiladi. Tanglay o‘sig‘ining medial chekkasida burun qirrasi – crista nasalis ko‘tarilib turadi. Tanglay o‘sig‘ining pastki yuzasi g‘adir-budur bo‘lib, bu yerdan qon tomir va nervlar joylashadigan egat – sulci palatini o‘tadi. O‘ng va chap tomondagi tanglay o‘siqlar o‘rta chiziqda birlashib chok hosil qiladi. Chokning oldingi tomonida kurak tishning teshigi – foramen incisivum ko‘rinib turadi, u shu nomli kanalga (canalis incisivus) davom etadi.

Yonoq suyagiga birlashadigan o‘siq – processus zygomaticus yonoq suyagiga qo‘shiladi. B i r j u f t t a n g l a y suyagi ( os palatinum , 87- ), ko‘z kosasi, burun bo‘shlig‘i, og‘iz bo‘shlig‘i va qanot-tanglay chuqurining hosil bo‘lishida qatnashadi. Suyakning gorizontal plastinkasi lamina horisontalis orqa tomondan yuqori jag‘ suyagining tanglay o‘sig‘i (processus palatinus maxillae) ga birlashib, qattiq tanglay – palatum osseum ni hosil qiladi. Gorizontal plastinka qarama-qarshi tomondagi ana shu nomli plastinka bilan birlashadi va burun qirrasining davomi – crista conchalis ni vujudga keltiradi. Orqa taraf chekkasi oz-moz bukilgan bo‘lib, xonalarning pastki chekkasini hosil qiladi. Gorizontal plastinkaning lateral chekkasi vertikal plastinkaga birlashgan. Uning pastki yuzasida joylashgan katta tanglay teshigi – foramen palatinum majus shu nomli kanal – canalis palatinus ga davom etadi. Vertikal plastinka – lamina perpendicularis yuqori jag‘ suyagining burun yuzasi – facies nasalis maxillae ga tegib turadi va burun bo‘shlig‘ining yon devorini hosil qilishda qatnashadi. Vertikal plastinkaning lateral yuzasida joylashgan katta tanglay egati – sulcus palatinus major jag‘ suyagiga shu nomli egat bilan qo‘shilib, canalis palatinus major ni hosil qiladi. Tanglay suyagining uchta: piramidasimon, ko‘z va ponasimon o‘siqlari bor. Piramidasimon o‘siq – processus pyramidalis tanglay suyagining vertikal plastinkasi bilan gorizontal plastinka birlashgan yerdan boshlanadi. Bu o‘siq pastga, orqaga, lateral tomonga yo‘nalib, butun kallada ponasimon suyakning qanotsimon o‘sig‘idagi o‘yma – incisura pterygoideus ni to‘ldirib turadi. Ulardagi mayda kanalchalar canalis minores dan qon tomir va nervlar o‘tadi. Processus orbitalis yon va oldingi tomonga yo‘nalib, ko‘z kosasining tubini hosil qilishda qatnashadi va g‘alvirsimon suyak katakchalarini bir oz bekitib turadi. Ponasimon o‘siq processus sphenoidalis medial va orqa tomonga yo‘nalib, ponasimon suyak tanasiga birikadi. Bu ikkala o‘siq vertikal plastinkaning yuqori chekkasida joylashgan bo‘lib, o‘zaro ponasimon tanglay o‘ymasi – incisura sphenopalatina ni

hosil qiladi. Bu o‘yma ponasimon suyakning tanasi bilan qo‘shilganda qanottanglay teshigi (foramen sphenopalatinum)ga aylanadi. 1- processus sphenoidalis; 2- facies nasalis; 3- lamina horizontalis; 4- crista conchalis ; 5 lamina perpendicularis B u r u n n i n g p a s t k i ch i g‘a n o g‘i ( concha nasalis inferior,88- ) bir juft suyak hamda yupqa bukilgan plastinkadan iborat. Uning yuqori chekkasi burun bo‘shlig‘ining yonbosh devoriga yopishib turadi. Suyakning medial bo‘rtib turgan yuzasi burun bo‘shlig‘iga turtib kirib, burunning o‘rta yo‘lini pastki yo‘ldan ajratib turadi. B u r u n n i n g p a s t k i ch i g‘a n o g‘i (concha nasalis inferior) B u r u n s u y a g i ( os nasale , 89- ). Bir juft burun suyagi burun qirrasini hosil qiladi. Burun ko‘z kosasi medial devorini hosil qilishda qatnashadi. Lateral yuza qirrasida joylashgan egatcha (sulcus lacrimalis) yuqori jag‘ suyagining peshona o‘sig‘ida shu nomli egat bilan qo‘shilib, ko‘z yoshi xaltasining chuqurchasi (fossa sacci lacrimalis)ni hosil qiladi. Past va oldingi tomondan ko‘z yoshi suyagi yuqori

jag‘ suyagining peshona o‘sig‘i bilan, orqadan g‘alvir suyagining ko‘z kosasiga qaragan plastinkasi, yuqoridan peshona suyagi bilan birlashib turadi. Burun suyagi (os nacale). A–tashqi yuzasi, B–ichki yuzasi. 1–sulcus ethmoidalis. D i m o g‘ s u y a g i ( vomer , 90- ), noto‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi yupqa plastinkadan iborat toq suyak bo‘lib, burun to‘sig‘ini hosil qilishda qatnashadi. Suyakning oldingi chekkasi g‘alvir suyagining perpendikulyar plastinkasi bilan tutashadi. Orqa chekkasi bo‘sh bo‘lib, burun bo‘shlig‘ining orqa qismi – xoanani ikkiga ajratib turadi. Dimog‘ suyagi ko‘pincha chap tomonga sal qayrilib joylashadi. Dimog‘ suyagi (vomer). 1–Ala vomeris; 2–sulcus vomeris. Kōz yshi s u y a g i ( os lacrimale 91 - ) Bir juft k o‘oz yoshi suyagi kalla suyaklarining eng yupqa suyaklaridan xisoblanadi. Bu suyak yuqori jağ suyagi peshona o‘siği Proctssus frontalis - ning orqa toomonida joylashgan va

k o‘z kosasining medial devorini xosil qilishda qatnashadi. chetki yuzasida joylashgan egatcha (sulcus lacrimalis) .yuqori jağ suyagining chuqurchasi fossa sacci lacrimalis -ni xosil qiladi. Pastki va oldingi tomondan k o‘z yoshi suyagi yuqorigi jağ suyagiining peshona o‘siqi bilan, orqa ğalvir suyagining ko’z kosasiga qaragan plastinkasi, yuqoridan peshana suyagi bilan birlashib turadi. Ko‘z yoshi suyagi (os lacrimale). A–tashqi yuzasi. 1–hamulus lacrimalis; 2–fossa sacci lacrimalis; 3–crista lacrimalis posterior; 4– sulcus lacrimalis. B–ichki yuzasi. 1–margo anterior. Y o n o q s u y a g i ( os zygomaticum , 92 - ) yuz suyaklari orasida eng qattig‘i bo‘lib, kallaning yuz qismini miya bo‘lagiga nisbatan mustahkamlab turadi. Yonoq suyagi chaynov muskulining keng sathini hosil qiladi. Bu suyak lunj va ko‘zga qaragan ikkita plastinkadan iborat bo‘lib, o‘zaro ko‘z osti chakkasi (margo infraorbitalis) orqali qo‘shiladi. Yonoq suyagining joylashgan joyiga qarab uchta yuza va ikkita o‘siq tafovut qilinadi. Yonoq suyaklari (os zygomaticum). A-tashqi yuzasi. 1–facies lateralis; 2–processus frontalis; 3–foramen zygomaticofaciale; 4–processus temporalis. B–ichki yuzasi. 1–processus

temporalis; 2–facies temporalis; 3–processus frontalis; 4–facies orbitalis; 5– foramina zygomaticoorbitalia. Facies lateralis to‘rt qirrali yulduz shaklida bo‘lib, unda do‘mboq – tuber malare bor. Orqa yuzasi (facies temporalis) silliq bo‘lib, shu nomli chuqurchaga qarab turadi. Uchinchi yuzasi facies orbitalis ko‘z kosasining devorini hosil qilishda qatnashadi. Peshona o‘sig‘i – processus frontalis peshona suyagining yonoq o‘sig‘idagi ponasimon suyak qanoti bilan qo‘shilib turadi. Chakka o‘sig‘i – processus temporalis chakka suyagidagi processus zygomaticus bilan qo‘shilib, yonoq ravog‘i – arcus zygomaticus ni hosil qiladi. Pastki jag‘ ( mandibula,9 3- ) kalla suyaklari ichida harakatchanligi, ya’ni chakka suyaklariga bir juft bo‘g‘im tuzib qo‘shilishi bilan farq qiladi. Pastki jag‘da tishlar o‘rnashgan gorizontal qism tanasi – corpus mandibulae va ikkita vertikal joylashgan shox – rami mandibulae bor, ana shu shoxlar vositasida bo‘g‘im hosil bo‘ladi va chaynov muskullari yordamida pastki jag‘ harakatlanadi. A Pastki jag‘ (mandibula). Tashqi yonboshidan ko‘rinishi. 1–foramen mentale; 2–juga alveolaria, lingula mandibulare; 4–incisura mandibulae; 5–foramen mandibulae; 6–processus coronoideus; 7–caput mandibulae; 8–collum; 9–processus condylaris; 10–ramus mandibulae; 11– tuberositas masseterica; 12–angulus mandibulae; 13–canalis mandibulae; 14– corpus mandibulae.

B .mandibula. Ichki yuzasi. 1–fossa digastrica; 2–fovea submandibularis; 3–tuberositas pterygoidea; 4– sulcus mylohyoideus; 5–fovea sublingualis; 6–spina mentalis; 7–linea mylohyoidea; 8–lingula mandibulae; 9–foramen mandibulae; 10–angulus mandibulae. Pastki jag‘ tanasi shoxlar bilan burchak (angulus mandibulae) hosil qilib qo‘shiladi. Pastki jag‘ burchagining tashqi yuzasiga chaynov muskuli yopishadi va natijada g‘adir-budurlik – tuberositas masseterica vujudga keladi, ichki yuzasida esa medial qanotsimon muskul (m. pterygoideus medialis) yopishadigan g‘adir- budur (tuberositas pterygoidea) bor. Ana shu chaynov muskullarining vazifasiga va yoshiga qarab pastki jag‘ burchagi o‘zgarib turadi. Jumladan, chaqaloqlarning pastki jag‘ burchaklari taxminan 150 o bo‘lsa, o‘rta yoshdagi odamlarda 130–110 o gacha kamayadi. Yoshi ulg‘aygan qari odamlarning tishlari tushib ketishi bilan chaynov muskullari birmuncha bo‘shashadi. Natijada pastki jag‘ burchagi yassilana borib, chaqaloq bolalarning pastki jag‘iga o‘xshab qoladi. Pastki jag‘ning yuqori chekkasida tish katakchalari – alveoli dentales bo‘lib, ularni to‘siqlar – septa interalveolaria bir-biridan ajratib turadi. tishlar katakchalarining bo‘rtib chiqqan tashqi yuzasiga juga alveolaria deyiladi. Tananing pastki chekkasi yumaloq va qalinroq bo‘ladi. U pastki jag‘ning asosi basis mandibulae deb yuritiladi. Pastki jag‘ tanasining old yuzasi qoq o‘rtasida iyak do‘mbog‘i (protuberantia mentale) va uning ikki yonboshida engak do‘mboqchasi – tuberculum mentale bo‘lsa, lateral yuzadan I–II kichik jag‘ tishlarining teri ostida iyak teshigi (foramen mentale) ko‘rinib turadi. Bu teshikdan qon tomir va nervlar

o‘tadi. Pastki jag‘ tanasining ichki yuzasida qiltanoq do‘mboq – spina mentalis bo‘lib, uning ikki tomoniga fossa digastricae chuqurchasi (qo‘sh qorinli muskulning oldingi qorinchasi) yopishadi. Chuqurchadan yuqoriroqda, lateral tomonda til osti bezi joylashadigan chuqurcha – fovea sublingualis bo‘ladi. Pastki jag‘ shoxlari – ramus mandibulae tanasidan ikki tomonga o‘tmas burchak hosil qilib tarmoqlanadi. Uning ichki yuzasida pastki jag‘ teshigi – foramen mandibulae bor, pastki jag‘ kanali – canalis mandibulae ana shu teshikdan boshlanadi. Pastki jag‘ shoxi yuqorida ikkita o‘siq bilan tugaydi: bularning oldingi tojsimon o‘sig‘i – processus coronoideus chakka muskulining ta’sirida vujudga kelgan bo‘lsa, orqa tomondagi o‘siq – bo‘g‘im o‘sig‘i – processus condylaris sifatida silliq boshcha bo‘lib tugaydi va chakka suyagining bo‘g‘im chuqurchasiga kirib turadi. T i l o s t i s u y a g i (os hyoideum, 94- ) pastki jag‘ bilan hiqildoq o‘rtasida (til ostida) joylashgan. U taqa kabi bukilgan bo‘lib, o‘rta qismi, tanasi – corpus va katta-kichik ikki juft shoxi (cornu majus et minus) bor, ular tanasi bilan tog‘ay orqali birlashadi. Faqat 50 yoshdan keyin suyaklanadi. 94- . Til osti suyagi (os hyoideum). Tepa yuzasi. 1–corpus; 2–cornu minus; 3–cornu majus. KALLA SUYAKLARINING BIRLASHUVI TO‘G‘RISIDA MA’LUMOT Kallaning ayrim suyaklari, ayniqsa uning qopqog‘ini tashkil qilgan suyaklar (chakka suyagining palla qismidan tashqari tashqari) o‘zaro tishli choklar – sutura serrata hosil qilib qo‘shiladi. Turlicha birlashgan bu suyaklarning chekkalari

kungurador bo‘lib, bir suyakning tishlari ikkinchi suyakning tishchalari orasidagi kamgakka kirib turadi. Chakka suyagining pallasi qiyiq bo‘lib, baliq tangasi yoki cherepitsa singari tepa suyakning chekkasiga yopishib, bir oz yopib turadi va tangasimon chok – sutura squamosani hosil qiladi. Kallaning yuz qismidagi suyaklar bir-biriga tep-tekis chekkalari (sutura plana) bilan tegib birlashadi. Ayrim choklar maxsus nom bilan yoki birlashadigan ikki suyakning nomi bilan ataladi. Masalan, sutura frontalis, sphenoparietalis va hokazo. Bundan tashqari, maxsus nomli choklar ham bo‘ladi. Jumladan peshona suyagi bilan tepa suyaklar o‘rtasidagi tojsimon chok – sutura lamboidea, ikkala tepa suyak orasidagi sagittal chok – sutura sagittalis. Kalla asosini hosil qiladigan suyaklar bir-biri bilan tolali tog‘ay vositasida birlashadi – synchondrosis petooccipitalis. Chakka suyagining piramidasimon qismi bilan ensa suyagining pars basilaris orasida birlashishi shular jumlasidandir. Ular bosh suyagining takomil etishidan qolgan tog‘aylar bo‘lib, suyaklar o‘rtasidagi oraliqlarni to‘ldirib turadi. Ba’zi odamlarda doimiy choklardan tashqari har doim uchramaydigan qo‘shimcha choklar ham bo‘ladi. Bu choklar peshona suyagi pallasining o‘rtasida uchraydi va uni ikki bo‘lakka ajratib turadi. BUTUN KALLA Kalla skeletining yuz qismida tepa tomondan peshona qismi, bir juft ko‘z kosasi va ular o‘rtasida, pastroqda joylashgan burun bo‘shlig‘ining noksimon shakldagi kirish teshigi (apertura piriformis nasi) ni ko‘ramiz. Burun teshigining lateral tomonidan, yuqori jag‘ning oldingi yuzasida o‘siq – processus alveolaris va bu o‘siqda joylashgan tishlar ko‘rinadi. Ko‘z kosasining lateral devori yonoq suyagidan iborat. Bu suyak tepa tomondan peshona suyagi va pastki tomondan yuqori jag‘ suyaklari bilan chok hosil qilib birlashib turadi. Yuz qismining pastki bo‘lagini pastki jag‘ suyagi va unda

joylashgan tishlar tashkil qiladi. Pastki jag‘ suyagi kallaning asosiga bo‘g‘im hosil qilib qo‘shilgan. Ch a k k a - p a s t k i j a g‘ b o‘g‘i m i ( articulatio temporo- mandibularis ,95- ). Pastki jag‘ suyagining (mandibula) ikki tomonida bo‘g‘im o‘sig‘i uchidagi boshcha bilan chakka suyaklaridagi bo‘g‘im chuqurchasi – fossa mandibularis o‘rtasida hosil bo‘lgan bo‘g‘im kombinatsiyalangan bo‘g‘imlar turkumiga kiradi. Chunki o‘ng va chap tomondagi bo‘g‘imlar ayni vaqtda birgalikda bir xil harakatni bajaradi. Chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imi (articulatio temporo-mandibularis). Tashqi ko‘rinishi. 1–arcus zygomaticus; 2– lig.laterale; 3–lig.stylomandibulare. Pastki jag‘ning bo‘g‘im chuqurchasi va boshchalari fibroz tolali tog‘ay bilan qoplangan. Bo‘g‘im bo‘shlig‘i esa ustma-ust joylashgan fibroz tog‘ay plastinkasi (disk) – discus articularis bilan ikki bo‘lakka ajraladi. Disklarning chetlari bo‘g‘im xaltachasiga mustahkam yopishib ketganligidan bo‘laklar o‘zaro tutashmaydi. Disklarning ikki cheti baland, o‘rtasi chuqur bo‘ladi. Shu sababli bo‘g‘im boshchasi chuqurchaga moslashgan sari pastki jag‘ harakati osonlashadi. Pastki jag‘ bo‘g‘imi yonoq o‘sig‘i – processus zygomaticus orqali pastki jag‘ bilan bo‘yin o‘rtasida tortilgan asosiy boylam (ligamentum laterale), ponasimon suyak bilan pastki jag‘ oralig‘ida joylashgan boylam – ligamentum sphenomandibulare, pastki jag‘ bilan chakka suyagining bigizsimon o‘sig‘i (ligamentum stylomandibulare) oralig‘ida tortilgan boylamlar vositasida mustahkamlangan. Pastki jag‘ bo‘g‘imi do‘ngli bo‘g‘imlar guruhiga kiradi.

Ko‘z kosasi ( orbita ,96- ) bir juft bo‘lib, to‘rt burchakli piramidaga o‘xshash bo‘shliqdan iborat. Piramidaning asosi – og‘zi oldinga, uchi esa orqaga (miya bo‘shlig‘i tomoniga) va medial tomonga qarab joylashgan. Ko‘z kosasining medial, lateral, yuqori va pastki devorlari bor. Ko‘z kosasining medial devori – paries medialis ni yuqori jag‘ suyagining peshona o‘sig‘i – processus frontalis, ko‘z yoshi suyagi, g‘alvir suyakning lateral plastinkasi, ponasimon suyak tanasi (ko‘ruv kanalidan oldingi qismi) hosil qiladi. 96- . Ko‘z kosasi (orbita) va qanot- tanglay chuqurchasi (fossa pterygopalatina). 1–sinus maxillaris; 2–canalis infraorbitalis; 3–sulcus infraorbitalis; 4–sutura lacrimomaxillaris; 5–crista lacrimalis posterior; 6–os lacrimale; 7– sutura frontolacrimalis; 8–sutura frontoethmoidalis; 9–foramen ethmoidale anterius; 10–facies orbitalis maxillae; 11– foramen ethomidale posterius; 12–os sphenoidale; 13–canalis opticus; 14–lamina orbitalis ossis ethmoidalis; 15–sutura ethmoideomaxillaris; 16–processus orbitalis ossis palatini lamina perpendicularis; 17–canalis pterygoideus; 18–foramen sphenopalatinum. Lateral devori – paries lateralis ponasimon suyakning katta qanotida ko‘z kosasiga qaragan qismi va yonoq suyagidan hosil bo‘lgan. Yuqori devori yoki orbitaning tomi peshona suyagining ko‘z kosasiga qaragan qismidan va ponasimon suyakning kichik qanotidan vujudga kelgan. Pastki devori paries inferior yoki tubi yuqori jag‘ va yonoq suyaklaridan tashkil topgan, bundan tashqari, orqa tomondan tanglay suyagining o‘sig‘i – processus orbitalis ham qatnashadi. Ko‘z kosasining uchida miya bo‘shlig‘iga ochiladigan ikkita teshik bor, ulardan biri lateral tomonda joylashgan ko‘z kosasining tepa tomondagi yorig‘i – fissura orbitalis superior

bo‘lsa, ikkinchisi medial tomonda joylashgan yumaloq shakldagi ko‘rish kanali – canalis opticus dir. Ko‘z kosasining lateral va pastki devorlari o‘rtasidagi burchakda qanot-tanglay va chakka osti chuqurchalariga ochiladigan pastki yoriq (fissura orbitalis infterior) joylashgan. Ko‘z kosasining oldingi medial devori tomonida ko‘z yoshi xaltasining chuqurchasi – fossa sacci lacrimalis pastda burun-ko‘z yoshi kanali – canalis nasolacrimalis ga aylanib, burunning pastki yo‘li – meatus nasi inferior ga ochiladi. Peshona suyagining g‘alvir suyak bilan birlashgan chokida ikkita teshik ko‘rinib turadi, oldingi teshik foramen ethmoidale anterior miya bo‘shlig‘iga, orqadagi teshik – foramen ethmoidale posterior burun bo‘shlig‘iga ochiladi. Ko‘z kosasining pastki devorida joylashgan kanal – canalis infraorbitalis yuz qismiga ochilgan bo‘ladi. Burun bo‘shlig‘i (cavitas nasi, 97) yuzning o‘rtasida (markaziy qismida) joylashgan bo‘lib, uni yuqoridan kalla bo‘shlig‘i, ikki yonidan ko‘z kosalari va yuqoridan jag‘ suyagi bo‘shliqlari, pastdan og‘iz bo‘shlig‘i o‘rab turadi. Burun bo‘shlig‘i to‘siq – septum nasi osseum bilan ikkiga bo‘linadi. Burun to‘sig‘i ko‘pincha chapga qiyshayib joylashadi. U g‘alvir suyakning vertikal plastinkasi va dimog‘ 97- . Burun bo‘shlig‘ining yonbosh devori (cavum nasi)yu 1–meatus nasi inferior; 2–meatus nasi medius; 3–meatus nasi superior; 4–foramen sphenopalatinum; 5–sinus sphenoidalis; 6–apertura sinus sphenoidalis; 7–orqa katakchalar teshigi; 8–concha nasalis superior; 9– lamina cribrosa; 10–sinus frontalis; 11–spina nasalis; 12–oldingi katakchalar teshigi; 13–infundibulum; 14–processus uncinatus ossis ethmoidalis; 15–hiatus labyrinti ethmoidalis; 16–concha nasalis

inferior; 17–canalis nasalacrimalis; 18–canalis incisivus. suyagidan, peshona suyagining spina nasalis va crista sphenoidalis laridan iborat bo‘lib, burun to‘sig‘ining oldingi qismi burunning uchigacha bormay, uni tog‘ay to‘ldirib turadi. Burun to‘sig‘i pastda tepa jag‘ va tanglay suyaklarining cristae nasalis qismiga yopishadi. Burun bo‘shlig‘ining lateral devori jag‘ suyagining tanasi va peshona o‘sig‘i, ko‘z yoshi suyagi, g‘alvir suyak, tanglay suyagining perpendikulyar plastinkasi, ponasimon suyakning medial plastinkasi va pastki burun chig‘anog‘idan hosil bo‘ladi. Burun bo‘shlig‘ining yuqori devorini g‘alvir suyakning g‘alvirsimon plastinkasi, ponasimon va tanglay suyaklarining ponasimon o‘siqlari, qisman peshona suyagi hosil qiladi. Burun bo‘shlig‘ining tubi – qattiq tanglay (palatum osseum), yuqori jag‘ning tanglay o‘sig‘i (processus palatinus) bilan tanglay suyakning gorizontal plastinkasi (lamina horizontalis) dan vujudga kelgan. Burun bo‘shlig‘idan turtib chiqqan uchta chig‘anoq bo‘shliqni uch yo‘lga bo‘ladi. Burun bo‘shlig‘ining yuqori yo‘li – meatus nasi superior ga g‘alvirsimon suyakning orqa kataklari (cellulae ethmoidalis posterior) va ponasimon suyakning tanasidagi bo‘shlig‘i (sinus sphenoidalis) ochiladi. o‘rta yo‘l (meatus nasi media) ga g‘alvirsimon suyakning o‘rta va oldingi havo saqlaydigan (cellulae ethmoidalis mediae et anterior) kataklari, peshona suyagi g‘ovagi (sinus frontalis) qo‘shilib turadi. Burun bo‘shlig‘ining pastki yo‘liga (meatus nasi inferior) ko‘z yoshi-burun kanali (canalis nasolacrimalis) ochiladi. Burun bo‘shlig‘i kallaning yuz qismiga noksimon teshik (apertura piriformis nasi) orqali ochilsa, orqa tomondan halqumning burun qismiga ikkita teshik – xoanalar orqali qo‘shiladi. O g‘ i z b o‘ sh l i g‘ i ( cavum oris ) da suyak devorlari kamroq bo‘lib, yuqori devorini qattiq tanglay hosil qiladi (98- ).

98- . Qattiq tanglay (palatum osseum) – pastdan ko‘rinishi. 1–spina nasalis; 2–sutura palatina transversa; 3–foramina palatina minora; 1–processus palatinus maxillae; 5–sutura incisiva; 6–os incisivum; 7–foramen incisivum; 8–sutura palatina mediana; 9– processus alveolaris maxillae; 10– foramen palatinum majus; 11– lamina horizontalis. Og‘iz bo‘shlig‘ining ikki yonboshi va oldingi devori yuqori jag‘ suyaklarining alveolyar o‘siqlaridan, pastki jag‘ning alveolyar chekkasi bilan tanasidan va tishlardan tashkil topgan. Og‘iz bo‘shlig‘ining tubi muskullardan tuzilgan. Og‘iz bo‘shlig‘ining orqa tomonidan tashkil topgan tanglay suyagi gorizontal plastinkasining ikki tomonida katta-kichik teshikchalar joylashgan. Ch a k k a ch u q u r ch a s i n i ( fossa temporalis , 99- ) orqa va tepadan chakkaning pastki chizig‘i – linea temporalis inferior, old tomondan yonoq suyagi, pastdan ponasimon suyakning katta qanotidagi qirra, yonoq ravog‘i (arcus zygomaticus) chegaralaydi. Chuqurchani shu nomli chaynov muskuli to‘ldirib turadi. Ch a k k a o s t i ch u q u r ch a s i ( fossa infratemporalis , 99- ) ning oldingi chegarasini yuqori jag‘ va yonoq suyaklarining pastki qismlari, lateral devorchasini yonoq, pastki jag‘ o‘simtasi, yuqoridan ponasimon suyak katta qanotining yuzasi va chakka suyak pallasining ozgina bo‘lagi tashkil qiladi. Chakka osti chuqurchasi chakka chuqurchasi bilan qirra (crista infratemporalis) orqali ajraladi. Q a n o t - t a n g l a y ch u q u r ch a s i ( fossa pterygopalatina ,99- ) oldingi tomondan yuqori jag‘ bilan orqa tomondagi ponasimon suyakning o‘sig‘i orasida joylashgan. Medial devorchasini tanglay suyagining vertikal plastinkasi tashkil

qiladi va uni burun bo‘shlig‘idan ajratib turadi. Lateral tomondan chuqurcha chakka osti chuqurchasiga yoriqcha – fissura pterygomaxillaris orqali qo‘shiladi. Chuqurchaning pastki bo‘lagi torayib, shu nomli kanalni hosil qiladi va tanglayga (og‘iz bo‘shlig‘iga qaralsin) ochiladi. Qanot-tanglay bo‘shlig‘i burun bo‘shlig‘iga foramen sphenopalatinum orqali, kalla bo‘shlig‘i bilan foramen rotundum orqali, ko‘z kosasiga fissura orbitalis inferior yordamida, og‘iz bo‘shlig‘iga canalis palatinus major orqali va kalla asosiga canalis pterygoideus yordamida tutashib turadi. 99- . Chakka chuqurchasi (fossa temporalis), chakka osti chuqurchasi (fossa infratemporalis), qanot-tanglay chuqurchasi (fossa pterygopalatina). Yonoq ravog‘i kesilgan. 1–foramina alveolaria; 2–foramen sphenopalatinum; 3–fissura orbitalis inferior; 4–sutura sphenozygomatica; 5–sutura sphenosquamosa; 6–ala major; 7– squama ossis temporalis; 8–crista infratemporalis; 9–fossa infratemporalis; 10–fossa pterygopalatina; 11–lamina lateralis processus pterygoideus; 12–processus pyramidalis ossis palatini; 13–hamulus pterygoideus. Kalla skeletiga yuqoridan qaraganda tishsimon chok (sutura denta) ning bir necha turlarini ko‘rish mumkin, jumladan peshona suyagi bilan tepa suyaklar ensa suyagi orasida lambdasimon chok bo‘lsa, ikkita tepa suyak orasida (o‘rta chiziqda) sagittal chok ko‘rinadi.

Kalla suyagi tubining sirti ( basis cranii externa ,100- ), oldindan yuz qismi suyaklarining (pastki jag‘dan tashqari) pastki yuzalari hamda kallaning miya bo‘limi suyaklari yig‘indisidan tuzilgan. Kalla suyagi tubi oldingi tomondan yuqori jag‘da joylashgan kurak tishlar bilan, orqa tomondan yuqori ensa qirrasi bilan, lateral tomondan chakka suyak osti qirrasi, so‘rg‘ichsimon o‘siqlar bilan chegaralangan. Kalla suyagi tubining sirti uchta (oldingi, o‘rta va orqa) bo‘lakka ajratib o‘rganiladi. Oldingi bo‘lagi yuqori jag‘ning alveolyar o‘sig‘i va qattiq tanglaydan tuzilgan. Qattiq tanglayning orqa tomonida, alveolyar o‘siqlar yaqinida (ikkala tomonida) teshikchalar (canalis palatinus major et minor) ko‘rinib turadi. Kalla suyagi tubi sirtining o‘rta bo‘lagi oldingi tomonida xoana bo‘lib, dimog‘ suyagi orqali ikkita bo‘lakka (xoanaga) bo‘linadi, kalla suyagi tubining orqa bo‘lagida katta teshik – foramen magnum joylashgan. Bundan tashqari, piramida tanasi bilan ensa va ponasimon suyaklarning tanalari orasida noto‘g‘ri shaklli “yirtiq” teshik – foramen lacerum, chakka suyagi piramidasining pastki yuzasida uyqu arteriyasi kanalining tashqi teshigi – foramen caroticum externum, ovalsimon teshik – foramen ovale va orqa teshikchalar – foramen spinosum ko‘rinib turadi. Kalla suyagi tubining tashqarisi ensa suyagidan katta teshikka, ya’ni umurtqa kanaliga ochiladi. Bularning ikki yonboshida birinchi bo‘yin umurtqasi bilan bo‘g‘im hosil qilib birlashadigan bo‘g‘im do‘mboqchalari – condylus occipitalis va ularning orqalarida orqa chuqurchalari – fossa condylaris, til osti nerv kanali – canalis nervi hypoglossi joylashgan. Ensa suyagi bilan chakka suyak piramidasidagi chuqurchalar qo‘shilib, bo‘yinturuq teshigi – foramen jugulare ni hosil qiladi. Ana shu teshikning lateral tomonida yuz nervining foramen stylomastoideum teshigi, quloqning tashqi teshigi – meatus acusticus externus va turli yoriqchalar joylashgan.

100- . Kalla suyagi tubining sirti (basis cranii externa). 1–protuberantia occipitalis externa; 2–linea nuchae superior; 3–linea nuchae inferior; 4–crista occipitalis externa; 5–fissura petrooccipitalis; 6–processus mastoideus; 7– tuberculum pharyngeum; 8– synchondrosis sphenooccipitalis; 9–foramen spinosum; 10–foramen lacerum; 11–foramen ovale; 12– lamina lateralis processus pterygoidei; 13–fossa infratemporalis; 14–lamina medialis processus pterygoidei; 15 crista infratemporalis; 16–choanae; 17–lamina horizontalis ossis palatini; 18–processus palatinus; 19–sutura palatina mediana; 20– sutura palatina transversa; 21– maxilla; 22–spina nasalis posterior; 23–vomer; 24–sutura zygomaticomaxillaris; 25–arcus zygomaticus; 26–sutura sphenosquamosa; 27–fossa scaphoidea; 28–tuberculum articulare; 29–fossa mandibularis; 30–processus styloideus; 31– foramen caroticum externum; 32– foramen stylomastoideum; 33– fossa jugularis; 34–incisura mastoidea; 35–condylus occipitalis; 36–sutura lambdoidea; 37–foramen magnum. Kalla suyagi tubining ichi ( basis crani interna , 101- ) ni kallani gorizontal yoki sagittal qilib kesgandagina ko‘rish mumkin. Kalla suyagi tubining ichi old, o‘rta va orqa chuqurchalarga ajraladi. Kalla suyagi tubining oldingi va o‘rta chuqurchalarida bosh miya yarimsharlari joylashsa, orqa chuqurchasida esa miyacha turadi.

Kalla suyagining oldingi chuqurchasi – fossa cranii anterior peshona suyagining ko‘z kosasi qismi, g‘alvir suyagining g‘alvir plastinkasi, ponasimon suyakning kichik qanotlari va tanasining bir qismidan tashkil topgan. Oldingi chuqurchada miya yarimsharining peshona qismi joylashgan. G‘alvir suyakning plastinka qismi chuqurroq bo‘lib, unda hid bilish nervi tarmoqlarining burun bo‘shlig‘iga o‘tadigan teshikchalari bor. Oldingi chuqurcha ponasimon suyak kichik qanotlarining orqa chekkasi bilan o‘rta chuqurchadan chegaralanib turadi. Kalla suyagining o‘rta chuqurchasi – fossa cranii media oldingi chuqurchasidan hiyla chuqur bo‘lib, o‘rta qismi ponasimon suyakdan turk egari bilan ikki bo‘lakka ajralgan. Unda miya yarimsharining chakka qismlari joylashgan. O‘rta chuqurcha ponasimon suyakning tanasi va katta qanotlaridan, piramidaning oldingi yuzasi va chakka suyagining palla qismidan tuzilgan. 101- . Kalla suyagi tubining ichki yuzasi (basis cranii interna). 1–squama ossis occipitalis; 2– foramen magnum; 3–canalis hypoglossi; 4–foramen jugulare; 5–sulcus sinus petrosi inferioris; 6–porus acusticus internus; 7–fissura petrooccipitalis; 8– foramen spinosum; 9–foramen ovale; 10–foramen lacerum; 11–foramen rotundum; 12–ala major; 13–fossa hypophysialis; 14–canalis opticus; 15–tuberculum sellae; 16–sulcus chiasmatis; 17–pars orbitalis ossis frontalis; 18–crista galli; 19–foramen caecum; 20–lamina cribrosa; 21– lingula sphenoidale; 22–sutura sphenofrontalis; 23–ala minor; 24– dorsum sellae; 25–sulcus caroticus; 26–synchondrosis sphenooccipitalis; 27–impressio trigemini; 28–clivus; 29–fissura petrosquamosa; 30–sulcus petrosus superior; 31–sulcus sigmoideus; 32–canalis condularis; 33–crista occipitalis interna.

Turk egarining old tomonida joylashgan egatcha – sulcus chiasmatis ikkala tomonda ko‘rish kanallari – canalis opticus ga boradi. Kallaning chuqurchasida ko‘z kosasining yuqori yoriqchasi (fissura orbitalis superior), dumaloq (foramen rotundum), ovalsimon (foramen ovale), yirtiqsimon (foramen lacerum) va orqa (foramen spinosum) teshiklar joylashgan. O‘rta chuqurchaning orqa chegarasi piramidaning yuqori chekkasi bilan turk egarining suyanchig‘idan hosil bo‘lgan. Kallaning orqa chuqurchasi (fossa cranii posterior) yuqorida qayd qilingan ikkala chuqurchaga nisbatan chuqur va kengroq bo‘lib, ensa suyagi, chakka suyagi va chakka suyagi piramidasining orqa yuzasi, ponasimon suyak tanasining orqa bo‘lagi va tepa suyakning orqadagi pastki burchagidan tashkil topgan. Orqa chuqurchadan katta teshik (foramen magnum), til osti nervi kanali (canalis hypoglossi) , bo‘yinturuq teshigi (foramen jugulare) va piramidaning orqa yuzasida joylashgan quloqning ichki teshiklari (porus acusticus va foramen mastoideum) ko‘rinadi. KALLA SUYAKLARI ONTOGENEZI Odam kallasi embrion taraqqiyotining boshlanish davrida orqa tor - chorda dorsalis – ning yuqori uchidan rivojlanadi . Bu paytda bosh miya mezenxima pardasi bilan o’ralib , kalla yoki biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan kallani paydo qiladi. Ona qornidagi hayotning ikkinchi oyida mezenxima pardasi(hujayralari) tog’ay to’qimaga aylana boshlaydi. Tog’ay to’qima plastinkalari xordaning oldiga yaqin joyidan va uning ikkala tomonidan hosil bo’ladi. Bular asta- sekin qo’shilib xordani o’z ichiha oladi va kalla tog’ay negizini vujudga keltiradi. Tog’ay plastinkalarida bosh miya nervlarining chiqib ketishi uchun teshiklar bo’ladi. Tog’ay faqat kallaning tubida davom etadi. , kalla qopqog’I

esa faqat biriktiruvchi to’qima pardasi bilan qoplangan Bu parda keyinchalik to’g’ridan- to’g’ri rivojlanib ketadi. Taraqqiyotning uchinchi oyi irinchi yarmida tog’ay kalla yaxshi rivojlanadi: bu vaqtda hidlash organining kapsulasi , korish organlari turadigan chuqurchalar , eshituv organlari kapsulalari va ensa sohasi aniq tafovut qilinadi.Bular hammasi o’zaro birlashib , yaxlit kallani hosil qiladi. Kallaning yuz qismi esa jabra yoki juft vistseral varoqlardan rivojlanadi. Ulardan birinchi jufti pastki jag’ ravog’I bo’lsa , ikkinchisi til osti ravog’idir. Qolgan uchinchi, to’rtinchi va beshinchi juftlari jabra ravoqlari nomi bilan ataladi. Pastki jag’ ravog’idan keyinchalik yuqori va pastki jag’, o’rta quloq suyakchalari (bolg’acha, sandon, uzangi) rivojlanadi. Til osti suyagining tanasini bir qismi ( kichik shoxchalari bilan ) uchinchi vistseral ravoqdan , tanasining qolgan qismi va katta shoxlar , qolgan to’rtinchi va beshinchi jabra ravoqlaridan hiqildoq tog’aylari (kallaga aloqasi yo’q) rivojlanadi. Odamning kalla suyaklari o’zining rivojlanishiga qarab uch gruppaga bo’linadi. 1.Bosh miya pardasi( kapsula) ni paydo qiladigan suyaklar : a) qo’shuvchi to’qima asosida rivojlanadigan – kalla qopqog’I suyaklari; tepa , peshona suyaklari, ensa suyagining pallasi, chakka suyagining palla va nog’ora bo’laklari parda davrining suyaklanish davriga ( tog’ay davrisiz ) o’tadi . b) tog’ay asosida rivojlanadigan kallaning saosiy suyaklari - ponasimon suyak (qanotsimon o’siqning medial plastikasidan tashqari ) ensa suyagining tanasi va yon bo’laklari , chakka suyagining toshsimon qismi va so’rg’ichsimon o’sig’i . Binobarin , bu xildagi suyaklar oldin parda davrini o’tab, so’ngra tog’ay davriga o’tadi. Keyinchalik tog’aylardan suyaklanish boshlanadi. 2. Burun kapsulasiga bog’lanib rivojlanadigan suyaklar: a) birlamchi suyaklar, ya’ni qo’shuvchi to’qima asosida vujudga keladigan ko’z yoshi , burun, dimog’ suyaklari ; b)ikkilamchi suyaklar, ya’ni tog’ay asosida rivojlangan g’alvir suyak, burunning pastki chig’anog’I;

3. Jabra ravoqlaridan rivojlanadigan suyaklar: a) xarakatsiz suyaklar – yuqori jag’ , tanglay va yonoq suyagi; b)xarakatchan suyaklar – pastki jag’, til osti va eshituv suyaklari (bolg’acha , sandon, uzangi) Shunday qilib, bosh miya kapsulasidan rivojlangan suyaklar kallaning miya qismini tashkil qilsa, qolgan ikki gruppadan taraqqiy qilgan suyaklar , g’alvir suyakdan tashqari kallaning yuz qismi suyaklarini hosil qiladi CHAQALOQ KALLASI Chaqaloq kallasining skeleti (yonboshdan ko‘rinishi). 1–tuber frontale; 2–os nasale; 3–os lacrimale; 4–os zygomaticum; 5– maxilla; 6–mandibula; 7–anulus tympanicus; 8–squama temporalis; 9– pars lateralis ossis occipitalis; 10– fonticulus mastoideus; 11–squama occipitalis; 12–fonticulus posterior; 13–tuber parietale; 14–fonticulus anterior; 15–fonticulus sphenoidalis; 16–ala major. Chaqaloq kallasining skeleti (tepadan ko‘rinishi). 1–tuber frontale; 2–sutura frontalis; 3–sutura coronalis; 4– fonticulus anterior; 5–tuber parietale; 6–fonticulus posterior.

Chaqaloq kallasining miya bo‘limi yuz bo‘limiga qaraganda kattaroq bo‘ladi. Kalla tubi kalla qopqog‘iga nisbatan kechroq takomil etadi, ko‘z kosalari kattaroq bo‘ladi. Chaqaloqlarda dastlab suyaklanish nuqtalari bir-biridan keng, biriktiruvchi to‘qima plastinkalari bilan ajratilgan bo‘lib, uzoq saqlanadi. Suyaklangan kalla qopqog‘ining ushbu sohalari parda bilan qoplangan va suyaklanmagan bo‘lib, ko‘pincha choklar o‘zaro kesishgan qismlardagina kuzatiladi. Kalla qopqog‘ining ana shunday yumshoq (suyaklanmagan) joylari liqildoq (fonticulus) nomi bilan ataladi. Chaqaloq kallasida quyidagi liqildoqlar bo‘ladi: 1. R o m b sh a k l i d a g i p e sh o n a l i q i l -d o g‘ i – fonticulus anterior toj, sagittal va peshona choklari orasida joylashgan (uzunligi 3,5 sm gacha, ko‘ndalang o‘lchami taxminan 2,5 sm) bola ikki yoshga to‘lganda suyaklanib yopiladi. 2. U ch b u r ch a k sh a k l i d a g i e n s a l i q i l- d o g‘ i – fonticulus posterior sagittal chokning orqa tomonida joylashadi, ya’ni oldindan ikkala tepa suyaklari, orqadan ensa suyagining pallasi bilan chegaralanadi. Bolaning ikki oyligida bekilib ketadi. 3. Y o n l i q i l d o q l a r – fonticuli laterales to‘rtta bo‘lib, kallaning har bir yonida bir juftdan joylashadi. Ularning oldingisiga – fonticulus sphenoidalis, orqadagisiga so‘rg‘ichsimon liqildoq –fonticulus mastoideus deyiladi. Fonticulus sphenoidalis tepa suyagining, angulus mastoideus peshona suyagi, ponasimon suyakning katta qanoti va chakka suyagining pallasi orasida bo‘ladi va bola 2–3 oyligida suyaklanib bitadi. Unga fonticulus mastoideus deyiladi. Fonticulus sphenoidalis tepa suyagining, angulus mastoideus ensa suyagining pallasi, chakka suyagi piramidasining o‘rtasida bo‘ladi. Chaqaloq kallasida choklar bo‘lmaydi. Kalla tubi suyaklari orasida esa tog‘ay plastinkalari bo‘ladi. Chaqaloqlarda chaynov funksiyasi yaxshi rivojlanmaganligi uchun jag‘ suyaklari unchalik takomillashmagan, pastki jag‘ ikki bo‘lakdan iborat, orasida tog‘ay plastinkasi bo‘ladi. Jag‘ suyaklarining alveolyar o‘siqlari bo‘lmaydi.

Bola kallasining tug‘ilgandan keyingi rivoji uch davrga bo‘linadi. Birinchi o‘sish davri – bola tug‘ilgandan keyin yetti yoshgacha davom etib, bu davrda kallaning ensa qismi tez o‘sib boradi. Ikkinchi o‘sish davri – yetti yoshdan to balog‘atga yetguncha (14–16 yoshgacha) davom etadi, bu davrda kalla bir qadar sekin o‘sadi. Uchinchi o‘sish davri – balog‘atga yetgan vaqtdan gavdaning umumiy suyaklanish davri tamom bo‘lguniga qadar (20–25 yoshgacha) davom etadi, bu vaqtda kallaning old qismi juda tez o‘sadi. KALLA SUYAGINING TUZILISHI HAQIDA IRQIY “NAZARIYA” TANQIDI . Kalla skeleti organizmda muhim vazifani bajaradigan markaziy nerv sistemasi , sezgi a’zolari , hazm va nafas olish a’zolariga bog’liq holda joylashgan . Har bir individning kalla suyagi sinchiklab tekshirilganda , uning tuzilishida ‘ziga xos turli xususiyatlarni ko’ramiz. Antropologiya fani kalla skeleti qopqog’ining shakli va hajmiga ko’ra uch turga bo’linadi: 1. Kalta kalla – brazitsefal ; 2. o’rtacha kalla – mezotsefal ; 3. uzun kalla – dolixotsefal Yuqorida ko’rsatib o’tilganidek , kalla turli shaklda bo’lib uning hajmlari bir xil bo’lmaydi . Kapitalistik mamlakatlarning olimlari kallaning hajmlariga qarab “oily” va “past” turlarga tafovut qiladilar. Bu xildagi nazariya kalta kallali odamlarni “past irqqa mansub” ekanligini, uzun kallali odamlar “oliy tabaqa” vakili ekanligini aniqlab bergan Kalla turlari haqidagi “nazariyani” II-jahon urushi davri boshlanishidan oldin nemis fashistlari ham keng qo’llaganlar. Ularning soxta ilmiy tushunchalariga ko’ra dolixotsefal kallalilar hammadan yuqori turishi lozim emish. Lekin odamlar o’rtasida rqiy belgilarni to’g’ri talqin etish uchun : avvalo irq bilan millat tushunchasi o’rtasidagi farqni anglash lozim. Irq ma’lum bir teritoriyada yashaydigan turkum odamlardagi morfologik belgilarning nasldan –

naslga o’tishi natijasida kelib chiqqn tabiiy tarixiy kategoriya , tabaqa hisoblanadi.Hozirgi zamon odamlari irqlarining turli davrda kelib chiqishiga qaramay , barcha xalqlar biologik , morfologik va fiziologik jihatdan bir xil, baravar o’smoqda. Irqning turli davrda kelib chiqishi odamlarning yashash sharoiti va taraqqiyotiga bevosta bog’liqdir. Ammo kun sayin xalqlarning o’zaro aloqlari kengayib borishi sababli irqiy farqlar asta-sekin yo’qolib bormoqda. Shunday qilib , fan irqning “oliy” yoki “past” tabaqaga ajratadigan hech qanday dalil yo’qligini isbotlab berdi. Millat ijtimoiy kategoriya urf-odatlar birligi majmuasidir. Shuning uchun biologic alomatlarga qarab siyosiy huquni , ya’ni ijtimoiy ustunlikni isbotlashga urininsh haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Buni anatomiya dalillari bilan isbotlash qyin emas. Barcha millatlar orasida turli kallaning bo’lishi ularning o’zaro yaqin ekanligini , hajmlarning kelib chiqishi bir xil , ya’ni neandertal avlodidan ekabligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, hamma millat orasida ham 53 – 61 sm diametrli kallasi bo’lgan odamlar borligini ko’rsatib o’tish lozim. Masalan, dunyoga tanilgan odamlarning kallasi ham kichkina ( 55 sm) bo’lgan. Dante kallasi uzunligi atigi 54 sm bo’lgan. Kalla miya bo’shlig’ining hajmi evolyutsion o’sish davrida atigi pitenantraddagi 900 sm kub hajmli pallagacha o’sib kattalashganligi ma’lum. BOSH MUSKULLARI Bosh muskullari mimika va chaynov muskullaridan tuzilgan. Mimika muskullari (104- ) o‘zining suyakdan boshlanib teriga yopishishi bilan boshqa muskullardan farq qiladi. Binobarin mimika muskullari qisqarib yuzda har xil o‘zgarish (holat) larni vujudga keltiradi. Bundan tashqari, mimika muskullari so‘zlash, chaynash jarayonida faol qatnashadi. Yuzning mimika muskullari aksariyat og‘iz, ko‘z, burun va quloq atrofida joylashib, ularning torayishi (sfinkterlar) yoki kengayishi (dilatatorlar) ni ta’minlaydi.

Kallaning tepa qismi kalla tepasi muskuli (m. epicranius) bilan qoplangan bo‘lib, ensa-peshona muskuli va aponevrozdan iborat. Ensa-peshona muskuli (m. occipito-frontalis) serbar va yupqa bo‘lib, uning muskul qismi peshona (venter frontalis) va ensada (venter occipitalis) joylashgan bo‘lsa, fibroz plastinka (aponevroz) bo‘lagi – galea aponeurotica epicranis ikki muskul o‘rtasida joylashib, kallaning tepa qismini qoplaydi. Ensa-peshona muskulining peshona muskul qismi (venter frontalis) qosh terisidan boshlanib, fibroz plastinkaga qo‘shiladi. Qisqarganda qosh ko‘tarilib, peshonada ajin paydo bo‘ladi. Ensa muskul (venter occipitalis) bo‘lagi esa ensa suyagining g‘adir-buduri – linea nuchae superior dan boshlanib, aponevrozga o‘tib ketadi. Qisqarganda aponevrozni orqaga tortadi. Aponevroz tepada bosh terisiga mustahkam birlashgan bo‘lib, kalla suyagiga yumshoq to‘qima orqali tutashadi. Shuning uchun kallaning aponevrozi osongina harakatlanuvchan bo‘ladi. Kalla aponevrozi ikki yonbosh tomonidan quloq atrofida joylashgan chakka-tepa muskuli –m. temporaparietalis dan iborat. Bu muskul oldingi – m. auricularis anterior, tepa – m. auricularis superior, orqa – m. auricularis posterior dan iborat bo‘lib, quloq suprasidan boshlanib, kalla aponevrozi ichiga qo‘shilib ketadi. Bu muskullar qoldiq sifatida uchraydi. F u n k s i y a s i. Ensa-peshona muskulining ensa qismi qisqarganda, aponevroz kalla terisini orqaga tortadi. Muskulning peshona qismi qisqarganda kalla terisi oldinga surilib, peshonada ajinlar paydo bo‘ladi, qosh ko‘tarilib, odamning hayronlik holatini yuzaga keltirishda qatnashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. occipitalis, a. auricularis posterior, a. temporalis superficialis, a. supraorbitalis. Takabburlik muskuli (m. procerus) peshona suyagining burun qismidan boshlanib, ikki qosh o‘rtasidagi teriga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarganda ikki qosh o‘rtasida ko‘ndalang ajin paydo bo‘lib, takabburlik (viqorlik) holati vujudga keladi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan.

Q o n t o m i r l a r i: a. angularis, a. frontalis. Ko‘zning aylana muskuli (m. orbicularis oculi) ko‘z kosasining atrofida joylashgan bo‘lib, uch qismdan iborat: ko‘z kosasi atrofida joylashgan qismi – pars orbitalis, qovoqlarda joylashgan qismi – pars palpebralis va ko‘z yosh qismi – pars lacrimalis dan tuzilgan. Pars orbitalis keng va qalinlashgan qism bo‘lib, peshona suyagining burun qismidan, tepa jag‘ suyagining peshona o‘sig‘i va ko‘z qovoqlarining medial qismidan boshlanadi. Muskulning tepa qismi bosh tepa muskulining peshona qismiga va takabburlik muskuliga qo‘shilib ketadi. Pars palpebralis muskulning nozik qismi bo‘lib, ko‘z kosasi va qovoqlarning medial qismidan boshlanib, tepa va pastki qovoqlar orqali ko‘zning lateral burchagida o‘zaro chalkashib qo‘shiladi, ko‘z kosasining lateral devoriga qisman yopishadi. Pars lacrimalis ko‘z yoshi suyagining qirrasidan boshlanib, ko‘z yoshi xaltasini aylanib o‘tgach, qovoq muskullariga qo‘shilib ketadi. F u n k s i y a s i. Muskulning birinchi va ikkinchi qismi qisqarganda ko‘z yumiladi. Qoshlar pastga tortiladi. Muskulning uchinchi qismi ko‘z yoshi xaltasidan boshlanganligi uchun u qisqarganda ko‘z yoshi oqadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. facialis, a. temporalis superficialis, a. infraorbitalis, a. supraorbitalis. Qoshni chimiruvchi muskul (m. corrygator supercili) ikki qoshning o‘rtasida ko‘ndalangiga joylashgan bo‘lib, arcus superciliaris dan boshlanib, qoshlar terisiga yopishadi. Muskullar qisqarganda, qoshlar o‘zaro yaqinlashib, uzunasiga ajin paydo bo‘ladi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. frontalis, a. supraorbitalis. Yuqori labni ko‘taruvchi muskul (m. levator labii superioris) – ko‘z kosasining pastki qirg‘og‘idan boshlanib, burun qanotlariga, lab va lunj terisiga yopishadi.

F u n k s i y a s i. Yuqori labni ko‘taradi, burun katagini kengaytiradi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. labialis superior, a. infraorbiralis. Yonoqning katta va kichik muskuli (m. zygomaticus major et minor) yonoq suyagidan boshlanib, og‘iz burchagi terisiga va lunjga yopishadi. F u n k s i y a s i. Og‘iz burchagini yuqori va yon tomonga tortadi. Natijada yuzda tabassum paydo bo‘ladi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. infraorbitalis, a. buccalis. Kulgi muskuli (m. risorius) quloq oldi bezi fassiyasidan boshlanib, og‘iz burchagiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Kulganda ikki yuzda chuqurcha hosil bo‘ladi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. facialis. Og‘iz burchagini pastga tortuvchi muskul (m. depressor anguli oris) pastki jag‘ qirg‘og‘idan boshlanib, pastki lab terisiga va og‘iz burchagiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Og‘iz burchagi va pastki labni pastga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. mentalis, a. labialis inferior. Pastki labni pastga tortuvchi muskul (m. depressor labii inferioris) pastki jag‘ning qirg‘og‘idan boshlanib, pastki lab terisiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Pastki labni pastga va chetga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. labialis inferior, a. mentalis. Og‘iz burchagini ko‘taruvchi muskul (m. levator angularis) yuqori jag‘ suyagining oldingi yuzasidan boshlanib, og‘iz burchagiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Og‘iz burchagini yuqoriga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. infraorbitalis. Engak muskuli (m. mentalis) – pastki jag‘ suyagining oldingi kesuvchi tishlari tish tepachalari – juga alveolaria dan boshlanib, iyak terisiga yopishadi.

F u n k s i y a s i. Iyak terisini ko‘tarib, pastki labni yuqori labga yaqinlashtiradi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. labialis inferior, a. mentalis. Lunj muskuli (m. buccinator) – pastki va yuqori jag‘ suyaklarining oziq tishlari sohasidagi tish tepachalaridan boshlanib, yuqori va pastki lablar sohasida og‘iz aylana muskuliga qo‘shilib ketadi. Bu muskul og‘iz bo‘shlig‘ining yonbosh devorini tashkil etadi. F u n k s i y a s i. Og‘iz burchagini orqaga tortadi, lunj va lablarni tishlarga va milkka, havoni tashqariga chiqaradi. Karnay va surnay chalishda yordam beradi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. buccalis. Og‘izning aylana muskuli (m. orbicularis oris) og‘iz teshigining atrofida tepa va pastki lablarning teri ostida joylashgan muskullar lablar burchagida o‘zaro qo‘shilib ketadi. F u n k s i y a s i. Og‘izni yumadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. labialis superior et interior. Burun muskuli (m. nasalis) burun qanotlaridan yuqorida joylashgan, qisqarganda burun teshigi torayadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. angularis, a. labialus superior. A B Bosh muskullari.(A)

1–venter frontalis; 2–m. orbicularis oculi (pars orbitalis); 3–m. orbicularis oculi (pars palpebralis); 4–m. pracerus; 5–m. levator labii superioris alae nasi; 6–m. levator labii superioris; 7–m. zygomaticus minor; 8–m. nasalis; 9–m. orbicularis oris; 10–m. depressor labii inferioris; 11–m. depressor anguli oris; 12–platysma; 13–m. risorius; 14–m. zygomaticus major; 15–fascia masseterica; 16–m. auricularis posterior; 17–venter occipitalis; 18–galea aponeurotica; 19–m. auricularis superior; 20–m. temporaparietalis; 21–m. auricularis anterior. 104- . Mimika va chaynov muskullari(B). 1–galea aponeurotica; 2–fascia temporalis (lamina superficialis); 3–fascia temporalis (lamina profunda); 4–m. temporalis; 5–venter frontalis; 6–m. orbicularis oculi; 7–m. corrugator supercilii; 8–m. procerus; 9–lig. palpebrale mediale; 10–m. zygomaticus minor; 11–m. levator labii superioris alae nasi; 12–m. levator labii superioris; 13–m. nasalis; 14–m. nasalis (pars alaris); 15–m. levator anguli oris; 16–m. orbicularis oris; 17–m. depressor anguli oris (kesilgan); 18–m. mentalis; 19–m. depressor labii inferioris; 20–glandula submandibularis; 21–m. sternocleidomdstoideus; 22–m. trapezius; 23–m. masseter; 24–m. buccinator; 25–glandula parotis; 26–ductus parotideus; 27– corpus adiposum buccae; 28–m. zygomaticus major; 29–venter occipitalis. CHAYNASH MUSKULLARI Chaynash muskullari to‘rt juft bo‘lib, kalla suyaklaridan boshlanadi va pastki jag‘ suyagiga yopishib, chaynashda qatnashadi. 1. Chaynash muskuli (m. masseter) yonoq suyagining pastki qirg‘og‘idan, yonoq ravog‘idan boshlanib, pastki jag‘ suyagining shu nomli g‘adir-buduri – tuberositas masseterica ga yopishadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. trigeminus III tarmog‘idan. Q o n t o m i r l a r i: a. masseterica.

2. Chakka muskuli (m. temporalis, 105- ) chakka bo‘shlig‘ini to‘ldirib turadi, chakka suyagi pallasidan boshlanib, pastki jag‘ suyagining tojsimon o‘sig‘i – processus coronoideus ga birikadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. trigeminus III tarmog‘idan. Q o n t o m i r l a r i: a. temporalis profunda et superficialis. 3. Lateral qanotsimon muskul (m. pterygoideus lateralis) ponasimon suyak katta qanotining pastki yuzasidan va qanotsimon o‘siqdan boshlanib, pastki jag‘ suyagining bo‘g‘im o‘sig‘i bo‘yniga yopishadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. trigeminus III tarmog‘idan. Q o n t o m i r l a r i: a. maxillaris. 4. Medial qanotsimon muskul ( m. pterygoideus medialis 106- ) qanotsimon o‘siqning shu nomli chuqurchasi – fossa pterygoidea dan boshlanib, pastki jag‘ burchagining ichki yuzaci – tuberositas pterygoidea ga birlashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. trigeminus III tarmog‘idan. Q o n t o m i r l a r i: a. maxillaris, a. facialis. Chaynash muskullarining F u n k s i y a s i – to‘rttala chaynash muskuli pastki jag‘ni yuqoriga tortib tishlashni ta’minlaydi. Medial va lateral qanotsimon muskullar bir tomonlama qisqarsa, pastki jag‘ qarama-qarshi tomonga, ikki tomondan baravar qisqarsa, oldinga siljiydi. Chakka muskulining orqa tolalari qisqarganda, pastki jag‘ o‘z joyiga qaytadi.

Chaynash muskullari.1–m. temporalis; 2– processus coronoideus; 3–m. masseter; 4–m. pterygoideus lateralis. Chaynash muskullari.1–m. temporalis (kesib ajratilgan); 2–m. pterygoideus medialis; 3–m. pterygoideus lateralis; 4–discus articuilaris BOSH FASSIYASI Bosh fassiyasi juda zaif takomil etgan bo‘lib, boshni fibroz qalin parda ustidan qoplab turadi. Bu fassiya ikki chekka sohasida qalinlashib, ikki varaqqa (yuza –lamina superficialis, chuqur –lamina profunda) bo‘linib, chakka muskulini o‘raydi. Quloq oldi so‘lak bezi bilan chaynash muskulini bitta fassiya (fascia masseterica) o‘raydi. BO‘YIN MUSKULLARI

Bo‘yinning oldingi tomoni bo‘yin, orqa tomoni esa ensa sohasi deb ataladi. Bo‘yin muskullari yuza muskullar, til osti suyagiga birikuvchi (o‘rta guruh) muskullar va bo‘yinning chuqur muskullaridan iborat. Bo‘yinning yuza muskullari. 1–Glandula submandibularis; 2–m. masseter; 3–m. stylohyoideus; 4–m. digastricus (venter posterior); 5–fascia cervicalis (kesib ajratilgan); 6–m. omohyoideus (venter superior); 7–m. sternohyoideus; 8–m. sternocleidomastoideus; 9–fascia colli (kesilgan); 10–m. trapezius; 11–m. pectoralis major; 12–m. sternocleidomastoideus (caput claviculare); 13–m. sternocleidomastoideus (caput sternale); 14–fascia colli; 15–glandula thyroidea; 16–platysma; 17–m. cricothyroideus; 18– cartilago thyroidea; 19–os hyoideum; 20– m.mylohyoideus; 21–m. digastricus (venter anterior); 22–m. risorius; 23–m. zygomaticus major. YUZA MUSKULLAR Bo‘yinning teri osti muskuli (m. platysma) bevosita teri ostida joylashgan bo‘lib, yupqa plastinkadan tuzilgan. Bu muskul ko‘krak fassiyasi – fascia pectoralis dan II qovurg‘a sohasida boshlanib, pastki jag‘ sohasida fascia masseterica va chaynov fassiyasiga yopishadi, qolgan qismi esa og‘iz muskullariga davom etadi. F u n k s i y a s i. Bo‘yin terisini tortib, venada qon oqishini yaxshilaydi, og‘iz burchagini pastga tortadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. fascialis dan.

Q o n t o m i r l a r i: a. cervicalis superficialis, a. facialis. To‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskul (m. sternocledomostoideus) to‘sh va o‘mrov suyaklaridan ikkita boshcha holida boshlanib, chakka suyagining so‘rg‘ichsimon o‘sig‘iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Har ikkala muskul bir vaqtda qisqarganda boshni tikka ushlab turadi yoki orqa tomonga bukadi. Bir tomondagi muskul qisqarsa, bosh o‘sha tomonga bukiladi, yuz qarama-qarshi tomonga qaraydi. Agar ikki tomondan muskul qisqarsa, bosh qimirlamaydi, ko‘krak qafasi yuqoriga ko‘tarilib, nafas olish osonlashadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. accessorius va n. cervicalis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. sternocleidomastoideus, a. occipitalis, a. thyroidea superior. Bo‘yinning yonbosh muskullari. 1–glandula parotis; 2–m. masseter; 3–m. digasticus payi; 4– m.mylohyoideus; 5–m.digastricus (venter posterior); 6-os.hyoideum;7– m. thyrohyoideus; 8–m. constrictor pharyngis inferior; 9–m. omohyoideus (venter superior); 10–m. sternohyoideus; 11–m. sternocleidomastiodeus; 12–m. pectoralis major; 13–m. deltoideus; 14–m. trapezius; 15–m. omohyoideus (venter anterior); 16–m. scalenus posterior; 17–m. scalenus medlus; 18– m. scalenus anterior; 19–m. levator scapulae; 20–m. splenius capitis; 21– m. hyoglossus; 22–m. digastricus (venter posterior); 23–m. stylo hyoideus; 24–venter occipitalis (m. occipitofrontalis).

TIL OSTI SUYAGIGA BIRIKUVCHI MUSKULLAR Til osti suyagiga birikuvchi (o‘rta guruh) muskullar ikki xil joylashgan. Bir guruh muskullar til osti suyagidan yuqori sohada bo‘lsa, ikkinchi guruh til osti suyagidan pastda joylashadi. Til osti suyagidan yuqorida quyidagi muskullar joylashgan: Jag‘-til osti muskuli (m. mylohyoideus) keng plastinka holatida, muskul tolalari esa yuqoridan pastga qarab parallel joylashadi. Ikki tomondagi muskul bo‘yinning o‘rta chizig‘ida uchrashib, og‘iz bo‘shlig‘i tubini hosil qiladi. Bu muskul pastki jag‘ning ichki yuzasi – linea mylohyoides dan boshlanib, til osti suyagiga yopishadi. F u n k s i y a s i. Pastki jag‘ qimirlamay turganda til osti suyagi va hiqildoqni ko‘taradi. Til osti suyagi va hiqildoq qimirlamaganda pastki jag‘ni pastga tushiradi. I n n e r v a t s i y a s i: n. amylohyoideus (n. alveolaris inferior tarmog‘i) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. sublingualis, a. submentalis. Ikki qorinli muskul (m. digastricus) ning oldingi qorinchasi (venter anterior) pastki jag‘ suyagining ichki yuzasida fossa digastrica dan, orqa qorinchasi venter posterior chakka suyagining so‘rg‘ichsimon o‘sig‘i o‘ymasi – incisura mastoidea dan boshlanib, o‘zaro pay orqali birlashadi. Ikki qorinli muskul shu pay vositasida til osti suyagiga yopishadi. I n n e r v a t s i y a s i: orqa qorinchasi – r. digastricus n. facialis dan, old qorinchasi n.mylohyoideus, n. alveolaris interior tarmog‘idan. Q o n t o m i r l a r i: old qorinchasi a. submentalis, orqa qorinchasi a. occipitalis. Bigizsimon o‘siq-til osti muskuli (m. stylohyoideus) chakka suyagining bigizsimon o‘sig‘i (processus stilodeus) dan boshlanib, til osti suyagi tanasiga yopishadi. I n n e r v a t s i y a s i: n. facialis dan. Q o n t o m i r l a r i: a. occipitalis, a. facialis.

Bo‘yinning o‘rta qavat muskullari. 1–m. hyoglossus; 2–m. mylohyoideus; 3–m. digiastricus (venter anterior); 4–raphe m. mylohyoidei; 5–os hyoideum; 6– m. thyrohyoideus; 7–m. constrictor pharyngis inferior; 8–m. omohyoideus (venter superior); 9–m. sternohyoideus; 10–m. sternothyroideus; 11–glandula thyroidea; 12–esophagus; 13–trachea; 14–clavicula (bir qismi); 15–costa I; 16–m. scalenus anterior; 17–m. scalenus medius; 18–m. scalenus posterior; 19–m. omohyoideus (venter inferior); 20–m. levator scapulae; 21– m. longus colli; 22–m. longus capitis; 23–m. semispinalis capitis; 24–m. longissumus capitis; 25–m. splenius capitis; 26–m. sternocleidomastoideus; 27–m. digastricus (venter posterior); 28–m. stylohyoideus; 29–m. masseter. Iyak-til osti muskuli (m. geniohyoideus) pastki jag‘ning qiltanoq do‘mboqchasi – spina mentalis dan boshlanib, til osti suyagining tanasiga yopishadi. I n n e r v a t s i y a s i: bo‘yin chigali rr. muscularis II(C I –C III ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. sublingualis, a. submentalis. F u n k s i y a s i. Yuqorida keltirilgan to‘rttala muskul pastki jag‘ qimirlamay turganda qisqarsa, til osti suyagi va kekirdakni yuqoriga ko‘taradi, yoki aksincha, pastki jag‘ suyagini pastga tortadi. Ovqat yutishga, chaynashga xizmat qiladi. Bu harakatda bigizsimon o‘siq-til osti muskuli qatnashmaydi.

Til osti suyagidan pastda To‘sh-o‘mrov muskuli (m. sternohyoideus) to‘sh suyagi dastasining orqa tomonidan boshlanib, til osti suyagining pastki yuzasiga yopishadi. To‘sh - qalqonsimon muskuli (m. sternothyroides) to‘sh-til osti muskuli orqasida joylashgan bo‘lib, to‘sh suyagi dastasining orqa yuzasidan I qovurg‘a tog‘ayidan boshlanadi, yuqoriga ko‘tarilib qalqonsimon tog‘ayga yopishadi. Qalqonsimon - til osti muskuli (m. thyreohyoideus) qalqonsimon tog‘ayning qiyshiq chizig‘i – linea obliqua dan boshlanib, til osti suyagining tanasiga yopishadi. Kurak-til osti muskuli (m. omohyoideus) ning taxminan o‘rta qismida pay- belbog‘ bo‘lganligi sababli, yuqori va pastki qorinchalar tafovut etiladi. Muskul kurak o‘ymasi (incisura scapulae)dan boshlanib, til osti suyagining tanasiga yopishadi. quyidagi muskullar joylashadi: F u n k s i y a s i. Til osti suyagidan pastda joylashgan muskullar qisqarib, til osti suyagi va hiqildoqni pastga tortadi. I n n e r v a t s i ya s i: bo‘yin chigali–ansa cervicalis (C I –C II ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. thyroidea inferior, a. cervicalis superficialis. BO‘YINNING CHUQUR MUSKULLARI Oldingi narvonsimon muskul (m. scalenus anterior) III–VI bo‘yin umurtqalari ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlanib, uning qovurg‘a tepa yuzasidagi egatcha (a. subclaviae) old tomonida shu nomli do‘mboqqa (tuberculum m. scaleni anterioris) yopishadi. I n n e r v a t s i y a s i: bo‘yin chigali (C V –C VIII ) dan. Q o n t o m i r l a r i: a. cervicalis ascendens, a. thyroidea inferior. O‘rtadagi narvonsimon muskul (m. scalenus media) barcha bo‘yin umurtqalarining ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlanib, I qovurg‘aning tana yuzasiga (sulcus a. subclavae ning orqasiga) yopishadi. Q o n t o m i r l a r i: a. vertebralis , cervicalis profunda .

Orqadagi narvonsimon muskul (m. scalenus posterior) V–VI bo‘yin umurtqalarining ko‘ndalang o‘siqlaridan boshlanib, II qovurg‘aning tashqi yuzasiga yopishadi. I n n e r v a t s i y a s i: bo‘yin chigali C VII –C VIII dan. F u n k s i y a s i. Narvonsimon muskullar ikki tomondan qisqarsa, bo‘yin umutqalari oldinga bukiladi, bir tomondan qisqarganda bo‘yinni yon tomonga buradi. Bo‘yin qimirlamay turganda I–II qovurg‘a ko‘tarilib, nafas olish yengillashadi. Bo‘yinning uzun muskuli (m. longus colii). Bu muskul II–VI bo‘yin umurtqalarining tanasini egallab yotadi. Old tomondan halqum va qizilo‘ngach bilan yopilib turadi. F u n k s i y a s i. Muskullar ikki tomondan baravar qisqarsa, bo‘yin oldinga, bir tomondan qisqarsa, yon tomonga bukiladi. I n n e r v a t s i y a s i: bo‘yin chigali C II –C VI dan. Q o n t o m i r l a r i: a. vertebralis, a. cervicalis ascendeus. a. cervicalis profunda. Boshning uzun muskuli (m. longus capitis) III–VI bo‘yin umurtqalaridan boshlanib, ensa suyagining pars basilaris iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Ikkala tomon baravar qisqarsa, bosh oldinga bukiladi. 110- . Bo‘yinning chuqur muskullari. 1–pars basillaris (ossis occipitalis); 2–m. rectus capitis anterior; 3–m. rectus capitis lateralis; 4–processus transversus atlantis; 5– mm. intertransversarii antereiores cervicis; 6– m. longus colli; 7–tuberculum m. scaleni anterioris; 8–vertebra thoracica III; 9–m. scalenus posterior; 10–m. scalenus medius; 11–m. scalenus anterior; 12–m. levator scapulae (kesilgan); 13–v. longus capitis.

BO’YIN UCHBURCHAKLARI Bo‘yin muskullari o‘zining joylashishiga qarab bir qancha soha va uchburchaklarni tashkil etadi. Bu uchburchaklar qon tomir va nervlarni o‘rganishda va jarrohlikda muhim ahamiyatga ega. Bu uchburchaklar quyidagilar. Bo‘yinning yonbosh uchburchagi (trigonum colli laterale) oldindan to‘sh- o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskul, orqadan trapetsiyasimon muskul (m. trapezius), pastdan o‘mrov suyagi bilan chegaralanadi. Bu uchburchak kurak-o‘mrov muskuli orqali kurak-o‘mrov (trigonum omoclaviculare) va ko‘krak trapetsiyasimon uchburchaklari (trigonum omotrapezoideum) ga ajraladi. Ko‘krak-o‘mrov uchburchagi pastdan o‘mrov suyagi, tepadan kurak-til osti muskulining pastki qorinchasi, oldindan to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskullar bilan chegaralanadi. Kurak trapetsiyasimon uchburchagi pastdan kurak-til osti muskuli, oldindan to‘sh- o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskul, orqadan trapetsiyasimon muskul bilan chegaralanadi. Bundan tashqari, bo‘yinning yonbosh uchburchagida narvonsimon muskullar (mm. scalenum anterior, medium et posterior) o‘rtasida oldingi (spatium amtescalenum) – o‘rta oraliqlar (spatium interscalenum) bo‘lib, bulardan qon tomirlari va yelka chigali nervlari o‘tadi. 1. Trigonum colli mediale bo‘yin o‘rta sohasidagi uchburchak bo‘lib, uni yuqoridan pastki jag‘ cheti, orqadan to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskulning oldingi cheti va medial tomondan bo‘yinning o‘rta chizig‘i chegaralaydi. Bu uchburchak bir qancha uchburchak va sohalarni o‘z ichiga oladi. 2. Trigonum omotracheale ni orqadan to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskul, oldindan kekirdak chegaralaydi. 3. Trigonum caroticum orqadan to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskul, oldindan va pastdan kurak-til osti muskulining yuqori qorinchasi, tepadan ikki qorinli muskulning orqa qorinchasi chegaralaydi. Uchburchakda uyqu arteriyasi joylashgan. 4. Trigonum submandibulae (fossa submandibularis) ni yuqoridan pastki jag‘ning pastki cheti, pastdan ikki qorinchali muskullarning qorinchalari chegaralaydi. Uchburchakda jag‘ osti bezi, qon tomirlar va nervlar joylashgan.

BO‘YIN FASSIYALARI Bo‘yin sohasidagi a’zolar, qon tomir va nervlar, muskullar 5 ta fassiya (fasciae colli) bilan o‘ralgan (V.N.Shevkunenko). 1. Bo‘yinning yuza fassiyasi (fascia colli superficialis) teri ostida yupqa varaq holida joylashgan. Teri osti muskulini (m. platysma) o‘rab, yuqoridan yuz fassiyasiga, pastdan ko‘krak fassiyasiga o‘tib ketadi. 2. Bo‘yin xususiy fassiyasining yuza varag‘i (lamina superficialis fascia colli propria) pastki jag‘ bilan to‘sh suyagi dastasi va o‘mrov suyaklari oralig‘ida tortilib joylashib, bo‘yinni hamma tomondan o‘rab turadi. Fassiya orqa tomonda umurtqalarning qirrali o‘siqlariga yopishib yo‘nalsa, ikkala yonboshida umurtqalarning ko‘ndalang o‘siqlariga to‘siq orqali yopishadi, natijada bo‘yin old va orqa sohalarga ajraladi. Fassiya bo‘yinning old tomonida qarama-qarshi fassiya bilan tutashib, bo‘yinning o‘rta chizig‘ida oq chiziq (linea alba) ni hosil qilishda qatnashadi, fassiya o‘z yo‘nalishida kekirdakni qoplab, jag‘ osti bezi va to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon muskul uchun qin hosil qiladi. 3. Bo‘yin xususiy fassiyasining chuqur varag‘i (lamina profunda fascia colli propria) til osti suyagi bilan to‘sh va o‘mrov suyaklari orasida joylashgan. Bu fassiya til osti suyagidan pastda joylashgan muskullarga qin hosil qiladi. Til ostida joylashgan muskullar va fassiya qisqarib, venada qon oqishini osonlashtiradi. 4. Bo‘yinning ichki fassiyasi (fascia endocervicalis) – ikki (pariyetal va visseral) varaq (lamina viscerale et parietale) dan iborat bo‘lib, pariyetal varag‘i halqum, hiqildoq, qalqonsimon bez, kekirdak, qizilo‘ngach va qon tomirlarni ustidan o‘rab o‘tsa, visseral varag‘i har bir a’zoni alohida o‘rab (qin hosil qilib) joylashadi. Natijada pariyetal va visseral varaqlar kekirdak oldida bo‘shliq (spatium pretracheale) hosil qiladi. Bu bo‘shliq ko‘ks oralig‘i bilan qo‘shilgan. Chunki bo‘yin ichki fassiyasi pastda ko‘ks oralig‘iga davom etadi. 5. Umurtqa oldi fassiyasi – fascia prevertebralis . Bu fassiya yuqoridan (halquming orqa tomonida) ensa suyagining asosidan boshlanib, pastga tushganda

ko‘krak qafasi fassiyasiga o‘tib ketadi. Fassiya narvonsimon muskullarni o‘rab qin hosil qiladi. 111- . Bo‘yin fassiyalari (ko‘ndalang kesilgan). 1–spatium previscerale; 2–glandula thyroidea; 3–fascia colli superficialis; 4– trachea; 5–esophagus; 6–a. carotis communis; 7–v. jugularis internae; 8–n. vagus; 9–a. et v. vertebrales; 10–m. semispinalis cervicis; 11–m. semispinalis capitis; 12– lig. nuchae; 13–m. trapezius; 14–splenius capitis et m. splenius cervicis; 15– processus spinosus; 16–m. levator scapulae; 17–m. scalenus medius et m. scalenus posterior; 18–m. scalenus anterior; 19–m. longus colli; 20–m. sternocleidomastoideus; 21–m. omohyoideus; 22–fascia endocervicalis; 23– platysma; 24–fascia prevertebralis; 25–m. sternothyreoideus; 26–m. sternohyoideus; 27–spatium suprasternale; 28–lamina superficialis fascia colli propria; 29–lamina profunda fascia colli propria.

Adabiyotlar: 1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й. 2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й. 3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.

O'xshashlar

Bosh, gavda va qo‘l-oyoqlar skeleti

Oyoq skeleti

Bosh miyaning tuzilishi

Bosh skeletsizlar kenja tipi

Bosh, gavda va qo’l - oyoq muskullari