Vektorlar ustida amallar. Uchburchak yuzi. Skalyar ko’paytma

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

595 KB

Ko'chirib olish

V ek t orlar u s t ida amallar. Uchburchak yuzi. Skalyar ko’paytma Reja: 1. Tekislikda yo’nalishni aniqlash 2. Boshi bir nuqtaja qo’yiljan ikki vektorda quriljan uchburchak yuzi. 3. Vektorlarning skalyar ko’paytmasi.

Tekislikda yo’nalishni aniqlash. Ma’lumki, х ar bir vektorning yo’nalishini uning koordinata o’qlari bilan tashkil etjan burchaklari to’la aniqlab beradi. Masalan, tekislikdaji vektorni qarasak, u O х va Ou o’qlari bilan mos ravishda va  burchaklar tashkil etadiki, bu burchaklar uchun  +  =  /2 munosabat o’rinlidir. SHu sababli, beriljan vektor yo’nalishini faqat bitta burchak erdamida ham aniqlasa bo’ladi deyish mumkin, lekin bunda tekislikda musbat aylanma yo’nalish kiritiljan bo’lishi shart. Ta’rif. O’zaro parallel bo’lmajan a va в vektorlar aniqlajan tekislikdaji aylanma yo’nalish deb, а vektordan в vektorjacha bo’ljan enj qisqa ( ya’ni  dan kichik ) burilish burchajija aytamiz. M u sba t y o’nali sh deb i v a j or t lar aniqlajan a y lanma y o’nali sh ni tushu nami z .  М х у P  О 1-rasm. Faraz qilaylik, P - tekislikning i х tieriy vektori bo’lsin. U ning bo sh ini koordina t a bo sh i O ja ko’ ch irib, М О  radi u s- v ek t or bilan u s t ma- u s t tush irami z .  - Р vektorni O х o’qi bilan tashkil etjan burchaji, ya’ni O х ni musbat yo’nalishda burjanda М О  bilan ustma-ust tushish burchaji bo’lsin.  deb nainki aylanish burchajini , balki 2 dan oshiq qiymatlarni ham qabul qiladijan burchakni tushunamiz, ya’ni bu yo’nalishni necha marotaba 2 burchakka burmaylik, natijada yana dastlabki yo’nalishja qaytamiz.

 х у P  О 2-rasm.  manfiy qiymatlar ham qabul qilishi mumkin, ya’ni Oх o’qni manfiy yo’nalishda aylantirib Р = М О  vektor bilan ustma-ust tushirish mumkin. Lekin bunda  burchak endi Р� vektorning Oх o’q bilan tashkil etjan burchaji bilan bir хil bo’lmaydi. Masalan, - rasmdaji holatda   dan kichik bo’ljan musbat burchak,  esa yo -  , yoki 2 -  ja tenj. SHu sababli, agar  ,  lar mos ravishda Р vektorning Oх va Ou o’qlari bilan tashkil etjan burchaklari bo’lsa, u holda  1-chorakda bo’lsa:  =  ,  = 2  -  2-chorakda bo’lsa:  =  ,  =  - 2  3-chorakda bo’lsa  = 2  -  ,  =  - 2  4-chorakda bo’lsa  = 2  -  ,  =2  + 2  -  bo’ladi. Agar Р ={X,Y} bo’lsa, u holda Х= Р Cos  , Y= P Sin  , P = 2 2 Y X  ekanlijini e’tiborja olsak, Cos  = 22 Y X X  , Sin  = 22 Y X Y  (1) kelib chiqadi. (1) formulalar Р vektorning yo’nalishini to’la aniqlab beradi.  ni qiymatini (1) ning bitta formulasidan, masalan Sin  orqali aniqlasa bo’ladi, lekin bu vektorning yo’nalishini aniqlash uchun etarli emas, buning uchun Cos  ning ishorasini ham bilish kerak bo’ladi.

1 х у 1P  О  2  2P 3-rasm. Faraz qilaylik, Р 1 ={X 1 ,Y 1 } va P 2 ={X 2 ,Y 2 } vektorlar beriljan bo’lsin. Bu vektorlar orasidaji burchakni, agar u 1Р dan 2Р ja qarab o’lchansa, 1Р , 2Р ko’rinishda ifodalaymiz; agar bu burchak yo’nalishi bilan bir хil bo’lsa, bu burchakni musbat qiymatlar bilan o’lchaymiz, aks holda bu burchak kattalijini manfiy qiymatlar bilan ifodalaymiz. 1Р v a 2Р l ar o rasidaji b u r ch a kn i top a yl i k . Agar 1Р va 2Р vektorlarning O х o’q bilan tashkil e tjan burchaklari mos ravishda 1 va 2 bo’lsa, u h olda  = 2 - 1 . Bundan Cos  =Cos( 2 - 1 ), Sin  =Sin( 2 - 1 ) yoki Cos( 2 - 1 )=Cos 2 Cos 1 + Sin 2 Sin 1 , Sin( 2 - 1 ) = Sin 2 Cos 1 - Sin 1 Cos 2 , Cos 1 = 21 21 1 Y Х Х  , Sin 1 = 21 21 1 Y X Y  , ekanlijini e’tiborja olsak, Cos  = 22 22 21 21 21 2 1 Y X Y X YY X X    (2) Sin  = 22 22 21 21 12 21 Y X Y X Y X Y X    (3) munosabatlarni hosil qilamiz. (2) formulaning o’nj tomoni vektorlarning koordinatalarija nisbatan simmetrik bo’lsa, (3) formulaning o’nj tomoni, 1Р bilan 2Р ning o’rinlarini almashtirjanda, o’z ishorasini teskarisija almashtiradi. SHu sababli,

$    , 2 2 1 1 2 , , ^ ^ k P P P P      ^ ^ ^ ^ Cos  1 2,Р Р   =Cos  2 1,Р Р   , Sin  1 2,Р Р   =-Sin  2 1,Р Р   bo’ladi. Misol. Q ={3,4} vektor bilan ^ ,P Q   =60 0 burchak tashkil e tuvchi, uzunliji 2 bo’ljan Р vektorni topinj. Echish. Agar  =O х , Q desak, u h olda  +60 0 =O х , Р bo’ladi. SHu sababli, Cos  = 5 3 , Sin  = 5 4 ekanliji uchun Х =2 Cos (  +60 0 )=2 ( Cos  Cos 60 0 - Sin  Sin 60 0 )= =2(Cos  2 1 - Sin  2 3 )= 5 3 - 3 5 4 = 5 3 4 3 , Y= 2Sin(  +60 0 )= 2(Sin  Cos60 0 + Cos  Sin 60 0 )= = 2( 2 3 5 3 2 1 5 4  )= 5 3 3 4 . 7.2. Boshi bir nuqtaja qo’yiljan ikki vektorda quriljan uchburchak yuzi. Boshlari A nuqtaja keltiriljan 1Р = ВА  ={X 1 ,Y 1 } va 2P = CA  ={X 2 ,Y 2 } vektorlar beriljan bo’lsin. х у О  В С А х у О  В С А a) b) 4-rasm. V v a S uch larini birla sht irib A V S uch b u r ch akni h osil qilami z . SHu uchburchak yuzini hisoblaylik. Agar   2 1, ^ P P     bo’lsa, ma’lumki S= 2 1 | 1P | | 2P | Sin  . (4)$

Bu erda, agar 1Р , 2Р vektorlar aniqlaydijan aylanma yo’nalish O х u tekislikning musbat aylanma yo’nalishi bilan bir х il bo’lsa (qaranj, 4-rasm, a), yuza qiymati musbat, aks holda (qaranj, 4-rasm, b) manfiy bo’ladi. E ndi (4) da Sin  o’rnija (3) ni qo’ y sak: S= 2 1 (X 1 Y 2 - X 2 Y 1 )= 2 1 2 2 1 1 Y X Y X (5) f o r mul a n i ho si l qi l a m i z . Agar 1Р v a 2Р v ek t orlarja t or t iljan p arallelojrammni ko’rsak, u ning yuz i uchu n S= 2 2 1 1 Y X Y X formulaja eja bo’lamiz. Endi faraz qilaylik, AVS uchburchakning uchlari A(x 1 ,y 1 ), B(x 2 ,y 2 ), C(x 3 ,y 3 ) nuqtalarda bo’lsin. Beriljan uchburchakning yuzi ВА  va СА  vektorlarja quriljan uchburchak yuzija tenj bo’ladi. Agar ВА  =(x 2 -x 1 ,y 2 -y 1 ) , СА  = (x 3 -x 1 ,y 3 -y 1 ) ekanlijini e’tiborja olsak, (5) formulaja ko’ra S= 2 1 1 3 1 3 1 2 1 2 y y x x y y x x     yok i S= 2 1 1 1 1 3 3 2 2 1 1 y x y x y x f o r mul a l arja e ja bo’ l a m i z . 7.3. Vektorlarning skalyar ko’paytmasi. Ta’rif . а va в vektorlarning skalyar ko’paytmasi deb, ular uzunliklarining, ular orasidaji burchak kosinusija bo’ljan ko’paytmasija aytamiz, ya’ni  b a CoS в а в а      ,    .  b  a 5-rasm. Vektorning proektsiyasini ta’rifija ko’ra,  CoS а  (bu erda  в а  ,   ) а vektorning в vektordaji proektsiyasija tenj bo’ladi, shu sababli skalyar ko’paytmani

в пр а а пр в в а а в  �          ko’rinishda ham yozsa bo’ladi (5-rasmja qaranj). Skalyar ko’paytma quyidaji хossalarja eja: 1 0 . ,а в в а    2 0 .   ,с а в а с в а         3 0 .       ,в а в а          (  , - iхtiyoriy sonlar ) 4 0 . ,2 2 а а а а      5 0 . 0в а  bo’lishi uchun а va в lar o’zaro perpendikulyar bo’lishi zarur va etarlidir. 1 0 -хossaning isboti. a b CoS a b СoS в а в а                2 0 -, 3 0 - va 4 0 -хossalarning isbotini bagarishni o’quvchining o’zija havola qilamiz. 5 0 - хossaning isboti. Zarurliji. 0в а  bo’lsin. U holda,  CoS в а в а        0 dan 0 ,0   в а   bo’ljani uchun 0  CoS , o’z navbatida bundan 2    , ya’ni в а   ekanliji kelib chiqadi. Etarliji. Agar   2 ,     в а   bo’lsa, u h olda 0  CoS , shu sababli 0 2      CoS в а в а    bo’ladi. 5 0 - х ossa v ek t orlarning p er p endik u l ya rlik sh ar t i deb a t aladi. 4 0 - va 5 0 -хossalarja asosan .0 ,1       k j k i j i k k j j i i       Endi agar    2 2 2 1 1 1 , , , , , z y x b z y x а     bo’lsa, u holda     .21 2 1 2 1 2 21 2 1 2 1 21 2 2 1 2 1 21 2 1 2 2 1 2 2 2 1 1 1 zz y y xx kzz j k yz i k xz k j zy j yy i j xy k izx j i yx ixx kz j y ix kz j y ix в а                                    Хususan, agar в а   bo’lsa, 21 21 21 2 2 z y x а а а а         yoki 21 21 21 z y x a    bo’ladi. Bu formuladan foydalanib, fazoning iхtiyoriy    2 2 2 1 1 1 , , , , , z y x B z y x A nuqtalari orasidaji masofa ABd ni quyidajicha topsa bo’ladi:      .21 2 21 2 21 2 z z y y x x AB a dAB         

1-Misol .  1,1,1 v a  3,2,1 v ek t orlarning uzu nlijini t o p inj. Echish .     . 14 3 2 1 3,2,1,3 1 1 1 1,1,1 2 2 2 2 2 2         2-Misol .  1,0,1  а v a  2,2,1 в v ek t orlar orasidaji b u r ch akni t o p inj. E ch i sh . Skal ya r ko’ p a yt maning t a ’ rifidan b a b a CoS       form u lani kel t irib ch iqarami z . Bundan .3 2 1 2 1 2 0 11 ,3 2 2 1 ,2 1 0 1 2 2 2 2 2 2                 в а в а   � Demak, .4 ,2 1 2 3 3        CoS Faraz qilaylik, beriljan а vektor х o’qi bilan  burchak, y o’qi bilan  burchak, z o’qi bilan  burchak tashkil etsin. U holda , , ,    CoS a a np Z CoS a a np Y Cos a a np X z y x                ekanlijidan 2 2 2 2 2 2 2 2 2 , , Z Y X Z CoS Z Y X Y CoS Z Y X X CoS             (5,6) kelib chiqadi. (5,6) ni kvadratlarja ko’tarib,o’zaro qo’shsak, 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2         Z Y X Z Y X CoS CoS СoS    munosabatni hosil qilamiz. (5,6) dan topiladijan   CoS СoS , va  CoS qiymatlar а vektorning kosinus yo’naltiruvchilari deb ataladi. Agar  n ml е а , ,     ort bo’lsa, u holda    CoS n CoS m CoS l    , ,

O'xshashlar

Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar

Vektor fazolar

Graflar ustida sodda amallar

Vektоrlar va ular ustida amallar

Matritsalar va ular ustida amallar