Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar - Algebra - Referatlar

Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125.5 KB

Ko'chirib olish

Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar Reja: 1. n o`lchovli haqiqiy arifmetik fazo. Arifmetik vektor haqida tushuncha 2. Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar 3. Vektorlar sistemasi 4. Koshi-Bunyakovskiy tengsizligi. Vektorlar orasidagi burchak. Uchburchak tengsizligi 5. Vektorlar chiziqli kombinatsiyasi. Chiziqli tenglamalar sistemasini vektor tenglama shaklida yozish 6. Vektorni berilgan vektorlar sistemasi bo`yicha yoyish 7. Chiziqli bog`liq va chiziqli erkli vektorlar sistemalari

1. n o`lchovli haqiqiy arifmetik fazo. Arifmetik vektor haqida tushuncha O`rta maktab matematika kursida real fazo vektorlari – yo`nalishli kesma shaklida tasvirlanishi mumkin bo`lgan geometrik vektorlar va ular ustida amallar o`rganilgan edi. Maktab kursida real (bir, ikki va uch o`lchovli) fazo vektorlari va nuqtalari orasida o`zaro birga-bir moslik borligini uqish muhimdir. Real R 3 fazo tushuncha va elementlarini ixtiyoriy n (n ≥ 4, n  N) o`lchovli fazo uchun yoyish yoki umumlashtirish mumkin. n o`lchovli haqiqiy fazo abstrakt - to`qima tushuncha bo`lib, uning vektorlarini yo`nalishli kesma – geometrik vektor shaklida emas, balki arifmetik ifodalash mumkin. n o`lchovli haqiqiy arifmetik fazo tushuncha va elementlari murakkab, xususan iqtisodiy jarayonlarni matematik tekshirish imkonini be-radi. n o`lchovli haqiqiy arifmetik fazo deb, mumkin bo`lgan barcha n ta haqiqiy sonlarning tartiblangan tizimlari to`plamiga aytiladi va R n yozuv bilan belgilanadi. Har bir alohida olingan x = (x 1 , x 2 , …, x n ) tizim R n fazo arifmetik vektori yoki nuqtasi deyiladi. x 1 , x 2 , …, x n haqiqiy sonlarga x vektor yoki nuqtaning mos koordinatalari yoki komponentlari deyiladi. Tizim koordinatalari soni n esa x arifmetik vektor yoki nuqta o`lchovi deyiladi. x = (x 1 , x 2 , …, x n ) vektorning qarama-qarshi vektori deb -x = (-x 1 , - - x 2 , …, -x n ) vektorga aytiladi. n ta nollardan iborat (0, 0, …, 0) tizimga n o`lchovli nol vektor deyiladi va θ harfi bilan belgilanadi. Ikki n o`lchovli x = (x 1 , x 2 , …, x n ) va y = (y 1 , y 2 , …, y n ) arifmetik vektorlar berilgan bo`lsin. x i = y i ( i = {1,2, … , n}) munosabatlar o`rinli, ya`ni vektorlarning har bir mos koordinatalari o`zaro teng bo`lsa, x va y vektorlarga o`zaro teng vektorlar deyiladi. x va y vektorlarning tengligi x = y ko`rinishda yoziladi. 2. Arifmetik vektorlar ustida chiziqli amallar va ularning xossalari n o`lchovli arifmetik vektorlar ustida chiziqli amallar quyidagicha bajariladi: 1. Berilgan x va y vektorlarni qo`shganda ularning mos koordinatalari qo`shiladi: x + y = (x 1 + y 1 ; x 2 + y 2 ; …; x n + y n ). 2. Berilgan x vektorni k haqiqiy songa ko`paytirganda uning har bir koordinatasi k marta ortadi: k x = (kx 1 ; kx 2 ; …; kx n ). Vektorlar ustida chiziqli amallar quyidagi xossalarga bo`ysinadi:

1) x + y = y + x; 5) ( α + β ) x = α x + β x; 2) x + ( y + z ) = ( x + y ) + z; 6) α ( β x ) = ( α β ) x; 3) x + (- y ) = x – y ; 7) x + θ = x; 4) α ( x + y ) = α x + α y ; 8) x 1 = x , bu yerda, x, y va z – arifmetik vektorlar, α va β esa haqiqiy sonlar. 3. Arifmetik vektorlarning skalyar ko`paytmasi. Vektor uzunligi Skalyar ko`paytma xossalari Berilgan x = (x 1 ; x 2 ; …; x n ) va y = (y 1 ; y 2 ; …; y n ) arifmetik vektorlarning skalyar ko`paytmasi deb, vektorlar mos koordinatalari ko`paytmalarining yig`indisiga teng songa aytiladi va ( x, y ) shaklda yoziladi. Ta`rifga binoan, ( x, y ) = x 1 y 1 + x 2 y 2 + …+ x n y n yoki . y x ) , ( n 1i i i   y x Berilgan x = (x 1 ; x 2 ; …; x n ) vektorning moduli yoki uzunligi (normasi) deb, quyidagi formula bo`yicha aniqlanadigan nomanfiy | x | songa aytiladi: 2n 22 21 x ... x x    x yoki   n 1i 2ix x . Vektorlarning skalyar ko`paytmasi quyidagi xossalarga bo`ysinadi: 1) ( x, x ) ≥ 0 , 3) ( x, y + z ) = ( x, y ) + ( x, z ), 2) (α x, y ) = α( x, y ), 4) (x, y ) = ( y, x ). 4. Koshi-Bunyakovskiy tengsizligi. Vektorlar orasidagi burchak. Uchburchak tengsizligi Skalyar ko`paytma xossalaridan foydalanib, quyidagi Koshi–Bu- nyakovskiy tengsizligi ni isbotlash mumkin: |( x, y )| ≤ | x | | y |. Tengsizlik bo`yicha x va y vektorlar skalyar ko`paytmasi absolut qiymati vektorlar modullari ko`paytmasidan katta emas. Koshi–Bunyakovskiy tengsizligi koordinatalarda        n 1i 2i n 1i 2i n 1i i i y x y x ko`rinishda yoziladi. Shunday bir yagona λ = cos φ  [-1; 1] ( φ  [0; π ]) son tanlash mumkinki, bunda ( x, y ) = | x | | y | cos φ ( φ  [0; π ]). tenglik o`rinli bo`ladi. Oxirgi tenglikdan real fazoda bo`lgani kabi,

abstrakt R n fazoda ham uning x va y arifmetik vektorlari orasidagi burchak haqida gapirish mumkin va uning kattaligi kosinusini aniqlash mumkin:]) [0; ( ) , ( cos     y x y x R n fazoda ham uchburchak yoki Minkovskiy tengsizligi deb ataluvchi | x + y | ≤ | x | + | y | tengsizlik o`rinli. Vektorlar sistemasi . 5.. Vektorlar chiziqli kombinatsiyasi. Chiziqli tenglamalar sistemasini vektor tenglama shaklida yozish n o`lchovli m ta vektorlardan iborat quyidagi a 1 (a 11 ; a 21 ; …; a n1 ) a 2 (a 12 ; a 22 ; …; a n2 ) (*) …………………. a m (a 1m ; a 2m ; …; a nm ) vektorlar sistemasi va λ 1 , λ 2 , …, λ m – haqiqiy sonlar berilgan bo`lsin . n o`lchovli λ 1 a 1 + λ 2 a 2 + … + λ m a m yoki   m 1j j ja vektorga a 1 , a 2 , …, a m vektorlarning mos ravishda λ 1 , λ 2 , …, λ m koeffitsientli chiziqli kombinatsiyasi deyiladi. Masala. a 1 (1; -1; 2; -3), a 2 (3; 0; 1; -2), a 3 (-1; 2; 1; 3) vektorlar sistemasi berilgan. 2 a 1 - a 2 + 3 a 3 chiziqli kombinatsiya koordinatalarini aniqlang. Vektorlar ustida ko`rsatilgan chiziqli amallarni bajaramiz:                                 5644 33)2()3(2 13122 230)1(2 )1(3312 3121 3 2103 32112 a3 a a2 T3 T2 T1 Demak, 2 a 1 - a 2 + 3 a 3 = (-4; 4; 6; 5).

Vektorlar ustida chiziqli amallardan foydalanib, vektorlar tengligi ta`rifiga asoslanib, m noma`lumli n ta chiziqli tenglamalar sistemasi normal              n m nm 2 2 n 1 1 n 2 m m 2 2 22 1 21 1 m m 1 2 12 1 11 b x a ... x a x a ....... .......... .......... .......... .......... b x a ... x a x a b x a ... x a x a ko`rinishini quyidagicha                         n 21 m nm m2m1 2 2n 2212 1 1n 2111 b...bb x a...aa ... x a...aa x a...aa yoki b x ... x x m 2 1     m 2 1 a a a yoki b x m 1j j   ja (1) vektor shaklda yozish mumkin. (1) tenglik chiziqli tenglamalar sistemasini yozishning vektor shakli deyiladi. a j ( a 1 j , a 2 j , …, a nj ) ( j ={1; 2; …; m }) mos ravishda j – shart vektori, b ( b 1 , b 2 , …, b n ) vektorga esa cheklash vektori deyiladi. (1) vektor tenglamani qanoatlantiruvchi mumkin bo`lgan barcha m ta haqiqiy son- larning tartiblangan ( λ 1 ; λ 2 ; …; λ m ) tizimlari to`plamiga uning yechimi deyiladi. Agar ( k 1 ; k 2 ; …; k m ) tizim (1) tenglama yechimlaridan biri bo`lsa, u holda k 1 a 1 + k 2 a 2 + … + k m a m = b yoki ixchamroq yozganda b aj  m 1j jk munosabat o`rinli bo`ladi. Boshqacha aytganda a j , ( j ={1; 2; …; m }) shart vektorlarining mos ravishda k j , ( j ={1; 2; …; m }) koeffitsientli chiziqli kombinatsiyasi b cheklash vektoriga teng. 6. Vektorni berilgan vektorlar sistemasi bo`yicha yoyish (*) vektorlar sistemasi va b ( b 1 ; b 2 ;…; b n ) vektor berilgan bo`lsin. Ta`rifga binoan,   m 1j j ja va b vektorlarning o`zaro tengligini ta`- minlaydigan tartiblangan ( λ 1 ; λ 2 ; …; λ m ) tizim tanlash (tayinlash yoki ko`rsatish) mumkin bo`lsa, n o`lchovli b vektor berilgan n o`lchovli (*) vektorlar sistemasi bo`yicha yoyiladi deyiladi va λ 1 ; λ 2 ; …; λ m sonlar yoyilma koeffitsientlari deb ataladi.

b vektorni berilgan a 1 , a 2 , …, a m vektorlar sistemasi bo`yicha yoyish uchun b aj   m 1j jx (2) chiziqli tenglamalar sistemasining yechimlaridan birini ko`rsatish yetar- li. Agar (2) chiziqli tenglamalar sistemasi birgalikda va aniq bo`lsa, b vektor (*) sistema vektorlari bo`yicha yagona usulda yoyiladi, agar birgalikda va aniqmas bo`lsa, cheksiz ko`p usulda yoyilishi mumkin. Agar-da chiziqli tenglamalar sistemasi birgalikda bo`lmasa, b vektor (*) sistema vektorlari bo`yicha yoyilmaydi. Masala. b (3; -7; 6; 9) vektorni a 1 (1; -1; 2; 0), a 2 (2; -2; 1; 3), a 3 (-1; 3; 0; 1), a 4 (-3; 1; 2; 4) vektorlar sistemasi bo`yicha yoying. b = a 1 x 1 + a 2 x 2 + a 3 x 3 + a 4 x 4 vektor tenglama tuzamiz va uning ye- chimini Gauss-Jordan usulida aniqlaymiz:               9 6 7- 3 | | | | 4 1 3 0 2 0 1 2 1 3 2- 1 3- 1 2 1  …              1 1- 2 1 | | | | 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 . Demak, b vektor berilgan vektorlar sistemasi bo`yicha yagona usul- da b = a 1 + 2 a 2 - a 3 + a 4 ko`rinishda yoyiladi. 7. Chiziqli bog`liq va chiziqli erkli vektorlar sistemalari n o`lchovli m ta vektorlardan iborat (*) vektorlar sistemasi berilgan bo`lsin. a 1 x 2 + a 2 x 2 + … + a m x m = θ (bu yerda θ - n o`lchovli nol vektor) vektor tenglama yoki shuning o`zi m ta noma`lumli n ta chiziqli bir jinsli tenglamalar sistemasini tuzamiz. a 1 x 2 + a 2 x 2 + … + a m x m = θ vektor tenglama aniq bo`lib, yagona trivial (nol) yechimga ega bo`lsa, (*) vektorlar sistemasi o`zaro chiziqli bog`lik bo`lmagan yoki chiziqli erkli vektorlar sistemasi deyiladi. a 1 x 2 + a 2 x 2 + … + a m x m = θ vektor tenglama aniqmas bo`lib, trivial yechimdan tashqari notrivial (nolmas) yechimlarga ham ega bo`lsa, (*) vektorlar sistemasi chiziqli bog`lik sistema deyiladi. Aniqlik uchun

nolmas (x 1 ; x 2 ; …; x m ) yechimda x m ≠0 bo`lsin. Unda a (m) = m 1 x x  a 1 m 2 x x  a 2 - … m 1 m x x   a m-1 munosabat o`rinli bo`lib , (*) vektorlaridan biri qolganlarining chiziqli kombinatsiyasiga teng . Bu esa sistemaning chiziqli bog`liqligini ang- latadi. Agar vektorlar sistemasi yagona nolmas vektordan tashkil topgan bo`lsa chiziqli erkli; yagona nol vektordan iborat bo`lsa, chiziqli bog`- liqdir. Chiziqli erkli sistemaning har qanday qism osti sistemasi – chi- ziqli erkli , chiziqli bog`liq sistemaning har qanday kengaytirilgan siste- masi esa chiziqli bog`liqdir . Demak , tarkibida nol vektor mavjud har qanday vektorlar sistemasi chiziqli bog`liqdir . Berilgan sistema vektorlari koordinatalaridan              nm 2n 1n m2 22 21 m1 12 11 a ... a a ... ... a ... a a a ... a a A ... ... matritsa tuzamiz. (*) vektorlar sistemasining chiziqli erkli yoki chiziqli bog`liqligi quyidagi teorema yordamida aniqlanadi. Teorema. Agar berilgan (*) sistema vektorlari aniqlaydigan A mat- ritsa rangi r sistema vektorlari soni m ga teng bo`lsin, ya`ni r = m , (*) sistema chiziqli erkli, agarda A matritsa rangi r , sistema vektorlari soni m dan kichik, ya`ni r < m bo`lsa, (*) sistema chiziqli bog`liqdir. Teorema isboti bir jinsli chiziqli tenglamalar sistemasining yagona trivial yechimga egaligi va trivial yechimdan tashqari notrivial yechim- larga egaligi haqidagi teorema asosida isbotlanadi va uning shartlari tasdig`ini quyidagi xususiy misollarda tekshirib ko`rish mumkin. Masalalar. 1) R 2 haqiqiy fazoda (koordinatalar tekisligida) ikki a 1 ( a 11 ; a 21 ) va a 2 ( a 12 ; a 22 ) vektorlardan iborat sistema berilgan bo`lsin. Agar vektorlar kollinear bo`lmasa, r ( A ) = 2 = 2 = m munosabatlar o`rinli va sistema –

chiziqli erkli. Agarda vektorlar kollinear bo`lsa, r ( A ) = 1 < 2 = m munosabatlar o`rinli bo`lib, sistema chiziqli bog`liqdir. 2) R 2 haqiqiy fazoda a 1 , a 2 , …, a k (k ≥ 3) vektorlar berilgan bo`lsin. Ushbu holda r ( A ) ≤ 2 < k = m munosabatlar o`rinli bo`lib, sistemaning ixtiyoriy vektori qolganlarining chiziqli kombinatsiyasi shaklida tasvirlanishi mumkin. R 2 fazoda 3 ta va undan ortiq vektorlar sistemasi har doim chiziqli bog`liq sistemani tashkil etadi. 3) R 3 haqiqiy fazoda a 1 (a 11 ; a 12 ; a 13 ) va a 2 (a 12 ; a 22 ; a 32 ) vektorlar sistemasi berilgan bo`lsin . Agar vektorlar kollinear bo`lmasa , r(A) = 2 = 2 = m munosabatlar o`rinli va sistema chiziqli erkli . Agarda vektorlar kollinear bo`lsa, r ( A ) = 1 < 2 = m shartlar bajariladi va sistema chiziqli bog`liqdir. 4) R 3 haqiqiy fazoda a 1 , a 2 , a 3 vektorlardan iborat sistema berilgan bo`lsin. Agar vektorlar o`zaro komplanar bo`lmasa, r ( A ) = 3 = 3 = m munosabatlar o`rinli va sistema – chiziqli erkli. Aks holda, r ( A ) ≤ 2 < 3 = m shartlar o`rinli bo`lib sistema chiziqli bog`liqdir. 5) R 3 haqiqiy fazoda a 1 , a 2 ,…, a k (k ≥ 4) vektorlar sistemasi uchun r ( A ) ≤ 3 < k = m munosabatlar o`rinli bo`lib, sistema har doim chiziqli bog`liq. R 3 fazoda kamida to`rtta vektorlardan iborat har qanday sistema chiziqli bog`liqdir va hokazo. Masala. a 1 (2; -1; 3; 0), a 2 (8; -9; 1; -4), a 3 (-3; 4; 1; 2) vektorlar sistemasining chiziqli erkli yoki chiziqli bog`liqligini aniqlang. Sistema vektorlari koordinatalaridan matritsa tuzamiz va uning rangini Gauss algoritmi yordamida aniqlaymiz:2 0 0 0 0 4- 11- 5- 0 0 3 1 2 rang 2 0 2 5 0 4- 11- 5- 0 0 3 1 2 rang 2 1 4 3- 4- 1 9- 8 0 3 1 2 rang rang(A)                                            r(A) = 2 < 3 = m munosabatlar o ` rinli bo ` lgani uchun berilgan sistema chiziqli bog ` liq sistemani tashkil etadi .

O'xshashlar

Vektоrlar va ular ustida amallar

Matritsalar va ular ustida amallar

To’plamlar va ular ustida amallar

Vеktorlar va ular ustida amallar

Mulоhazalar va predikatlar. Ular ustida amallar