Vaqtli qatorlar yordamida tebranuvchanlikni modellashtirish va prognozlash - Algebra - Referatlar

Vaqtli qatorlar yordamida tebranuvchanlikni modellashtirish va prognozlash

Yuklangan vaqt:

25.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

214.31640625 KB

Ko'chirib olish

Vaqtli qatorlar yordamida tebranuvchanlikni modellashtirish va prognozlash Reja: 1 Vaqtli qatorlar tendentsiyasini modellashtirish 2 Mavsumiy va tsiklik tebranishlarni modellashtirish 3 . Vaqtli qatorlarning o’zaro bog’lanishlarini baholashning o’ziga xos xususiyatlari

1. Vaqtli qatorlar tendentsiyasini modellashtirish Vaqtli qatorlar tendentsiyasini modellashtirishning keng tarqalgan usullaridan biri qator darajalarini vaqtga bog’liqligini yoki trendni tavsiflovchi analitik funktsiyalarni tuzishdan iborat. Bu usul Vaqtli qatorlarni analitik tekslash deb ataladi. Vaqt bo’yicha bog’lanishlar turli shakllarda bo’lishi mumkin, ularni aniq bir shaklga keltirish uchun turli ko’rinishdagi funktsiyalardan foydalaniladi. Trendlarni tuzish uchun ko’proq quyidagi funktsiyalar qo’llaniladi:  chiziqli trend:  giperbolik trend:  eksponentsial trend:  ko’rsatkichli funktsiya shaklidagi trend:  ikkinchi va undan yuqori tartibli parabola: Yuqorida keltirilgan trendlarning har birining parametrlarini oddiy EKKU bilan aniqlash mumkin. Bunda bog’liq bo’lmagan erkli o’zgaruvchi sifatida t =1,2, …, n vaqt, bog’liq o’zgaruvchi sifatida Vaqtli qatorning haqiqiy darajalari olinadi. Chiziqsiz trendlar uchun avval ularni chiziqli holatga keltiruvchi standart amallar bajariladi. Tendentsiya turlarini aniqlashning bir qancha usullari mavjud. Eng ko’p tarqalgan usullar qatoriga: o’rganilayotgan jarayonni sifat jihatidan tahlil qilish, qator darajalarini vaqtga bog’liqligi grafigini qurish va uni tahlil qilish, Vaqtlianing ayrim asosiy ko’rsatkichlarini hisoblash usullarini kiritish mumkin. Tendentsiya turlarini aniqlashda qator darajalarining avtokorrelyatsiya koeffitsientlarini qo’llash mumkin. Tendentsiya turi berilgan va qayta tuzilgan qatorlar darajalari bo’yicha hisoblangan birinchi tartibli avtokorrelyatsiya koeffitsientlarini solishtirish yo’li bilan aniqlanadi. Agar Vaqtli qator chiziqli tendentsiyaga ega bo’lsa, yonma-yon darajalar - va larning korrelyatsiyasi yuqori bo’ladi.; ˆ t b a yt    ;/ ˆ t b a yt   ; ˆ tba t e y   ; ˆ b t t a y   . ... ˆ 2 2 1 k k t t b t b t b a y         ty ty 1ty

Bunday holatda berilgan Vaqtli qatorning birinchi tartibli avtokorrelyatsiya koeffitsienti yuqori bo’lishi kerak. Agar Vaqtli qator chiziqsiz tendentsiyaga ega bo’lsa, masalan, eksponentsial shaklda bo’lsa, u holda berilgan qator darajalarining logarifmlari bo’yicha birinchi tartibli avtokorrelyatsiya koeffitsienti qator darajalari bo’yicha hisoblangan mos koeffitsientlardan yuqori bo’ladi. Vaqtli qatorda chiziqsiz tendentsiya qanchalik kuchli bo’lsa, olingan koeffitsientlar shunchalik yuqori darajada farqlanadi. Agar qator chiziqsiz tendentsiyaga ega bo’lsa, eng yaxshi tenglamani trendni asosiy shakllarini saralash, har bir tenglama uchun tuzatilgan determinatsiya koeffitsienti( )ni hisoblash va maksimum qiymatga ega bo’lgan determinatsiya koeffitsientli tenglamani aniqlash yo’llari bilan tanlab olish mumkin. 12.1-misol. Trend parametrlarini hisoblash. «N»-yilning 10 oyi bo’yicha nominal oylik ish haqining oylar bo’yicha «N- 1»-yilning dekabr oyidagi darajasiga nisbatan foiz hisobida o’sish sur’ati haqidagi ma’lumotlar 12.1.1-jadvalda berilgan. 1-jadval. «N»-yilning 10 oyi davomida nominal oylik ish haqining oylar bo’yicha «N-1»- yilning dekabr oyidagi darajasiga nisbatan foiz hisobida o’sish sur’ati Oylar Nominal oylik ish haqining o’sish sur’ati Oylar Nominal oylik ish haqining o’sish sur’ati Yanvar 82,9 Iyun 121,62 R

Fevral 87,3 Iyul 118,6 Mart 99,4 Avgust 114,1 Aprel 104,8 Sentyabr 123,0 May 107,2 Oktyabr 127,3 Berilgan Vaqtli qatorni grafigini tuzamiz ( 1 -rasm). Vaqt, oylarda 12. 1.1 -rasm . “ N ” - yilning 10 oyi davomida nominal ish haqining o’sish sur’ati Vaqtliasi 12.1.3-rasmdagi grafikdan o’suvchi trend borligini ko’rish mumkin. Bu chiziqli trend ham bo’lishi mumkin. Keyingi tahlillar uchun qatorning darajalari va ularning logarifmlari bo’yicha avtokorrelyatsiya koeffitsientlarini aniqlaymiz 2-jadval). 2-jadval “N”-yilning 10 oyi davomida nominal ish haqining “N-1”-yilning dekabr oyi darajasiga nisbatan foiz hisobida o’sish sur’ati Vaqtli qatorining avtokorrelyatsiya funktsiyasi Lag Avtokorrelyatsiya funktsiyasi Qator darajalari bo’yicha Qator darajalari logarifmlari bo’yicha 1 0.901 0,914 2 0,805 0,832 3 0,805 0,896Nominal ish haqining o’sish sur’atlari

Jadvalda keltirilgan birinchi, ikkinchi va uchunchi tartibli avtokorrelyatsiya koeffitsientlari qiymatlarining yuqoriligi qator trendga ega ekanligidan dalolat beradi. Bu qatorning darajalari va darajalarning logarifmlari bo’yicha avtokorrelyatsiya koeffitsientlari qiymatlarining taxminan teng bo’lishi quyidagi xulosani keltirib chiqaradi: agar qator chiziqsiz tendentsiyaga ega bo’lsa, demak u aniq bo’lmagan shaklda ifodalangan. Shuning uchun qatorning tendentsiyasini modellashtirish uchun ham chiziqli, ham chiziqsiz funktsiyalardan foydalanish mumkin, masalan darajali yoki eksponentsial trendlardan. Eng yaxshi trend tenglamasini keltirib chiqarish uchun trendlarning asosiy turlari parametrlarini aniqlaymiz. Ushbu hisob-kitoblarning natijalari 3-jadvalda keltirilgan. Jadvaldagi natijalarga asosan eng yaxshi trend, darajali shakldagi trend, uning uchun tuzilgan determinatsiya koeffitsienti boshqalarga qaraganda yuqori. Darajali trend tenglamasidan chiziqli shaklda ham, berilgan darajali shaklda ham foydalanish mumkin. Asl holda bu tenglama quyidagi ko’rinishga ega: yoki Chiziqli va eksponentsial trendlarning parametrlari iqtisodiy jihatdan juda sodda holda ifodalanadi. Chiziqli trendning parametrlarini quyidagicha tushunish mumkin: a –vaqt t = 0 bo’lganda Vaqtli qatorning boshlang’ich darajasi; b – qaralayotgan davrda qator darajalarining o’rtacha mutloq o’zgarishi. 3 -jadval “N”-yilning 10 oyi nominal ish haqining “N-1”- yilning dekabr oyi darajasiga nisbatan foiz hisobida o’sish sur’ati Vaqtli qatori uchun trendlar tenglamalari Trend turi Tenglama Chiziqli 0 , 887 0,873 Ikkinchi tartibli parabola 0,937 0,920193,0 39,4 ˆ t e yt   2R 2R     ) 595,0( 72,4 66, 82 ˆ t yt        ) 187,0() 11,2( 444,0 599,9 9, 72 ˆ 2t t yt ^yt= 80 ,32 ⋅t0,193

Darajali 0,939 ** 0,931 ** Eksponentsial 0,872 ** 0,856 ** Giperbola ko’rinishida 0,758 0,728 * Qavs ichida regressiya koeffitsientining standart hatoli klari ko’rsatilgan ** Determinatsiya koeffitsientlari chiziqli holga keltirilgan regressiya tenglamalari asosida hisoblangan Jadvalda keltirilgan chiziqli trend tenglamasidan shunday hulosa qilish mumkin: “N”- yilning10 oyi davomida nominal oylik ish haqi 82,66 foizga o’zgargan, o’rtacha oylik mutloq o’sish esa 4,72 foizga teng bo’lgan. Vaqtli qator darajalarining chiziqli trend bo’yicha hisoblangan qiymatlari ikki usul bilan aniqlaniladi. Birinchidan , topilgan trend tenglamasiga kema-ket t = 1,2,…, n qiymatlar qo’yib boriladi, ya’ni Ikkinchidan , chiziqli trendning parametrlari hususiyatlaridan kelib chiqqan holda qatorning har bir keyingi darajasi oldingi daraja bilan o’rtacha mutloq zanjirsimon o’sish yig’indisidan iboratligini e’tiborga oladigan bo’lsak quyidagini yozish mumkin: Chiziqli trend grafigi 12.1.3-rasmda keltirilgan. Shu tariqa Vaqtli qatorlar tendentsiyasini modellashtirish mumkin.   ) 017,0( ln 193,0 39,4 nl t yt     ) 006,0( 045,0 43,4 nl t yt     ) 291,8( / 63, 47 57, 22,1 ˆ t yt 92,10. 2 4,72 82,66 yˆ 87,38; 1 4,72 82,66 ˆ chizi q2 1         chizi qy hakazo va 96,82 4,72 92,10 b yˆ ˆ ; 10, 92 72,4 38, 87 yˆ ˆ chi zi q2 3 chi zi q1 2           chi zi q chi zi q y b y

2 . Mavsumiy va tsiklik tebranishlarni modellashtirish Vaqtli qatorning additiv va multiplikativ modeli. Mavsumiy yoki tsiklik tebranishga ega bo’lgan Vaqtli qatorlar strukturasini tahlil qilishga bir qancha yondoshuvlar mavjud. Eng sodda yondoshuv – bu mavsumiy komponentalar qiymatini sirg’anchiq o’rtacha usuli bilan hisoblash va Vaqtli qatorning additiv yoki multiplikativ modelini tuzishdan iborat. Additiv model quyidagi umumiy ko’rinishga ega: . ( 1 ) Bu modelda Vaqtli qatorning har bir darajasi trend ( T ), mavsumiy ( S ) va tasodifiy ( E ) komponentalar yig’indisidan tashkil topadi deb qaraladi. Multiplikativ model quyidagi umumiy ko’rinishga ega: . 2 ) Bu model Vaqtli qatorning har bir darajasi trend ( T ), masumiy ( S ) va tasodifiy ( E ) komponentalar ko’paytmasidan iborat deb qaraladi. Ikkala modeldan birini tanlash masumiy tebranishning strukturasini tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Agar tebranish amplitudasi taxminan o’zgarmas bo’lsa, turli tsikllar uchun masumiy komponentalar qiymatlari o’zgarmas bo’lgan Vaqtli qatorning additiv modeli tuziladi. Agar masumiy tebranish amplitudasi o’sib yoki kamayib borsa, Vaqtli qatorning darajasi mavsumiy komponentani qiymatiga bog’liq bo’lgan Vaqtli qatorning multiplikativ modeli tuziladi. Additiv va multiplikativ modellarni tuzish Vaqtli qatorning har bir darajasi uchun T, S va E kompnentalarning qiymatlarini hisoblashga olib keladi. Modelni tuzish jarayoni bir necha bosqichdan iborat:E S T Y    E S T Y   

1) berilgan qatorni sirg’anchiq o’rtacha usul bilan tekslash; 2) S – ma v sumiy komponentaning qiymatini hisoblash; 3) qator tenglamasidan mavsumiy komponentalarni chiqarib tashlash va additiv modelda ( T+E ) yoki multiplikativ modelda ( T·E ) tekslangan qiymatlarni topish; 4) ( T+E ) yoki ( T·E ) darajalarni analitik tekslash va hosil bo’lgan trend tenglamasini qo’llab T ning qiymatlarini hisoblash; 5) hosil bo’lgan modelda ( T+E ) yoki ( T·E )ning qiymatlarini hisoblash; 6) mutloq va nisbiy hatoliklarni hisoblash. 12. 2.1 –misol . Vaqtli qatorning additiv modelini tuzish . 12.1.1-jadvalda keltirilgan tuman aholisining so’ngi to’rt yilda iste’mol qilgan elektr energiyasi hajmi haqidagi ma’lumotlardan foydalanib additiv model tuzishni ko’rib chiqamiz. 1-qadam. Sirg’anchiq o’rtacha usuli bilan qatorni tekslaymiz. Buning uchun: a) qatorning har to’rt chorakdagi darajalari yig’indisini bir davrga surgan holda hisoblaymiz va shartli yillik elektr energiya iste’moli hajmini topamiz(jadvalning uchinchi ustuniga bir chorak pastga yozamiz); b) yig’indini 4ga bo’lib sirg’anchiq o’rtachani topamiz(jadvalda to’rtinchi ustun). Shuni ta’kidlash kerakki, hosil bo’lgan tekslangan qiymatlar mavsumiy komponentaga ega bo’lmaydi; v) ketma-ket kelgan ikkita sirg’anchiq o’rtachalardan o’rtachasi (markazlashtirilgan o’rtacha)ni topib haqiqiy vaqtga mos keltiramiz (jadvalning beshinchi ustuni). 1 -jadval Additiv modelda mavsumiy komponentalarni baholash hisob-kitobi Chorak raqami. t Elektrenergiya iste’moli , To’rt chorak bo’yicha jami To’rt chorak bo’yicha sirg’onchiq o’rtacha Markazlash- tirilgan sirg’anchiq o’rtacha Mavsumiy komponentani baholashty

1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 6,0 4,4 5,0 9,0 7,2 4,8 6,0 10,0 8,0 5,6 6,4 11,0 9,0 6,6 7,0 10,8 - 24,4 25,6 26,0 27,0 28,0 28,8 29,6 30,0 31,0 32,0 33,0 33,6 33,4 - - - 6,10 6,40 6,50 6,75 7,00 7,20 7,40 7,50 7,75 8,00 8,25 8,40 8,35 - - - - 6,250 6,450 6,625 6,875 7,100 7,300 7,450 7,625 7,875 8,125 8,325 8,375 - - - - -1,250 2,550 0,575 -2,075 -1,100 2,700 0,550 -2,025 -1,475 2,875 0,675 -1,775 - - 2-qadam. Qatorning haqiqiy darajalari bilan markazlashtirilgan o’rtacha orasidagi farqni hisoblab mavsumiy komponentalarni baholaymiz (jadvalda 6- ustun). Ulardan mavsumiy komponenta( S )larning qiymatlarini hisoblashda foydalanamiz. Buning uchun yillar bo’yicha har bir chorak uchun o’rtacha mavsumiy baho ( S i )larni 12.2.1-jadvaldan olib 12.2.2-jadvalga joylashtiramiz. Odatda mavsumiy komponentali (additiv) modellarda choraklar bo’yicha mavsumiy komponentalarning yig’indisi nolga teng bo’lsin deb olinadi. Agarda bu shart bajarilmasa tuzatish koeffitsientini aniqlab mavsumiy komponentalarga tuzatishlar kiritiladi. Ushbu model uchun masumiy komponentalar o’rtacha baholarining yig’indisi quyidagiga teng (jadvalda 2-qator): 0,6 – 1,958 – 1,275 +2,708 =0,075. Yig’indi nolga teng bo’lmaganligi sababli tuzatish koeffitsientini hisoblaymiz: k = 0,075 / 4 = 0,01875.

2 -jadval Yillar bo’yicha har bir chorak uchun o’rtacha mavsumiy baholar Ko’rsatkichlar Yil Chorak raqami, i I II III IV 1 2 3 4 - 0,575 0,550 0,675 - -2,075 -2,025 -1,775 -1,250 -1,100 -1,475 - 2,550 2,700 2,875 - i - chorak bo’yicha jami (barcha yillar uchun) 1,800 -5,875 -3,825 12.125 i- chorak uchun masumiy komponentalarni o’rtach a bahosi ( ) 0,600 -1,958 -1,275 2,708 Tuzatilgan mavsumiy komponenta, S i 0,581 -1,977 -1,294 2,690 Mavsumiy komponentalarning choraklar bo’yicha tuzatilgan qiymatlarini o’rtacha baho bilan tuzatish koeffitsienti ( k ) orasidagi farqni hisoblab topamiz, ya’ni , formula yordamida topamiz, bu yerda, i = 1, 2, 3 ,4. Topilgan qiymatlarni jadvalga qo’yib, mavsumiy komponentalarning qiymatlari yig’indisi nolga teng bo’lish shartini tekshirib ko’ramiz: 0,581- 1,977 – 1,294 + 2,690 = 0. Shunday qilib, quyidagi mavsumiy komponentalar qiymatlarini olamiz: I – chorak: S 1 = 0,581; II – chorak: S 2 = -1,979; III – chorak: S 3 = -1,294;iS k S S i i  

IV – chorak: S 4 = 2,690. 3-qadam. Berilgan Vaqtli qatorning har bir darajasidan masumiy komponentalarning ta’sirini chiqarib tashlab, T+E=Y–S qiymatlarini topamiz (12. 2 . 3 -jadvalning 4- ustuni). Ushbu qiymatlar har bir davr uchun hisoblanib, ular faqat tendentsiya va tasodifiy komponentalardan iborat bo’ladi. 3 –jadval T ning tekslangan qiymatlarini va additiv modelda E xatolikni hisoblash t y t S t T+E = = y t -S t T T+S E= y t – -( T+S ) E 2 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 6,0 4,4 5,0 9,0 7,2 4,8 6,0 10,0 8,0 5,6 6,4 11,0 9,0 6,6 7,0 10,8 0,581 -1,977 -1,294 2,690 0,581 -1,977 -1,294 2,690 0,581 -1977 -1,294 2,690 0,581 -1,977 -1,294 2,690 0,419 6,337 6,294 6,310 6,619 6,777 7,294 7,310 7,419 7,577 7,694 8,310 8,419 8,577 8,294 8,110 5,902 6,088 6,275 6,461 6,648 6,834 7,020 7,207 7,393 7,580 7,766 7,952 8,139 8,325 8,519 8,698 6,483 4,111 4,981 9,151 7,229 4,857 5,727 9,896 7,974 5,603 6,472 10.642 8,720 6,348 7,218 11,388 -0,483 0,289 0,019 -0,151 -0,029 -0,057 0,273 0,104 0,026 -0,030 -0,072 0,358 0,280 0,252 -0,218 -0,588 0,2333 0,0835 0,0004 0,0228 0,0008 0,0032 0,0745 0,0108 0,0007 0,0009 0,0052 0,1282 0,0784 0,0635 0,0475 0,3457 4- qadam. Modelning T komponentasini aniqlaymiz. Buning uchun ( T+E ) qatorni chiziqli trend yordamida analitik tekslaymiz. Analitik tekslashning natijalari quyidagilardan iborat:

Trend tenglamasining ozod hadi 5,715416 Regressiya koeffitsienti 0,186421 Regressiya koeffitsientining standart hatosi 0,015188 R kvadrat 0,914971 Kuzatuvlar soni 16 Erkinlik darajasi soni 14 Olingan natijalardan kelib chiqib, quyidagi chiziqli trendga ega bo’lamiz: T = 5,715 + 0,186· t . Ushbu tenglamaga t = 1,2,…,16 qiymatlarni qo’yib, har bir vaqt uchun T ning darajalari topiladi (12.2.3-jadvalda 5-ustun). 5-qadam. Qatorning additiv modelda olingan qiymatlarini topamiz. Buning uchun T ning darajalariga mos choraklar uchun masumiy komponentalarni qo’shib chiqamiz (T+Sning qiymatlari 12.2.3-jadvalnig 6-ustunida keltiilgan). 6-qadam. Additiv modelni qurish usuliga asosan modelning hatolarini hisoblash E = Y - (T + S) (12.2.3) formula asosida amalga oshiriladi. Bu mutloq xatolik bo’lib, uning qiymati 12. 2 . 3- jadvalning 7-ustunida keltirilgan. Regressiya modeli kabi, tanlangan modelning sifatini baholash uchun olingan mutloq xatoliklar kvadratlari yig’indisidan foydalanish mumkin. Ushbu additiv model uchun mutloq xatoliklar kvadratlari yig’indisi 1,10ga teng. Uni qator darajalarining o’rtacha darajasidan chetlanishi kvadratlarining yig’indisi(71,59)ga nisbati 1,5 foizdan ko’proqni tashkil etadi, ya’ni: (1 - 1,10 / 71,59)*100 = 1,536%. Shunday qilib, aytish mumkinki, additiv model oxirgi 16 chorakda elektr energiya iste’moli jarayonini ifodalovchi Vaqtli qator darajalarining o’zgarishini 98,5 foiz aniqlik bilan ifodalab beradi. 6-misol. Additiv model bo’yicha prognozlash. Faraz qilaylik, 12.4-misol ma’lumotlari asosida tuman aholisining keyingi birinchi yarim yillikdagi elektr energiyasini iste’moli miqdorini prognozlash talab qilinadi.

Vaqt, oylarda xaqiqiy darajalari; trend; (T+S)ning qiymati 12. 2 . 3 -rasm. Tuman aholisining elektr energiyasini iste’moli (qator darajalarining, haqiqiy, tekslangan va additiv modelda olingan qiymatlari) Yechish. A sosan additiv modelda Vaqtli qator darajalarining F k prognoz qiymatlari trend va mavsumiy komponentalarning yig’indisidan iborat. Tuman aholisining beshinchi yilning birinchi yarim yillikdagi elektr energiyasini ist’emoli hajmi beshinchi yilning I va II choraklardagi iste’mol qilingan elektr energiyasi hajmlari(F 17 va F 18 )ning mos ravishda yig’indisidan iborat. Trend komponentalarini aniqlash uchun trend tenglamasidan foydalanamiz: T = 5,715 + 0,186 ·t. Prognoz qilinayotgan oylar uchun trend quyidagilardan iborat: T 17 = 5,715 + 0,186·17 = 8,877; T 18 = 5,715 + 0,186·18 = 9,063. Mavsumiy komponentalarning qiymatlari: S 1 =0,581(I-chorak); S 2 =-1,977 (II-chorak) edi. Shunday qilib, F 17 = T 17 + S 1 = 8,877 + 0,581 = 9,458;Hudud aholisining elektroenergiya ise’moli

F 18 = T 18 + S 2 = 9,063 – 1,977 = 7,086. Elektr energiyani kelasi(beshinchi chorak) yilning birinchi yarim yilligida iste’mol qilinadigan hajmining prognoz qiymati (9,458 + 7,086) = 16,544 mln. kvt. soatga teng ekan. Vaqtli qatorlar multiplikativ modelini tuzish va yuqorida keltirilgan barcha bosqichlarni bajarish talabalarga olgan bilimlarini mustahkamlash uchun mustaqil ish sifatida havola etiladi. 3. Vaqtli qatorlarning o’zaro bog’lanishlarini baholashning o’ziga xos xususiyatlari Vaqtli qatorlar shaklida berilgan o’zgaruvchilarning bog’lanishlarini sabab va oqibatlarini o’rganish ekonometrik modellashtirishda eng murakkab masalalardan hisoblanadi. Bu masalalarda ana’naviy korrelyatsion-regression tahlil usullarini qo’llash ekonometrik modellarni tuzish va ularni tahlil qilish bosqichlarida muhim bo’lgan qator muammolarni keltirib chiqaradi. Bu muammolar birinchi navbatda ekonometrik modellashtirishda ma’lumotlar manbaasi bo’lgan Vaqtli qatorlarning xususiyati bilan bog’liq. Ushbu bobning avvalgi paragraflaridan ma’lumki Vaqtli qatorlarning har bir darajasi uchta asosiy komponentalar: tendentsiya, tsiklik (mavsumiy) va tasodifiy komponentalardan iborat. Ushbu komponentalarning mavjud bo’lishi Vaqtli qatorlarning korrelyatsion-regression tahlili natijalariga qanday ta’sir etishini ko’rib chiqamiz. Bunday tahlilning dastlabki bosqichi o’rganilayotgan Vaqtli qatorlarning tuzilishini aniqlashdan iborat. Agar bu bosqichda Vaqtli qatorlar mavsumiy yoki tsiklik tebranishlarga ega bo’lsa, u holda o’zaro bog’lanishlarni o’rganish bo’yicha keyingi tadqiqotlarni olib borishdan oldin Vaqtli qatorlar darajalaridan mavsumiy va tsiklik komponentalarni chiqarib tashlash kerak. Chunki, ularning Vaqtli qatorlarda mavjud bo’lishi, agar ikkala qator birdek takrorlanuvchi tsiklik tebranishga ega bo’lsa qatorlarning bog’lanish kuchi haqiqiy ko’rsatkichlarining qiymatlarini ko’tarilishiga olib keladi, agar

mavsumiy yoki tsiklik tebranishlar faqat qatorlardan birida bo’lsa yoki qatorlarda tebranishlar Vaqtliligi turlicha bo’lsa, ko’rsatkichlarning qiymatlarining kamayishiga olib keladi. Vaqtli qatorlar darajalaridan masumiy komponentalarni chiqarib tashlashni additiv va multiplikativ modellar qurish usullaridan foydalangan holda amalga oshirish mumkin. Soddalik uchun bog’lanishlarni tahlil qilish usullarini yoritishda o’rganilayotgan Vaqtli qatorlarda davriy tebranishlar mavjud emas deb qaraymiz. Faraz qilaylik, X va Y qatorlari orasidagi bog’lanish o’rganilayotgan bo’lsin. Bog’lanishni miqdoriy jihatdan tavsiflash uchun chiziqli korrelyatsiya koeffitsientidan foydalanamiz. Agar Vaqtli qatorlar tendentsiyaga ega bo’lsa korrelyatsiya koeffitsientining mutloq qiymati yuqori bo’ladi( X va Y qatorlarning tendentsiyalari ustma-ust tushsa korrelyatsiya koeffitsienti musbat, qarama–qarshi yo’nalishda bo’lsa manfiy bo’ladi). Lekin bundan x ning o’zgarishi sababli y ham o’zgarayapti(yoki teskarisi) degan xulosaga kelish kerak emas. Korrelyatsiya koeffitsientining yuqori bo’lishi bu x va y larning vaqtga bog’liqligi yoki tendentsiya mavjudligining natijasidir. Shu bilan birga sabab- oqibat orqali bir-biri bilan umuman bog’lanmagan qatorlar bir xil yoki qarama- qarshi tendentsiyaga ega bo’lishlari ham mumkin. Masalan, oliy o’quv yurti bitiruvchilari soni bilan dam olish maskanlari soni o’rtasidagi bog’lanishning korrelyatsiya koeffitsienti ma’lum bir davr uchun 0,8 bo’lgan bo’lsin. Tabiiyki bu holat dam olish maskanlarining sonini ko’payishi oliy o’quv yurti bitiruvchilarning sonini ortishini yoki bitiruvchilarning sonini ortishi dam olish maskanlariga talabning ortishiga olib kelmaydi, albatta. O’rganilayotgan qatorlar o’rtasidagi sabab-oqibat bog’liqligini tavsiflovchi korrelyatsiya koeffitsientini olish uchun, har bir qatorda tendentsiya mavjudligidan kelib chiqadigan “yolg’on korrelyatsiya”dan qutilish kerak. Buning uchun tendentsiyalarni yo’qotish usullarining biridan foydalaniladi. Faraz qilaylik, ikkita x t va y t Vaqtli qatorlar uchun quyidagi ko’rinishdagi juft regressiya tenglamasi tuzilgan bo’lsin: (12.3.1)t t t x b a y    

Ushbu har bir Vaqtli qatorda tendentsiyaning borligi modelning bog’liq bo’lgan y t o’zgaruvchi va bog’liq bo’lmagan x t o ’zgaruvchilarga modelda bevosita e’tiborga olinmagan vaqt omili ta’sir etayotganligini bildiradi. Vaqt omilining ta’siri joriy va o’tgan vaqt moboynidagi qoldiqlar qiymatlari orasidagi korrelyatsion bog’lanishda ifodalanadi. Bunday bog’lanishlar “ qoldiqlardagi avtokorrelyatsiya ” deyiladi. Qoldiqdagi avtokorrelyatsiya bu EKKUning asosiy shartlaridan biri bo’lgan, regressiya tenglamasida hosil bo’ladigan qoldiqning tasodifiyligi shartining buzilishidir. Bu muammoni yechish yo’llaridan biri model parametrlarini baholashda umumlashgan EKKUni qo’llashdan iborat.t

O'xshashlar

Sonli Qatorlar. Funktsional Qatorlar

Darajali qatorlar

Funksional qatorlar

Ishorasi almashinuvchi qatorlar

Sonli qatorlar 2